Асквш 2002 мартI а 1 агIан Къарча-Черкес апны Ареспублика абаза къральыгIва театр ТхIайцIыхв Бемырза йроман йгIахъыху аргылчIв гIанарбауата йапхъахауата апшыгIвчва рпахь йгIахъвмартI. Атурых йгIалахаз ауи амш гIаргванхауата АААК ахабарргарта портал агвып шIа шщаквгылуаз, дахIврата йыззынадзаз, ргылчIвта йдрыхIазырыз, апхъахьыла йырмураду йгIаквчважвитI.

Айсан Людмила

ЙагIвсыз асквшышв асквш 90-ква рагIан абаза ршIыйагIвчва, Къарча-Черкес апны ари ауагIахъа разыгIальаматраква йрызгылу ажвлара адкIылараква йызнымкIва йапшым афедерал йгьи ашта къральыгIва уысхартаква тшырзынадырхун абаза бызшвала йынхауа къральыгIва театр гIаныршара ауысла. Ауи агIан ареспублика апны дахIвра рымата йынхун аурышв, акъарча йгьи агвхъауа театрква. Асквш 2001 июнь а 4 атшын «Ареспублика абаза къральыгIва драма театр» къральыгIва нхарта гIаныршара ауысла КъЧР а-Президент 48 зномерыз йунашва гIацIцIтI. Ари ахабар абазата йаъаз зымгIва айгвыргъьатI.

«Ари агIаджвыквцIара хIуагIа рыхъазла магIныта йаму гIасгвынгIвуан»

ЗымгIва йрапхъаз уыста йгIагылтI анхарта шIыц нхагIвчвала йнархъара, йъагIвназлуш апещква йатахъу зымгIвала йадгалра, агвып шзынхуш апш аъащаква рзыгIаныршара.

Атеатр унашва ахъцIара зымгIвагьи йацшIакIта КIьыщмахва Умар Йараджьыб йпа йыквдырпштI. Псыжв кыт (асквш 1925-дза – Дарыкъвакт – аредакция ррытаразга) апны йгIадрийыз Умар Москва йтагылу Луначарский йыхьыз зхъу Атеатр азъазара акъральыгIва институт ( ГИТИС) экономист йгьи атеатр уыс адгалагIв ъачIвагIа йымата дгIалгатI. Абаза театр дадиректорхандзыкIьа йапшым асквшква рагIан ауи аобласть филармония апны дынхатI, арезина-техника пкъыгIваква рзавод акультура Тдзы дадиректорын, аобласть драма театр адиректор дитарагылыгIвын.

«Ауи агIан сара ахIаракьатчпарагьи саланахIван суысква гьгвымхамызтI, бюджет нхартакI сцарныс сгвы адзакIьагьи йгьтамызтI, – йгIайгвалашвахитI КIьыщмахва Умар. – Ауаса ауи агIаджвыквцIара хIуагIа рыхъаз магIныта йаму гIасгвынгIвуанта, йаргьи скъаругьи сгвышхварагьи аршIыйара йшаквхъуш сыласхIвунта – ауыс снапIы йгIацIаскIырныс садгылтI».

ЦIабыргдзата, Умар далашван йуагIа рыхъаз театр бзи йчпарныс дащтата заманта йымаз ауи йаквирыдзуан. Атеатр амцырарта апны йгIаныршара атахъын. Ауаъа йынхуш йазалху ъачIвагIа зму уагIа гьаъамызтIхIва – ауыгьи дгьгIашIанамкIытI. Акытква дгIархъыкIвшауамцара артистра тIакIв злу, асцена йазычпу, аршIыйара зпсы йалу, абаза бызшва бзита йалачважвауа ачкIвынчви ахIвссакви дырзыпшгIун.

«Атеатр апны зымгIва йрапхъу актер йакIвпI, – йхIвитI КIьыщмахва Умар. – Саргьи апхъапхъадзата нхара йгIазшIысттI абаза уагIа ртеатр актерква (ауи профессионал гвыпта йгьаъамызтI, ахъаз ауыс бзи йызбуз ауагIа йгIандыршан – аредакция ррытаразга) – ауи жвасквшапхьадзара цIуата ЙынджьыгьчкIвын кыт акультура Тдзы апны йынхун».

Тшваразтынгьи гвасра гьалам

Абарауи агвып ракIвпI атеатр йащъахаз – ауат йрылан Хвби Иналь, АгачаргIа МухIарбии Рити, Къвач Зурида, Быджь Амир.

«Са йгIасгвынгIвуан йащтагIайуа чIвырхъа хъадата йсчпара атахъу апхъахьыла агвып злащаквгылуаш, «ща шIыц гIарылазжьуаш» артист шIаква рыхIазырра шакIву, – йгIайгвалашвахитI Умар. – Йаргьи абаза кытква рпны йазхIкIкIыз 15-гIв чкIвынчви хIвсыси апхьара йхIщтийырныс йаквхIкIтI».

Ага апхьартаква йнарахв йауаш рпхьадзара ахъарысызтынгьи агвып зымгIва Лагъь КIавкIаз азъазара аинститут йнарахвырныс аректор йангIалтI. Ауи збзиру йара атеатр аунашвачпагIв, абаза жвлара уысхагIвчва йгьи Къабард-Балкъар Республика аунашвачпагIвчва ракIвп.

