2002 шықәса, хәыжәкыра 1 азы иаатит Абаза ҳәынҭқарратә драматә театр. Атеатр аусура ианалага амш иақәыршәаны АААК аинформациатә портал иазнархиеит атеатр қәыԥш ашьақәгылареи, ихадоу аспектакльқәеи, ира убас атеатр иамоу агәҭакқәеи ирызку аочерк.
Лиудмила Аисанова
Ҳазнысыз ашәышықәса 90-тәи ашықәсқәа рзы ҞЧА инхо ашәуа рҿиаратә интеллигенциа ахаҭарнакцәеи абаза милаҭ азинқәа зыхьчо ауаажәларратә еиҿкаарақәеи изныкымкәа афедералтәи арегионалтәи аҳәынҭқарратә усбарҭақәа рҿаԥхьа иқәдыргылахьан аҳәынҭқарратә театр аԥҵара азҵаара.
Уи аамҭазы Ҟарачы-Черқьессктәи Ареспубликаҿы қәҿиарала аус руан аурыси, ҟарачытәи, ачерқьестәи атеатрқәа. Аамҭак ашьҭах, 2001 шықәса, рашәарамза 4 рзы иҭыҵуеит ареспубликатә аҳәынҭқарратә еиҿкаара «Абаза ҳәынҭқарратә драматә театр» аԥҵаразы ҞЧА Ахада Иусԥҟа №48. Ари ажәабжь иамеигәырӷьаз ашәуак дыҟамызт.
«Ажәлар рзы ари аԥшьгамҭа аҵак ду шамаз еиликаауан»
Иаԥҵаз атеатр қәыԥш аҿаԥхьа иаразнак ицәырҵит еиуеиԥшым азҵаарақәа, раԥхьаӡа иргыланы — атеатр аусзуҩцәа рыԥшаареи, атеатр ахыбра аиҿкаареи, маҭәахәыла аиқәыршәареи.
Атеатр анапхгаҩыс еицҿакны далхын Ԥсыж ақыҭа иалҵыз Умар Ераџьыб-иԥа Кьышьмахәа — Лунчарски ихьӡ зху Урыстәылатәи атеатртә ҟазара аинститут иалгаз, «атеатр аусура аиҿкааҩ, аекономист» изанааҭ ала. Еиуеиԥшым ашықәсқәа рзы Кьышьмахәа аус иуан аобласттә филармониа аҟны, Аразинаазауад иатәыз Акультуратә хан директорс даман, иара убасгьы аобласттә драматә театр аиҳабы ихаҭыԥуаҩс дыҟан.
«Атеатр анаадыртуаз аамаҭазы, схатә ус снапы алакын, абиуџьеттә усбарҭаҟны аусура алагара сагьазхәыцуамызт, — игәалаиршәоит Кьышьмахәа. — Аха ари аԥшьгамҭа ажәлар рзы аҵак ду шамаз еилкааны, ари аус азы амчи агәаҳәареи шсымоу дырны ауп сыҽшазыскыз атеатр напхгара азура».
Ажәлар атеатр роурц азы Умар Кьышьмахәа дыззааиз аус иаамҭа зегьы азикит. Атеатр анаадыртуаз аамҭазы Ареспубликаҿы иҟамызт апрофессионалтә актиорцәа, убри иахҟьаны Умар Ераџьыб-иԥа ақыҭақәа дырҭаауеит, абаҩхатәра злоу, абаза литературатә бызшәа бзиаӡаны издыруа аҿарацәа рыԥшааразы.
«Атеатр — раԥхьаӡа иргыланы актиорцәа роуп, — иҳәоит Умар Кьышьмахәа. — Атеатр ахь аусура иаасыԥхьеит ипрофессионалтәымыз абаза жәлар ртеатр аҟны иқәгылоз актиорцәа, урҭ акыршықәса Инџьықь-Ҷкәынтәи акультуратә хан аҟны аус рухьан, аԥышәа рыман».
