Адуней апсуа-абаза конгресс

28 МартI 2024
20:54
ЗымгIвалагьи йапхъагылагIвыз йгьи апсыуа
литература апатриарх
Гулиа Дырмыт
Апсны ауагIа уысагIв, агIвгIвы йысквш 145 йадахIвуата
ЙгIагвалашвахраква рпны йбзазара мгIва шакIвшаз даквчважвауата Гулиа Дырмыт йшигIвызла, «йкъару хъылайпсауата» ауи зны анаука дадынхалуан, зны алитература хъатайкIуан. АцIабырг шаъула, йцри Апсны атшауацIнарыхра йалацIара ауи аъара йдупIта зылшараква хIаракIыз ари агIвычIвгIвыс йынцIра шабгу дыззынхаз ауагIа ауи джьарымщушта йгьаъам.
Гулиа Дырмыт, асурат Гулиа Георгий йчIвыпI
© Гулиа Дырмыт ймузей-тдзы
Апсыуа литература ащатащтIацIагIв, ауи апатриарх, Апсны ауагIа руысагIв, арыпхьагIв, апхьахьа, абызшвадырыгIв Гулиа Дырмыт асквш 1874 февраль а 21 атшын Гульрыпш район йаланакIуа Уарча кыт йауаз адгьылрхарджьыгIв Гулиа Урыс (Урыс – аунагIва апны араса йыпхьун Дырмыт йаба Иосиф – аредакция ррытаразга) йтгIачва рпны дйытI.
Гулиа Дырмыт сквшы 25 даныртаз
© apsnyteka.org
Рцри Уарча йштыргаз
Йсабихъа паса агIагвалашвахраква йрыуапI апсыуаква зымгIвагьи злашваз агIаншараква – ауат зкьыгIвпхьадзара йнадзауата рпсадгьыл гIанырыжьта Осман паштахIыгIва йталхырныс йанадырцалуаз. Гулиа Урыс йтгIачвагьи КIавкIаз апны аурышвкви атрыквкви рапшIагылра амщтахь рцри Кодор апсыхIва кIазрышвырныс йадырцалуаз йрылашватI.

Ауат Трыквшта апны йрызпшуа абзираква знархараз ачважвараквала, тшгьддмыржьузтI, рцри Апсны йтыцIхырныс гьрымуазтI.

Абар йара Гулиа Дырмыт йгIагвалашвахраква рпны арат агIаншараква шгIайырбауа: «Маан зхьзыз агIмыстакI хIпны атрыкв аскьар-айсыгIвчва гIайдтI. «Арат йтыцIхырныс гьыруам», – йхIватI ауи. Аскьарква хIтдзы рблын хIтгIачва амшын ахьыла йджвыквырцатI, ауаъа атрыкв хъвыхI хIазырта йгылан. Сара ауи агIан пщысквша сыртан. СнапIыкIла хъвмаргакI сыман, арахьари снапIгьи сыммаду Фындык йлымата хIымгIвайсуан».
Ари атып апны, йшырхIвауала, Гулиа Урыс йтдзы гылан, Уарча кыт
© apsnyteka.org
Сквшщарда рымщтахь арат агIаншараква ауи йпоэма «СытшгIва» апны йгIайырбахуаштI.

Трыквшта амгIва йаныквыз ГулиаргIа ртгIачва йызнымкIва раджьаль йанйатI, ауаса йцIыхъвахауата Трабзон атшпы йазынадзатI. Ауат зташваз аъаща швабыж йхьантан: фачIвгьи, дзгьи, хъацIакIыртагьи гьрымамызтI. Ауат атрыкв пслачвакIыгIвчва рыцхIакви рыцIа паса йцата ауаъа збзазара тIакIв йщаквгылыз апсыуакви гIарцхърагIун. Арат амдараква рпны Гачхвыц (араса акIвын атгIачва Дырмыт йшйыпхьуз) йыцын йан Барганджиа Рабиа (ауи ауысагIв дшлылачважвузла, дпхIвыс ъасан, дгвыбзыгъан, дамайчуата аунагIва уысква нкъвылгун), йанду Цабриа Фындык.

