Гьаргь Чкала 

Кьышьмахәа Баҭори – ахьӡ-аԥша змаз, пату зқәыз аамысҭа жәла далҵит. Иара иабду иаб Баҭаҟәа аҳ ирхәҭақәа дрылан, иахьатәи аамҭа ачынқәа инарықәыршәаны иуҳәозар – дподполковникын. Уи дҭахеит ХIХ ашәышықәсазы, аҳ ир Прочнокопск иҟаз Кавказтәи ар арӷьаратәи ажәҩа аштаб афицарцәа иҟарҵаз ачарҳәараан, – ҳәа еиҭеиҳәоит аҭоурыхтә наукақәа ркандидат Магомеҭ Ҳаџьы-Бақьыр-иԥа Кьышьмахәа, ажәла рҭоурых зегьы ахьаарԥшу, «Баҭа Берзеқь ихылҵыз» зыхьӡу ашәҟәы автор.

Аамысҭа хылҵшьҭра змаз аиҭым

Усҟантәи ауаажәларратә ԥсҭазаара аҟны аиҳабыратә ҭыԥқәа ааныркылон ажәла анаҩстәи абиԥара ахаҭарнакцәа: Баҭаҟәа имоҭа-шьмоҭацәа хҩык – Шьахим Мусса-иԥа, Магомеҭ Мусса-иԥа, Асламбеқ Зулькарнеи-иԥа – Ҟарачы-Черқьесск (анаҩс, Асовет Мчра анышьақәгылоз – Черқьессктәи автономтә област) аҟны анапхгаратә ҭыԥқәа рҟны иҟан. Шьахим Мусса-иԥа Баҭалԥашьынтәи Ашьауӷатә Усбарҭа еиҳабыс даман, Магомеҭ Мусса-иԥа ачерқьес бызшәала иҭыҵуаз агазеҭ «Черқьес плиж» редакторс дыҟан, Асламбеқ Зулькарнеи-иԥа – Асовет Еидгыла Акоммунисттә Партиа Хабезсктәи араионтә ҟәша инструкторс дыҟан. 30-тәи ашықәсқәа рзы, рыхҩык арепрессиақәа ирықәшәеит.

– Баҭори иаб – Шьахим Мусса-иԥа аҵара змаз уаҩын. 1910 шықәсазы далгеит Ставропольтәи аҵариурҭа, азиндырҩы идипломгьы ианашьан, - еиҭеиҳәоит Магомеҭ Кьышьмахәа. – Ареволиуциа ашьҭахь, аиҳабыра ҿыц инаҭаз адгьыл аҿы иара иныҟәигон ихатә нхамҩа. 1923 шықәсазы Ҟарачы-Черқьессктәи Автономтә округ аџьа азы аҟәша еиҳабыс дыҟан, 1924 шықәса инаркны 1926 шықәсанӡа Баҭалԥашьынтәи Ашьауӷатә Усбарҭа еиҳабыс даман. Амала, уаантәи иара дцар акәхеит асовет еиҳабыра аҟны аус зуаз аӡәырҩы аныршь ашьҭахь. Анаҩс иара аусура диасуеит Дударақ ақыҭа Иаку Ахархәара иашьцылоу Реилазаара аиҳабыс, аԥараԥхьаӡаҩы иуалԥшьақәа нацҵаны.

Ԥхынҷкәын 24, 1929 шықәсазы Шьахим Кьышьмахәа дҭаркуеит Асовет Мчра даҿагыланы агитациа ҟаиҵоит ҳәа иганахьала агәҩара ирымаз иахҟьаны. Аха хы-мыз рышьҭахь доушьҭын ахара шьақәырӷәӷәамызт азы. Шықәсқәак рышьҭахь, 1933 шықәсазы иара ҩаԥхьа дҭаркуеит, дагьырышьҭуеит жәашықәса ҳәа Архангельсктәи алагер ашҟа.

Баҭори диит иаб иҭакрақәа рыбжьара – ԥхынҷкәын 24, 1931 шықәсазы. Баҭори ихыҵуан шықәсык аҟара, иаҳәшьцәеи (аашықәса зхыҵуаз Фатимеи, хәышықәса зхыҵуаз Софиеи) иареи, ран илыманы Аԥсныҟа лашьа Магомеҭ ишҟа нхара ҳәа инаалга.

– «Черқьес плиж» аредактор хада, Акоммунисттә партиа Черқьессктәи аобласттә усбарҭа алахәыла, Магомеҭ Мусса-иԥа Кьышьмахәа иашьа данҭарк ашьҭахь ҭынч анхара ирымҭеит, апартиа далырцеит, – ҳәа аиашьаратә республикахь ицара зыхҟьаз амзызқәа дрылацәажәо иазгәеиҭоит Магомеҭ Ҳаџьы-

Бақьыр-иԥа. – Аха иаӷацәа Аҟәанӡагьы инеит: 1938 шықәсазы Черқьесскынтәи иааз ашәҟәы иабзоураны иеихсны дшьын.