Ауада маҷ, агәыбылра ду
Абаза жәлар ртеатр актиорцәа — Иналь Хәыби, Муҳарби Агачиов, Рита Агачиова, Зурида Коичева, Амир Быџь рыла иагьышьақәгылеит атеатр ҿыц ихадоу атруппа.
«Сара ибзиаӡаны еилыскаауан, апрофессионалтә ҵара змоу актиорцәа рааӡара ихадоу шьаҿаны ишыҟаз атеатр аԥеиԥш бзиа аиурц азы. Уи инадҳәаланы иагьаҳаӡбеит абаза қыҭақәа рыҟнытә 15-ҩык аҿарацәа аҵарахьы рышьҭра».
Аҵаратә лимитқәа шмаҷызгьы, Атеатр адиректори, ҞЧА иналукааша ауаажәларратә усзуҩцәеи, Ҟабарда-Балкариатәи Ареспублика анапхгареи рымчала рыжәохәҩык ахәыҷқәа Нхыҵ-Кавказтәи аҟазаратә институт рҭаҵара алыршахеит. Иара убасгьы, аҵариурҭахь днашьҭын абаза бызшәеи алитературеи рырҵаҩы, апоет Лариса Шебзыхәа, абаза студентцәа аус рыдуларазы. Дара ирзыԥшын аинтерес ду зцыз астуденттә шықәсқәа.
Атеатр аус атәы ҳҳәозар, раԥхьатәи аамҭақәа рзы актиорцәа аус руан ихәыҷыз ауадақәа рҿы, урҭ ишырҭахыз еиԥш иҭбаамызт, аха ауадақәа шмаҷызгьы, аусурахь ирымаз агәыбылра еснагь идуун. Асцена акәзар, егьырҭ аҳәынҭқарратә театрқәа рытруппақәеи дареи еицеиҩыршон.
Апремиератә спектакль уаҩы агәыҩбара изцәырнагомызт
Иахьазы Умар Кьышьмахәа атеатр знысыз амҩа далацәажәо иазгәеиҭоит, уи ақәҿиарақәа игәы рылаҟаны дшыҟоу. Аха усҟантәи аамҭақәа рахь ҳхынҳәуазар, атеатр аҿаԥхьа ишьҭан имариамыз аус – раԥхьатәи аспектакль алхра, уи аҽазыҟаҵара.
«Сара агәыҩбара сымаӡамызт раԥхьатәи аспектакль аганахьала, — игәалаиршәоит Умар. — Ажәлар рмилаҭтә хдырра аизырҳареи, рхылҵшьҭра аҭҵаареи ианрышьҭала аамҭазы, зегьы ирзааигәаны, ажәлар ирылаҵәаны иҟаз ҞЧА Жәлар рышәҟәыҩҩы Бемурза Ҭҳаиҵыкә ироман «Анышәнап» ала иҩыз апиеса шықәсыргыло аханатәгьы издыруан. Уи хьӡыс иаҳҭеит «Амҳаџьырцәа рышьҭала» ҳәа. (1966 шықәсазы иҭыҵыз Бемураз Ҭҳаиҵыкә ироман Османтәи аимпериахь ашьхарыуаа мчылатәи рахгара иазкуп. Ароман ҞЧА адагьы, ареспублика анҭыҵтәи аԥхьаҩцәа ибзианы ирыдыркылеит, избан акәзар уаҟа ишьҭыху азҵаарақәа адунеи зегьы иқәынхо ашьхарыуаа ирзааигәоуп – аред.).
Аспектакль ақәыргылараҿы Кьышьмахәа хәы змам ацхыраара ирҭеит иара иколлегацәа: атеатр алитературатә ҟәша аиҳабы, еицырдыруа апоет Микаель Ҷкатуи, апиеса арежиссиор-ақәыргалаҩы Абрек-Заур Гәажәи. Насгьы, зегь реиҳа ихадаз, аспектакль ақәыргылара ихы алаирхәит ароман автор Бемурза Ҭҳаиҵыкә ихаҭа.