«Санду лакIвын сгIадзынзыргылуаз, – йгIвитI Гулиа йбзазара турых апны, – ауи швабыж дпхIвыс багъьан, лгвы дахвитын. Лбыжьгьи лшан йаквшвауата йчIвыхьын, лажва алсуан, ауаса сара ауи сгьылчвымшвузтI, дъацалакIгьи слыцын. Ауи сквшышв райхIа днайхьан».
Амузыка ъамапсымакви аунагIва мачвакви ркъвапа
© Гулиа Дырмыт ймузей-тдзы
Дырмыт йаба Апсны дгIацапахра шатахъыз кьангьаш гьазгIайымгуазтI, ауи йгIалцIла атгIачва пслачва зларкIуа кIьанджьа хвыцкI йаквчIвата амшынла йгIаджвыквылтI. АмгIва абаргвыраква рзымчхIауата асаби хвыцква псытI – Дырмыт йащайцIби йахщайцIби. Ауаса ацапах гьрымамызтI. Апхъапхъа Батум йадзхъагылтI. УадыргIвана зны аурышв хъвыхIквала, зны атрыкв хъвыхIквала йгIарайхсуамцара ауат ркIьанджьа Апсны адзтшпы йазынадзатI.

Гулиа Урыс йцри кыт апны дталхырныс дгьдмырхвиттI, йаргьи Кодор дзыгIв дырсын анахьани атшпы йчIваз АдзыгIвбжьа кыт дталтI.

АгIвгIвы йпсадгьыл, ауи йтырцаз йхаквлагIвчва уысата йырзынайырхаз гьмачIым. Ауат йрыуата рыцIа йбергьльу «Спсадгьыл» акIвпI. Ауыса ашIчIвара урышв бызшвала араса йбыжьгитI:

Спсадгьыл хъагIа,
ЙамагIныйа араса нашхыйата узгIапшуа –
МомкIва бзи йубуз рыуа
АджвырагIв учвыдзма?

МомкIва зытшгIваква гIанызыжьта
Йджвыквылхыз гвыла йугума?
Амшын ухъыста рыщтаква ыдзтI…
Ауыла гьакIвымма уахьъапшуа…
Гулиа Дырмыти йыгIвзачви – АнуаргIа ащи ахщи
© Гулиа Дырмыт ймузей-тдзы
Апхьарта даныцIаз асквшква йгьи Мачавариании йари рабадырра
Гулиа сквшквакI акыт йауаз адиннкъвгагIв йпны дапхьауа, дыгIвуа тшибжьатI, уадыргIвана Согъвым ащхъа апхьарта дыцIалтI, ауи асквш 1863 агIан апсыуа сабиква йырзалхта йгIахъыртIытI. ЦIабыргыта, апхьарта зынла дгьнармахвтI, йшпакIву ухIварыквын ауаъа йапхьуз ахIчва, агIмыстачва ргIариква ракIвын, йара йаба дадгьылрхарджьыгIвгIвацан. Ауаса Дырмыт йаба дгьамайчтI: апхьарта дыцIайжьырныс йтахъыта йапынкIылата хысквша дйырцатI.