Ауадаҩрақәа зцыз Баҭори ихәыҷра бзиашәа иҵараҵара иԥырхагымхеит. 1949 шықәсазы далгоит Аҟәатәи аԥшьбатәи ашкол, анаҩс дҭалоит Ленинградтәи аӷбаргыларатә институт, уи ашьҭахь иҵара иациҵоит Горки ихьӡ зху аполитехникатә университет, дагьалгоит 1954 шықәсазы, анџьныр-физик идипломгьы ианашьахоит.

Аԥхьагылаҩцәа ируакыз

Баҭори Кьышьмахәа иусумҭақәеи иҭҵаарақәеи Калининградтәи анџьныртә-физикатә институт аҟны апрактика иналадырҵәа ашьҭахь еилкаахеит, аҵарауаҩ аламала уаҩ илам аҟыбаҩ шилоу. Дук мырҵыкәа аусура дрышьҭуеит зегьы реиҳа акрызҵазкуа аҳәынҭқарра иҟанаҵоз аҭҵаарадырратә ҿаҵамҭақәа ахьынарыгӡоз аҭыԥахь – Аҟәатәи афизика-техникатә институт ашҟа. Баҭори Шьахим-иԥа иусура ҿыц аҟны аԥхьагылаҩцәа дыруаӡәкны дҟалеит, хаҭалагьы аенергиа атермоемиссиатә еиҭакра аԥҵаразы апроблемақәа рыҭҵаараҿы.

1964 шықәсазы иара далахәын Аҟәатәи афизика-техникатә институт (ААТИ) аҟны имҩаԥыргоз иҿыцу атомгәыцәтә-енергиатә шьақәыргыламҭа аԥҵаразы апрограмма. Аҟәатәи АТИ адагьы уи аусура иалахәын: Курчатов ихьӡ зху атомтә енергиа аинститут, Ленинградтәи амашьынаргыларатә конструктортә биуро, Подольсктәи анаука-ҭҵааратә технологиатә институт. Ашьақәыргылымҭа гәыцәс иаман зшәагаақәа маҷыз аиадертә реактор иҭаҟаҵаны измаз атермоемиссиатә афымца-генератортә каналқәа (ААК).

1969 шықәсазы ари аус еиҳарак имҩыԥыргон Подольсктәи АҬТИ аҟны. Аинститут директорс, иара убасгьы ари апроблема аҭҵаара напхгаҩыс даман Қарҭтәи Анаукақәа Ракадемиа академик, Асовет Еидгыла Аҳәынҭқарратә премиа алауреат Иракли Григори-иԥа Гвердцеҭели. Анаҩс арахь иаргоит Аҟәатәи афизика-технологиатә институт аҟынтә гәыԥҩык аҵарауаа, урҭ дрылан Баҭори Кьышьмахәагьы. Иара дарҭоит иҷыдоу атехнологиатә алабораториа напхгаҩыс. Аамҭа кьаҿла иаԥҵан зеиԥш ыҟам, иоригиналтәу елементзаҵәык змоу ААК аконструкциа.

Баҭори Шьахим-иԥа аус ицызуаз ражәақәа рыла, иара ихыдоу аҭыԥ ааникылоит иуникалтәу акосмостә шьақәыргыламҭа «Енисеи» аргылараҿы. Иааиԥмырҟьаӡакәа уи аус адулареи, аиӷьтәреи рыбзоурала 70-тәи ашықәсқәа рзы уи иамаз аусуратә мчхара 500 сааҭ рҟынтәи 80-тәи ашықәсқәа рынҵәамҭазы – хәышықәса рҟынӡа иазҳаит.

Кьышьмахәа иҟаиҵаз алагалақәа иахьагьы рхы иадырхәоит иҿыцӡоу атермоемиссиатә еиҭакрақәа рҿы. Иусумҭақәа шьаҭас ироуит 1982 шықәсазы иихьчаз акандидадтә диссертациа «Атермоемиссиатә ААК ртехнологиеи, зымч ӷәӷәоу алазерқәа рзы асаркьақәа рыҟаҵареи» ҳәа зыхьӡыз измаз.

Иааркьаҿны «аихьӡарақәа рзы»: изианашьази Кьышьмахәа Аҳәынҭқарратә премиа?

1975 шықәсазы Подольсктәи аинститут аҟны ихацыркхоит аихаоптика иазку аҭҵаарақәа. 1977 шықәсазы иаԥҵахоит иҿыцу аусбарҭа уи атематикала, еиҳабысгьы дарҭоит Баҭори Кьышьмахәа. 1978 шықәсазы аинститут адиректорс дҟалоит Владимир Филипп-иԥа Гордеев, 1980 шықәса инаркны иара напхгара азура далагоит ари ахырхарҭа. Хықәкы хадас уаҟа ирыман: аоптикатә қәыԥшыларақәа анҷҷаларатә, ахьчаратә хҟьагақәа раԥҵара атехнлогиа. Аихаоптика аԥҵараҟны иаадырԥшыз аихьӡарақәа рзы, В.Ф. Гордеев, Б.Ш. Кьышьмахәа, иара убас даҽа ҩыџьа аинститут аусзуҩцәа – В.В. Глаголеви Б.С. Гавриушенкои – иранашьан Асовет Еидгыла Аҳәынҭқаррат премиа. Иналкааны закә еихьӡарақәаз иаадырԥшыз здыруаз зынӡа имаҷҩын. Ари иақәыз амаӡа маҷк иаҳзааиртит Баҭори Шьахим-иԥа, знызаҵәыктәи ҳаиԥылараан, 1997 шықәсазы.