«Ҳара ҳзы еихьӡара дуун Бемураз Ҭҳаиҵыкә аспектакль ақәыргылара хаҭала ихы ахьалаирхәыз, — иҳәоит Умар Кьышьмахәа. — Ароман автор ибзиаӡаны еиликаауан иҩымҭа ду аԥсҭазаара ҿыц шаиуа, хыԥхьаӡара рацәала ауааԥсыра рҟынӡа ишнеиуа, уи, ҳәарада, иара дазгәдуун».
XIX-тәи ашәышықәса анҵәамҭазы ашәуа ҭыԥҳа зықьҩыла лџьынџьуаа дрыланы атәым дгьыл ахь лахгара иазкыз аспектакль апремиера атеатрҭҵааҩцәеи, абаза жәлари зегь рзы иҭоурыхтә хҭысны иҟалеит. Ҳәарада, абаза жәлар ркультура аҿиараҿы ари акрызҵазкуа стимулны иҟалеит.
Апиеса аҟны ихадоу арольқәа нарыгӡон — Амир Быџь, Аминаҭ Кәыџԥҳа, Диана Каблахәа, иара убас егьырҭ абаҩхатәра цқьа злоу актиорцәа. Ҳәарада, урҭ асценаҟны иаадырԥшуаз ахаҿсахьақәа қәҿиарала инарыгӡеит, ҽнакалагьы ареспубликаҟны еицырдыруа актиорцәаны иҟалеит.
«Иаҳзоужьыз аамҭа кьаҿ ҳаҽҭагӡаны абасҟак иуадаҩу, ихьанҭоу атемала аспектакль ақәыргылара ҳалшоит ҳәа агәра згоз рацәаҩымызт. Аха апримиера џьашьатәхеит — 730 ҭыԥ змаз Ареспубликатә драмтеатр ахыбра аҵаҟа еизеит 1500-ҩык инареиҳаны ауааԥсыра», — игәалаиршәоит Умар Кьышьмахәа.
Аиааира дуқәеи, ажәлар бзиа еицырбо аспектакльқәеи
17 шықәса ирылагӡаны атеатр иқәныргылеит 30 инареиҳаны жанрла еиуеиԥшым аспектакльқәа. Урҭ реиҳарак Нхыҵ-Кавказтәи атеатралтә ҟазара ахьтәы фонд иахуԥхьаӡаларатә иҟоуп. Лымкаала ахәаԥшцәа бзиа ирбо аспектакльқәа рхыԥхьаӡараҿы иҟоуп Лариса Шебзыхәа лыпиесала иқәыргылоу аспектакль «Гошегаг».
«Гошегаг» — абазатә фольклортә ҳәамҭоуп. Гошегаг — аӡӷаб лыхьӡ ауп, иагьеиҭагахоит «аҳкәажә дзырҵәыуаз» ҳәа. Афырԥҳәызба ауаа дырдыруа дҟалеит илҳәоз луазашәа иабзоураны. Апиеса шьаҭас иамоуп еицырдыруа абаза шәҟәыҩҩцәа Ҟали Џьыгәаҭани Ҟасеи Баҭалови рыҭҵаарақәа. Ашәҟәыҩҩцәа рыҩџьагьы агәра ганы иҟоуп, Гошегаг — ашәуаа раҳ Шиха Бибердов иԥҳа Аминаҭ Бибердова лыпрототипуп ҳәа.
Аспектакль «Гошегаг» ахәаԥшцәа даараӡа ибзианы ирыдыркылеит. Ҳәарада, ас еиԥш ақәҿиара рыбзоуроуп — арежиссиор Зураб Копсергенов, актриса Луиза Шереметова лыхәмарра, ашәҵатәқәеи адекорациақәеи еиқәзыршәаз Назира Мыкәаа, иара убасгьы аспектакль амузыка азызыҩыз ҞЧА Жәлар рартист, Аԥсны зҽаԥсазтәыз артист Владимир Чкату.