Лшара бзи гIазырбаз Гулиа Дырмыт зынла гвы йырттI арыпхьагIв Аджамов Давид, уадыргIвана апхьарта ахъпшылыгIв Мачавариани Константин. Ауат агIвыджьгьи уыста йырчпан Дырмыт хвыц йдырхIвумцара ауагIа локIква ргIвытI, йащтагIайуата алокIква рылашватI «КIавкIаз ашIыпIакви ауагIахъакви йгIарыквчважвауа агIвыраква».
Зныбыжьла йшIаз Дырмыт йбзазара апны йалкIгIата Мачавариани Константин щта пшдза гIанижьтI. Ауи йакIвпI йапхъахауата абызшвадырыгIв дудздза Услар Пётр йалайцIаз агIвапсыуа алфавиткIгьи «бартоломей» – хIва зхьзыта датша алфавиткIгьи йзырбаз. Мачавариани йакIвпI Гулиа Дырмыт йгIайазхIвыз йцришта атурых нкъвцара шатахъу – апхъанчIви заман йгIашIарышвта йгIащаквхаз агIвыраквала, ауат ага ймачIызтынгьи. Йалырныс ауыпI йалкIгIата ауи агIан Гулиа йгвы йгIаташвата апхьага «Апсны атурых» йгIвырныс. Йшбергьльу апшта, ауи ауыс уадыргIвана йырхъйатI, йгIвыз «Апсны атурых» асквш 1925 агIан йгIацIцIтI.
Асквш 1889 агIан жвыхвсквша йыртаз Гулиа Дырмыт Гори апны йаныргIалыз ГIвадахь КIавкIаз арыпхьара семинария дыцIалитI. «Сара араъа пщымызкI санапхьа амщтахь шразгIва гIасахвын асеминария сгIацIырщтхтI, ауи ауысла йгIаргыз ащаквыргылра йшгIанахIвузла, «адзыргIвгIвы Гулиа Дырмыт атачIв климат ъайагIамбауа ашвхIаусыгIвала». Ауыла апхьарта апны сапхьара ашIастI. УадыргIвана сара йсарыпхьагIвхатI акнигакви абзазари», – абараса йгIвыхуаштI уадыргIвана ауи йбзазара турых апны.
Йапхъахуз апсыуа хIарыфба
Асквш 1890 агIан Мачавариани йгIаджвыквцIарала Дырмыт апсыуа хIарыфба дадынхалуа далагатI. Мачавариани Константин апсыуа бызшва гьйымдыруазтI, ауаса кьангьашагIвта дизалуан. Ауаса апхъапхъа кириллица щата змаз Услари Бартоломейи ралфавитква рагъьчIвра йадынхалхра атахъын. Ауи ауыс сквшыкI йадынхалтI, ауи амщтахь асквш 1892 йгIашIарышвта апсыуа сабиква амаль раутI цри бызшвала йапхьарныс, АдзыгIвбжьа кыт йауаз жвибыжьсквша зныбжьыз ачкIвын йгIанйыршаз агIвыра ддырдырырныс. Ауи апсыуа культура ари йалацIара шIырпшыра амамкIва ахвгьи амагIангьи швабыж йдупI.
Услар Пётр йалфавит
© Гулиа Дырмыт ймузей-тдзы
Ауи атлахан йныкъвуз ахьтазгIва йабагьи, йангьи, йандугьи анага амщтахь Дырмыт унагIва уыс щарда гIайыквхIатI. Йара йакIвын атгIачва рпны ахIбата йгIанхаз, йащайцIби йахщайцIби драйгвыгIвра атахъын. Сквшщарда анагIвс амщтахь ауи йпа, Гулиа Георгий, йгIвыра «Гулиа Дырмыт: саба йхабаргIвра» апны йшихIвахызла, йаба ауат асквшква рагIан арыпхьагIвта дынхауа далагатI, уахъынла йдырраква йрылайырхIауата йхъа дадынхалуан.
Гулиа Дырмыт йъайрыпхьуз Кындыг кыт апхьарта. АцIлаква асквш 1900 агIан йара йлайцIатI
© apsnyteka.org
Йапхъахауа апсыуа уыса, Гулиа Дырмыт, Согъвым, асквш 1912 август а 26
© Гулиа Дырмыт ймузей-тдзы
ДжьащахъвапI Гулиа Георгий йаба сквшы 25 даныртаз дшгIайырбауа: «Ауи йквпшыра цIбакIгьи гьузацIымбушызтI, йкIвымжвы асхъа бзила йдзахын, азия амгIа тIатIаква нкъвигун, йаркъалыкъ ачвапщ-кIазкIаз чыльа йгIалхын, йыкъамагьи йахIвагьи хьыла йхърысын, Смити Вессони йгIандыршаз акIьарахIва апш нкъвигун».
Гулиа йлитература нхара ХХ асквшышв йапхъахауа ажвасквша йгIвбахауа аъарагIвшара апны йджвыквылтI. Йапхъахуз йуысаква, йалкIгIата «Хваджьан ду» ауагIа швабыж йыргвапхауата йрылан.

Асквш 1912 агIан Тифлис апны йгIацIцIтI йапхъахауа апсыуа книга «Ауысакви амшыркъваракви», ауи автор Гулиа Дырмыт йакIвын.
Асквш 1918 агIан Гулиа Дырмыт агIахIвахра «АгIвыма жвгIванд ацIахь» йгIвытI. Йара йшгIайгвалашвахуазла, тшынла апхьартаква рпны дынхун, ащарда йкнигаква данрыдынхалуаз уахъынлан, йара ауи асхъан «Апсны атурых» ахъазла адырраква адикIылуан. Апсны атурых йапхъахауа атом апны апсыуаква Египет абзазагIвчва йшгIарылцIызла ахъвыцра йацикIуата арзахвара швапхаква гIайгитI. УадыргIвана ауи кьангьаш азгIайгхын йхътIыта йхIвахтI: «Ужвы ауи ахъвыцща йгьацскIхуам, ауаса кьангьаш гьазгIазгуам акнига Апсны атурыхи аэтнографии руысла сабап злу дырра щарда шалу» (сквшы 23 анахъыцI амщтахь йгIвыхтI ари – аредакция ррытаразга).