– Иаармарианы иуҳәозар, Америка иаман алазертә абџьар иарбанзаалак ахықәкы акылҵәара зылшоз. Ҳара иаԥаҳҵеит абџьар, иарбанзаалак ахықәкы ццышәны изгоз, – Баҭори Шьахим-иԥа аҳауаҿы инапала исирбеит уи шыҟалашаз.

Иус иацызҵо

Баҭори Кьышьмахәа иҭҵаарақәа абџьар аԥҵараҟны мацара акәӡам ахархәара ахьроуз: аҭҵаарадырра иазикыз 50 шықәса ирылагӡаны далахәын 200 инареиҳаны анаукатә усумҭақәа раԥҵареи, иара убас 50 аҿыцԥшьгамҭақәа рцәырҵреи. Иқәҿиарақәеи иеихьӡарақәеи азгәаҭо, иара убасгьы ианаршьахьан: абжьаратә амашьынаргыларатә Министрра аҟнытә хьыӡлатәи асааҭқәа, «АСРР аҿыцаԥшьгаҩы» ҳәа ҩ-дыргаҷак, «Атомтә ааглыхреи аенергетикеи аветеран» ҳәа ахьӡ ныҟәигон. Иԥсҭазаара аҵыхәтәантәи ашәықәсқәа рзы, ичымазара шыӷәӷәазгьы, аинститут аҟны консультантс аус иуан.

Мшаԥымза 9, 2008 шықәсазы Баҭори Кьышьмахәа идунеи иԥсахуеит. Аҵыхәтәантәи имҩахь инаскьагара иааит иҩызцәа, аус ицызуаз иколлегацәа, аҵарауаа. «Иԥсҭазаара далҵит акрыздыруаз, есқьынагьы аԥеиԥш иазхәыцуаз, зус аиаша мацарала иазнеиуаз, акыр зхызгахьаз ауаҩы. Баҭори Шьахим-иԥа ауаҩы илоу арҿиаратә гәырцҟәыл абара илшон, уи аизырҳаразы аҭагылазаашьақәа изаԥиҵон. Есымша ацхыраара дазыхиан. Ҳганаҿы уаҳа дыҟам ҳҩыза, ҳабжьагаҩ, згәы разыз ауаҩы. Ҳгәалашәараҿы наунагӡа даанхоит», - арҭ ажәа ԥхақәа аагоуп атрауртә митинг аҟны иқәгылақәаз ражәахәқәа рҟынтә.

Баҭори Кьышьмахәа иааӡеит ирацәаҩны анџьныр-ҵарауаа ҿарацәа. Урҭ рхыԥхьаӡараҿы дыҟоуп, иара иџьынџьуаҩ Мусса Фуад-иԥа Малхазов, Москватәи аобласт аҟны иреиҳаӡоу амчхаратә комплексқәа руак – «Радуга-Хит», иахагылоу.

Ихәыҷқәа ртәы ҳҳәозар, урҭ қәҿиарала раб иусура иацырҵеит. Иԥҳа Дариҳан – Москватәи анџьныртә-физикатә институт аушьҭымҭа, аус луан атәымтәылатәи атехникатә литература анџьныр-еиҭагаҩыс АИА «Луч», «Радуга-Хит» рыҟны. Иҷкәын Ҭемыргьы дынџьныруп, далгеит Подольсктәи атехникатә коллеџьи С. Витте ихьӡ зху Москватәи аҳәынҭқарратә университети. Ҳәарада, ахәыҷкәа рзанааҭ алхраан иҵыхәтәантәимыз ароль наигӡеит Баҭори Шьахим-иԥа иԥшәмаԥҳәыс – Клавдиа Иван-иԥҳа Кьышьмахәа, аинститут аҟны аус зуаз, хаҭала анаукатә ҭҵаарақәеи, аинститут имҩаԥнагоз еиуеиԥшым атехникатә ԥышәарақәеи ирылахәыз.

Баҭори Кьышьмахәа ихьӡ анҵоуп аидгыла «Луч» аҭоурых зегьы знылаз, 2004-тәи ашықәс азы иҭыҵыз, «Ауааи аусқәеи» ҳәа хьӡыс измоу ашәҟәы (АИА «Луч» 1991 шықәсазы ишьаҭаркын Подольсктәи аҭҵаарадарратә институт ҳәа – аред.). Иара убасгьы, аҵарауаҩ ихьӡ ҭагалоуп 2015 шықәсазы иҭыҵыз Аԥснытәи абиографиатә жәар.

Баҭори Шьахим-иԥа Кьышьмахәа

© Гьаргь Чкала иҟынтә