2016 шықәса анҵәамҭазы атеатр аҟны иқәыргылан Лариса Шебызхәа лҩымҭа «Анаӡар ицаҟьа ҟаԥшь» ала аспектакль. Анаӡар – Прометеи ихаҿсахьа иазааигәоу, ижәлар рзы абзиа иашьҭаз фырхаҵоуп. Аха аҵыхәтәаны ажәытә бырзентәи ипрототип диеиԥшны акәымкәа, иԥсы ҭаны даанхоит, деиҭеиуеит уарба шкәакәаны — ахаҵареи ахақәиҭреи дырсимволны.
Ари апиесагьы «Гошегаг» еиԥш шьаҭас афольклортә ҳәамҭа шамоугьы, ахәаԥшцәа ирыдгалан иҿыцу аформат ала. Ельдар Агачев — иқәыԥшу актиор, арежиссиор, Краснодартәи акультуратә институт аушьҭымҭа, иӡбеит аспектакль аҟны амузыкеи ахореографиеи ихадоу ароль рзалхра, урҭ рыла апиеса афырхацәа рцәаныррақәа раарԥшра. Аинтерес зҵоу акостиумқәеи иҷыдоу аеффектқәеи рхархәарала Агачев илшеит аспектакль «Анаӡар ицаҟьа ҟаԥшь» Абаза театр иреиӷьқәоу ақәыргыламҭақәа ируакны аҟаҵара.
Атеатр аиааира дуқәа ирхыԥхьаӡалоуп аспектакль «Ашуиаа ртәыла», ҞЧА Ахада игрант (аиааиратә фонд 500 000 мааҭ) згаз. Апиеса иҩит атеатр адиректор Умар Кьышьмахәа 2016 шықәсазы.
«Апиеса шьаҭас иамоуп ашуиаа рцәаҳәатә ҩыра иазку (агипотеза ишаҳәо ала, ашуиаа – аԥсуааи, ашәуааи, аубыхқәеи ажәытәӡатәи рабашьҭра — аред.) археологиатә, аҭҵаррадырратә усумҭақәа, — еиҭеиҳәоит Кьышьмахәа. —Зыӡбахә ҳҳәо аусумҭақәа афранцыз ҵарауаа Едуард Поль Дормеи, Морис Диунани, австриатәи асемитолог Антон Иркуи, аурыс ҵарауаҩ Николаи Веселовскии идырҵабыргхьеит».
Апиеса аԥҵараан ахархәара аҭан иара убас Гьаргь Турчанинов иҭҵаарадырратә усумҭа «Ажәытәӡатәи Кавказ аҩыра аартреи адешифровкеи».
Аспектакль ықәиргылеит Ҟ. Кулиев ихьӡ зху Балкариатәи аҳәынҭқарратә театр арежиссиор, ҞБА зҽаԥсазтәыз аҟазара аусзуҩ Магомед Атмурзаев. Апиесаҿы имҩаԥысуа ахҭысқәа аҭыԥ рыман ҳера ҟалаанаӡа акыр азқьышықәсақәа раԥхьа. Ихадоу ароль Аҳ Пту итәы наигӡеит Зураб Копсергенов, аҳкәажә Гәында лроль налыгӡеит атеатр актриса қәыԥш Диана Каблыхәа. Аекспертцәа излазгәарҭаз ала, аспектакль аҟны иарбоу аамҭа агәылаԥшра алыршахеит актиорцәа рбызшәа иалаз ажәытәӡатәи алексика абзоурала.
Зус бзиа избо адиректор, пату еиқәызҵо аколлектив
Иахьазы атеатр аусқәа дрылацәажәо Умар Кьышьмахәа дазыхынҳәуеит аспектакль «Ашуиаа ртәыла», иагьазгәеиҭеит, аплан аҿы иарбоу аспектакльқәа рынахысгьы, актиорцәа ари аспектакльгьы рҽазыҟаҵара иашаҿу атәы.