ЗымгIва рпынгьи дапхъахун
Ажва «йапхъахауа» Дырмыт Иосиф йынхара-бзазара апны щардала йгIарысабап йауаштI. Асквш 1919 агIан адуней йгIаквылтI йапхъахауа апсыуа газет «Апсны», йаредакторыз ауи йакIвын. Согъвым арыпхьара семинария апны йапхъахуз адрама гвып «ШыйачIва» гIанзыршазгьи ауи йакIвын. ЙалкIгIата ауи йгIаджвыквцIарала Апсны акытква рпны йгIахъвмаруан асквш 1921 агIан йгIаншаз йапхъахауа апсыуа театр труппа. Ауи арепертуар ахъазла гIамта айшысла Гулиа аурышв йгьи акырт ргылчIвква атайкIтI, «ЙхIымазтI ахвитра» ахьызта пьеса хвыцкIгьи йгIвытI. Йара Гулиа Дырмыт йшгIайгвалашвахуазла, «апсыуа кытква рпны атруппа ргIахъвмарраква гвыргъьахъв пшдза духатI».
Гулиа Дырмыт
© anyha.org
Асквш 1919 апрель йгIацIцIыз «Апсны» газет
© Гулиа Дырмыт ймузей-тдзы
Апсны атурых ауысла апхьага згIвыз йапхъахуз апхьахьа Гулиа Дырмыт, йшцазла, йгьи йапхъахуз дапсыуа турыхдырыгIвын, ага ауи йхъвыцраква щардагIвы кьангьаш гIарыланацIаргьи. Академик Марр Николай ауи йыхъазла араса йгIвытI: «…ЙцIабыргу швапхапI уахьчIва йъагIадзазгьи Гулиа цIолата Апсны атурых йгьи ауыжвгIанчIви заман алахь гIальаматра шазйымаз апшта датша заджвгьи дшаъам, Европа апынгьи, КIавкIаз апынгьи апхьахьакIгьи зынгьи йшхъатайымкIыс, уыжвласыла йшхъатайымкIуаш гвыла-псыла цIолата дыздынхалта Гулиа Д.И. йрыхIазырхьу анхара апшта».
Гулиа Дырмыт йгьи Марр Николай
© Гулиа Дырмыт ймузей-тдзы
Марр Николай
© Россия акъральыгIва библиотека
Гулиа Дырмыти академик Марр Николайи анбжьагIвын, ауи акIвымкIвагьи гIальаматра ду ацрызрыман апсыуакви ауат рыбызшви ргIаншаща. Апхъапхъа Гулиа йхIваз йацызкIыз Марр уадыргIвана ауи ахъвыцща дакъвыцIхын датша дырра дазыпшгIауа далагатI – апсыуакви Испания абасккви злаквшвауа йазынархата.