«Мшаԥымзазы аспектакль «Ашуиаа ртәыла» ҳаманы итрадициахаз атеатртә фестиваль «Кавказтәи амелтә кәырша» зыхьӡу ҳхы алаҳархәуеит. Уи мҩаԥысуеит Адыгатәыла», — еиҭеиҳәоит атеатр адиректор.
Ари апиеса Кьышьмахәа ҷыдала дазыҟоуп, ирҿиаратә усураҟны ихаданы иԥхьаӡоит. Гәҭакысгьы имоуп Аԥснытәи аҳәынҭқарратә драматә театри Абаза театри еицықәдыргыларц, убасгьы ҳџьынџьуаа ахьынхо атәылақәа рҿы дырбаразы.
ҞЧА зҽаԥсазтәыз акультура аусзуҩы Умар Кьышьмахәа — ганрацәала адырра змоу уаҩуп, есқьынгьы апроект ҿыцқәа инапы рылакуп. Игәы иҭоуп хара имгакәа аҟыбаҩ бзиа злоу аҿарацәа ԥшааны аҵарахьы рышьҭра. Абаза театр адиректор ихаҭагьы асценахь дцәырҵуеит, апиеса ҿыцқәа рыҩра даҿуп. Иара убасгьы, Кьышьмахәа ибаҩхатәра атеатр аҟны мацара акәӡам ахы ахьаанарԥшуа — убасгьы иҩуеит ашәақәа.
«Атеатр аус ауеижьҭеи ирацәаӡоуп қәҿиарала имҩаԥаҳгаз еиуеиԥшым апроектқәеи, аусмҩаԥгатәқәеи, аха ихадараны са сзы еснагь иаанхоит сыжәлар рҭоурых, уи иазку атема», — иҳәоит Умар. — Иуникалтәу, ижәытәӡатәиу ҳбызшәеи ҳкультуреи сахәҭакны сахьыҟоу сара сзы насыԥ дууп, уи иагьсынаҭоит аҩымҭа ҿыцқәа раԥҵаразы агәацԥыҳәара».
Умар Кьышьмахәа ииааӡаз атеатртә труппа иахьазы қәҿиарала рыспектакльқәа рыманы Урыстәыла арегионқәа ирҭаауеит, ареспубликатәи афедералтәи аконкурсқәа рхы рыладырхәуеит. Атеатр иқәныргылоит еицырдыруа аурыси аҳәаанырцәтәи алитература аклассикцәа раԥҵамҭақәа, иара убасгьы ахәыҷтәы лакәқәа.
Шықәсык аԥхьа атеатр атруппа иалнаршеит иуникалтәу апроект — акьанџьатә театр аԥҵара, уи ҳәарада, абаза хәыҷқәа зегьы гәахәара дула ирыдыркылеит.
Иахьазы Ареспубликатә драматә театр ахыбра уашәшәыруп ҳәа иԥхьаӡоуп азы, Абаза театри егьырҭ амилаҭтә театрқәеи ирызцәырҵит аамҭалатәи ауадаҩрақәа, аха ҳгәыӷуеит хара имгакәа аҭагылазаашьа аҽариашап ҳәа. Ус шакәугьы аусура аанкылаӡам, атеатр аколлектив аидеиа ҿыцқәа ирышьҭоуп.
Умар Кьышьмахәа агәра ганы дыҟоуп атеатр иаку организмк шакәу. Актиорцәа рзы ихадароу рхатә еихьӡарақәа рымацара ракәӡам, агәацԥыҳәара рымоуп акыраамҭа ахәаԥшҩы изы аинтерес ӡҵоу, иҵаулоу актиорцәаны инхарц азы, иара убасгьы рҿаԥхьа хықәкыс иқәгылоуп иуникалтәу амилаҭтә культура ауаа рызнагара. Уи зегьы еицырзеиԥшу хықәкуп, ус анақәха уи нагӡахароуп амч аилаԥсарала.
шәҭалароуп, ма шәыҽҭажәыҩроуп.