Ауаса агIвапхьахьачва злапшIагылыз апсыуа бызшва ауыс акIвпI. Йшбергьльу апшта, Марр Николай латиница щата змаз апсыуа алфавит гIанйыршатI. Ауи алфавит щардагIвы адгылтI; ауыла йагIвсыз асквшышв йгIважвахауа асквшква рагIан Апсны апны акнигаква ргIацIщтра джвыквылтI, ауаса Гулиа ауи апш алфавит дгьадымгылуазтI, ауи алачпачвата йпхьадзун. «Ауи агIвычIвгIвыс дхъызхуаз щардан, дгьамайчуазтI, йдырраква цIолан, йауацIыхын, – араса Марр дйыквчважвитI Гулиа Дырмыт. – Ауи йгIанйыршаз алфавит КIавкIаз ареспубликаква рыуа щарда адгылтI, ауаса сара айрышта сапшIагылтI. Ари ауыс хьшвашвара гIахIбжьанацIатI. Апсны аправительства Марр йалфавит абзазара йаларыжьтI. Ауаса абзазара йшгIанарбазла, ари амакIыра апны Марр дгьзахвамызтI – ауи йалфавит сквшквакI йаланхан уадыргIвана ащта ыдзхтI».
Гулиа Дырмыт йтурыхдырра рхъвыхраква Апсны атурых йапхъахуз атомла йгьашIайымрыстI. ЙгIвбахуз атом гIацIйымщтызтынгьи йкъальам йгIахъыцIтI гIальаматра злу датша рхъвыхра нхараквакI. Ауат йрыуазакIыпI анхара «Согъвым гь-Диоскуриям». Автор йшипхьадзауала, апхъанчIви къала Диоскурия ъаныз ужвы Согъвым ъагылу апны гьакIвым, Скурча гвал атшпква рпны акIвпI. ЙащтагIайуаз азаман апны, археология жраква анакIвдырша амщтахь, Гулиа дшгIващуз гвынгIвырахатI. Ага ауаса йаъазтынгьи, ауи йгIвыра анаука апхъаламгIвайсра ахъазла магIны ду аман, йшпакIву ухIварыквын апхьахьаква рпахь хачIвы гылтI – ауыс рыцIа цIолата йдырхъвыхта турых зхъырхIвгIауа акъала Диоскурия ъагылаз тамамта йщаквдыргылырныс. Датшагьи Гулиа Дырмыт йгIвытI «Ащхъа апхьарта атурых». Апхьарта йазынархаз агIвыраквала асквш 1920 агIан йгIацIцIыз «Апсны» газет аномерква рызбжа рчвын.
Гулиа Дырмыт йара Апсны апны йапхъахуз длитераторын, ауи ахIатырла йылшуз закIгьи дгьамайгьдзузтI алитература, акультура, арыпхьара рпны апсыуа дырранкъвгагIвчва шIаква гIайыдзхъагылырныс ахъазла. Ауи йджьайщауата рунашва йыгIвуан йапхъахуз алитераторква рсатыр йалагылаз Чанба Самсон, талант змаз ауысагIв Когониа Иуа, ауат рымщтахь йгIаншаз агIвгIвчва: «Асовет заман агIан алитература атшауацIыхра йашымтан, уахьчIвала Апсны агIвгIвчва радкIылара йалапI гIвынгIважвагIв раъара, ауат йрыуапI ауысагIвчва Щынквба Баграт, Ласуриа Алексей, Тарба Иван, Чачхалиа Киршал, ДжонуаргIа Алексей йгьи Чичико, Ломиа Кумф, датшагьи. «АтшыгIвра» гьгвымхам! Саргьи йсгвапапI алитература рхъа апны йъасхъазыхым» (асквш 1958 агIан йгIвытI – аредакция ррытаразга).
Джонуа Алексей, Ласуриа Алексей, Гулиа Дырмыт, Акобия Мота, Гублиа Георгий, Щынквба Баграт, Ломиа Кумф, Папаскир Иван, Джонуа Чичико, Тарба Нелли, асквш 1955
© apsnyteka.org
Асквш 1929 агIан абызшви алитератури руысла Апсны академия унашва ахъицIауата Гулиа йылшауала дырцхърагIун Ковач Константини Дзидзария Кондрати «Акодор апсыуаква рашваква» аназыркIкIуаз асхъан. Ари агIаншара Апсны амузыка культура атшауацIнарыхра ахъа джвыквнацIатI.
Гулиа Дырмыт йгIапсара алапI йапхъахауата Апсны агеография карта агIаныршарагьи. Ащхъа апхьарта апны ауи Апсны йапхъахауа акартограф Шервашидзе-Чачба Михаил Леван йпа дйыцапхьун. Асквш 1912 агIан агIвыджьгьи Тифлис йацаъан: Гулиа ауаъа алитература атакIраква дрыдынхалуан, йкнига агIацIщтра йазирыхIазырун, Шервашидзе-Чачба ауи агIан йапхъахауа акарта дадынхалуан. Михаил Леван йпа щардала Гулиа Дырмыт дйызцауамцара Апсны атопонимика йгьи агеография руысла дйайкьангьашуан.
Шервашидзе-Чачба Михаил Леван йпа
© apsnyteka.org
Алитература мгIва
АлитературадырыгIвчва зжанр романта йырпхьадзауа Гулиа Дырмыт йпроза гIвыра хъада йахьызпI «Камачыч». Ари агIвыра Гулиа сквшпхьадзара дадынхалтI, асквш 1940 агIан далгатI. АъачIвагIагIвчва йшырпхьадзауала, ароман цIолата йгIаныпщитI афольклор эстетика, датшагьи агIвгIвы йгIайрысабаптI араъа этнография дырра щарда.

«Камачыч» – ари, йгIахIахвырквын, жвлара нархара абга змаз, ацIасква, Апсуара ауагIахъа этика, атурых темаква гIатазымрышвуаз алитература йапшIагылуаз гIвырапI.

АгIвыра апны аэтнографизм ъайрыцIолауа швхIаусыгIвата йамапI агIвгIвы йуагIахъа рэтнография сурат гIанйыршарныс ъаймурадыз, ауи йуагIа рэтнофилософия, ртурых, рдунейпшыща алкIгIараква гIахъитIырныс дащтан», – йхIвитI ароман ахъазла афилология наукаква рдоктор Бигуаа Вячеслав.
«Камачыч»: автор Гулиа Дырмыт йакIвпI
© apsnyteka.org
АуысагIв йуысара йауата щардала йгIалыркIгIитI апоэма «СытшгIва». Ауи йбзазара йгIахъыху йауата щарда гIаныпщитI. «Ауи нашхыйара щарда, хъатачIв лдзгIара щарда алапI, – араса йгIвитI апоэма даквчважвауата ауысагIв йпа Гулиа Георгий. – Ауи апсыуа уагIахъа шабгу ррыцхIагIарагьи гIанарбитI. УхъатачIв рыцхIагIа ауагIахъа рылахь йгIакъвуга йауума?»

Гулиа Дырмыт атакIраквагьи дрыдынхалуан: апсыуа бызшвала йатайкIтI адин гIвыраква, Пушкини Лермонтови ргIвыраквакI, акырт уысагIвчва щардагIвы ргIвыраква, ауат дрыуапI Руставели Шотагьи.
ХIсквшышв йапхъахуз ажвасквша сара атакIраква йырзынасырхатI, йалкIгIата, адин книгаква. Аевангелие апсыуа бызшвала йатазкIуаз акомиссия срылан, ауи гIапсарата йадызгалыз гьмачIым. ЙшхIылшузла атакIра хIрытамамра ахъазла хIынхара апны йгIахIрысабапуан аурым, апхъанчIви урышв, уыжвгIанчIви урышв, акырт текстква. Сшхъвыцуала, абызшва ацIасквали атакIра атамамрали атакIра гIахIыдахIвтI. ГвынгIвырапI ари анхара ду акьристан дин йачвыхъару апсыуа уагIа гвы шарымтыз. ЦIабыргыта, ауат амсылман дингьи йачвыхъарапI, йгIвитI алитератор йгIагвалашвхараква рпны.
Гулиа Дырмыт йтгIачва
Дырмыт Иосиф йпа йуысква зымгIва рпынгьи цхърагIагIв цабыргыта дизалуан йхъапщыла Бжилава Елена Андрей йпхIа. Йара Гулиа йшгIаликIгIузла, «Елена Андрей йпхIа лакIвымзарквын йгIвыз швкIы йчпата ахъвыкI йзымгIвырнысгьи аурын, ауи апхIвыс алитератури азъазари рыхъазла лхъа щтIалцIарныс дхIазырын».

ГулиаргIа ртгIачва рпны хгIвы сабичва гIадзынгылуан – рпачваква Владимир, Георгий йгьи рпхIа Татьяна. Гулиа Георгий «Ссабихъа йгIаквчважвауа агIахIвахраква» рпны ауи пхата дгIарыквчважвитI атгIачва разазаъащаква шщаквгылаз. Согъвым апны ауат ужвы музей-тдзыта йырчпахыз атдзы йыгIвнабзазун. Ауи атдзы асквш 1912 агIан Гулиа Дырмыт йхъатала йыргылтI, атдзы зквичпаз адгьыл йхъапщыла лан Фотинэ Николай йпхIа согIата йгIайылттI.
Гулиа Дырмыт акъала абзазагIвчва зымгIвагьи пIатIу йыквырцIун, «ауагIа рарыпхьагIв» – хIва йыпхьун. Зыбызшвала йапшымыз агвлачва – Согъвым йанакIвызлакIгьи бызшва щардала йалу къалан – ауи йыдзхъа йъабзазуз рхъа аладухун, зджьара йгIанымхауата чIахI ду йзырчпун.
Гулиа Дырмыти йхаквлагIвчви
© ritmeurasia.org
Гулиа Георгий йшигIвуала, ауи йаба йанакIвызлакIгьи арыпхьара уысква йщардан, зны апхьагIвчва рынхараква йырхъвыхуан, зны ауыс швабыжква дрылан. Йхъапщыла Елена Андрей йпхIа дпхIвыс ъасан, аунагIва бзидздзата йынкъвылгун, Дмитрий Иосиф йпа йтгIачва рыхъазла гвыргIвакIгьи шгIайыламшвуш дащтан.
Гулиа Дырмыт йтгIачви йари
© abkhazworld.com
Асабиква акъыльаквшвара рызбжьан. Раба данрыхадзуз ага йзын-замызазтынгьи, гIахIвахракI апны Гулиа Георгий йшгIайгвалашвахуала, «Руслан йгьи Людмила» йа бзи йбуз ауысагIвчва руысаква дрызгIапхьалун.
АтгIачва удын чвгьата йырзалтI Гулиа Володя йаджьаль. «ХIкъраль рыхъазла рхъвыхра дута йгIаншатI Абашта айсра, – йгIвитI Гулиа Дырмыт. – Сара сычкIвын Владимир дгIащхатI. Ауи динженерын, йынбжьагIвчва апхъахьыла бзира щардала йайгвгъун. Сара абджьар сымата агъа сипшIагылырныс гьскъаруумызтI, ауаса алитература амальквала суыс тшыт сырхъйун».
Гулиа Георгий, Гулиа Татьяна, Гулиа Дырмыт, Гулиа Володя йгьи Гулиа Елена, асквш 1931
© apsnyteka.org
Гулиа Георгий, Гулиа Дырмыт йгьи Гулиа Елена
© Гулиа Дырмыт ймузей-тдзы
Асквш 1946 агIан йбергьльу ангьльыз гIвгIвы Джон Бойнтон Пристли Апсны данаъаз асхъан Гулиа йтгIачва дрынйатI: Гулиа Дырмыт йгьи ауи йхъапщыла Елена, ауат ргIариква Татьяна йгьи Георгий, ртаца Валентина йгьи рычкIвын хвыц Дима.
Апсыуа литература апатриарх Гулиа Дырмыт сквшы 86 йныбыжьта асквш 1960 агIан адуней йхIваджьтI. Йхъа, йынхара-бзазара дгIарыквчважвауата гIвыра айшыскI йгIвытI, йгIадзынгылуа абанпараква уасйатта йырзичпатI йгIацIсуа разцIгIараква рджьауапква йуысакви йпрозагIвракви рпны йырзыпшгIарныс.
Апсны алитература, акультура, арыпхьара ахъазла ауи аъара щарда зчпаз агIвычIвгIвыс йбзазара ацIыхъва йынхара хвыта йаквицIауа ауысла араса йхIватI: «ЧвалатшычпаракIгьи аламкIва йсзыхIвитI: сынхара сазыразпI, йшпакIву ухIварыквын йсчпуз зымгIва гвыхътIыла садгылуан. Ауаса айхIагьи сзычпушын йанакIвызлакIгьи йхъаду, йнарыскIьа йамуаш ауысква сызгIалкIгIазарквын. Зны ауысара хъатаскIуа, зны анаука садынхалуамцара скъару хъыласпсун. Йалныс аурызма рыцIа йагъьхарныс скъару абгата алитература йастзарквын? Йалныс аурын. АгIвычIвгIвыс зымгIва рапхъа уыскI даналагауа йтахъы-йтахъымызтынгьи къарута йаквирыдзуа рыцIа йщардахитI, йынхарагьи нархара щардала йымгIвайситI. Ауи йгьи йбзипI, йгьи йгьбзийым».
Гулиа Дырмыт ймузей-тдзы абльын йкIыду ачвахъабага гъвы
© АгIвдза Наала

Атекст автор Капба Арифа, абильд-редактор АгIвдза Наала, аредактор хъада Лазба Амина
Гулиа Дырмыт йынхара-бзазара знархару абзагIвра арыхIазырра апны йгIарысабаппI: Гулиа Д.И. йхъатала йгIвыз йынхара-бзазара турых; Гулиа Г.Д. «Гулиа Дырмыт: Саба йхабаргIвра»; Бигуаа В. «Апсыуа турых роман. Атурых. Атипология. Апоэтика».