Актерта йадрыпхьаквушыз дрыцта Нальчик дырщтийтI абаза бызшвали литературали арыпхьагIв, ауысагIв Щыбзыхва Лариса – астудентква ъадзапхьушыз агIамта шабгу ауи ауат дрыдынхалуашын. АшIаква атеатр ахъазла ъачIвагIагIв зрыхIазыруа йагъьу апхьартаква йрыуа закIу апны йыргушыз джьащахъвара щарда злаз апхьара сквшква рпыран, ауат рпахь йапхъахауата тшгIацIхънатIгIатI азъазара адуней – атеатр – апрапса.

Ансимшы нхара акIвызтын – абаза театр анхагIвчва зымгIва закIы-гIвба пещ тшрыгIвнадыршватI. Тшырбжьарныс ахъазла асцена анахьанат атеатрква йрыцагIвыршара атахъхун. Ауаса, йшырхIвауа апшта, тшваразтынгьи гвасра гьаламызтI. Йхъадаз – зымгIва аршIыйара йъаздзышуаз акIвын.

Йапхъахауата йхIыргылуашйа – хIва кьангьашра гьаъамызтI

Ужвы йыщтахьла дацапшхуата КIьыщмахва Умар атеатр гIаныршарала йчпаз ауысква дырзыразпI. Ауи амщтахь анхара джвыквцIа, йапхъахауа аргылчIв рыхIазырра уалага йауашын.

«Йапхъахауата йхIыргылуашйа – хIва са кьангьашра гьгIазымгуазтI, – йгIайгвалашвахитI Умар. – ХIуагIахъа тшдырра тшангIащтIнахуаз, хIыщайдзаква хIырзыпшгIауа, хIуагIа ртурых абгъьыц нашхыйаква ахъхIрышвтуа хIаналага азаман зымгIва рацкIыс хIызпхьуз гIвырата йаъаз КъЧР ауагIа рыгIвгIвы ТхIайцIыхв Бемырза йроман «Нышв напIыкI» акIвын (асквш 1966 агIан йгIацIцIыз, КIавкIаз ащхъагIвчва Трыквштала йшхъысуаз йгIаквчважвауа ари агIвыра ареспублика апынгьи ауи утыцIтагьи йапхьун, йауа ухIварыквын ащхъагIвчва рыхъаз магIын ду зму ауыс гIащтIнахуан – аредакция ррытаразга). Ауи йгIахъыхыз «АмхIаджьырква рыщтала» зхьзыз апьеса акIвпI йхIыргылырныс йызквскIыз».

АргылчIв арыхIазырра уыс ду аларцIатI КIьыщмахва Умар йыцынхуз атеатр алитература хъвы унашва ахъызцIуз, Лагъь КIавкIаз апынгьи ауи уагIвстагьи зыхьыз бергьльу ауысагIв ЧквтIу Микаэльи арежиссер-ргылыгIв Гваджьа Абрагьзауыри. РахIа йхъадахугьи – аспектакль йадынхалуаз дрылан йара ароман згIвыз ТхIайцIыхв Бемырза.

«ХIара швабыж йгIахIыдахIвтI ТхIайцIыхв Бемырза йхъатала мгIва хIыквицIауа, дгIахIылабжьауа, ауыс агвынйыргIвуа дъахIылаз, – йхIвитI КIьыщмахва Умар. – Ауи йалыргата йгIайгвынгIвуан «йгIари» асцена апны шIыц-шIыц адуней йшгIаквылуашыз, ауи здыруаш ауагIа рыцIагьи йшрылахIушыз – йаргьи анасып дынкъвнагун».

ЗуагIа щардагIв йрыцта гIвыма штала йагаз апхIвыспа лылахь гIазырбаз аргылчIв пычIвта йангIадырба ауи атеатр йаднакIылуа, акультура нхара йалу аъачIвагIагIвчва йырхъазымкIва абаза уагIа зымгIва рыхъазла турых гIаншарата йалтI. Ауи абазаква рапхъанчIвиква ргвбайара гIащаквыргылхта апхъала йнарыскIьара ахъазла ргвышхвага мчхатI.

АргылчIв апны атурас хъадаквала йгIахъвмартI Быджь Амир, КIвыдж Аминат, Хъабльахь Диана датшагьи зхачIвы бзидздзата йгIаздахIвыз, мшкIыла ареспублика шабгу йырдырыз агIахъвмарыгIвчва гврыхваква.

«МачIгIвын йазхъазцIуз ауи апш заман айшысла ауи апш пьеса шхIзыргылуашыз. АпычIвгIарбара гвыргъьахъв дута йадгалан, – йгIайгвалашвахитI КIьыщмахва Умар. – ЧIвартата 730 рахIа змам ареспублика драмтеатр апны уагIата 1500-гIв раъара азнакIкIытI».

АгIатгара пшдзакви ауагIа бзи йырбауа аргылчIвкви

ЙагIвсыз а 17 сквша руацIа атеатр зжанрквала йапшым спектакль 30 райхIа аргылтI. Ауат рыуа азджьакI Лагъь КIавкIаз шабгула атеатр азъазара йабайарахата йпхьадза йауаштI. АуагIа йалкIгIата йыргвапхаз аргылчIвква йрыуапI Щыбзыхва Лариса йылгIвыз «Гващагъагъ».

«Гващагъагъ» абазаква ршIалахIвара йалу хабарыжвпI. Гващагъагъ пхIвыспа хьзыпI, ауи йгIаныцIитI «акIважва дзырчIвыуыз». Афыр лара лхъа йазалалцIаз агъыбзала ауагIа ртурых дгIалахатI. Апьеса Гващагъагъ-хIва йызпхьауа абаза ахI Бибард Ших йпхIаз абаза кIважва пхIвыспа Бибард Аминат шлакIву щаквзыргылыз абаза гIвгIвчва бергьыльква Джьгватан Къальии Батал Къасейи рырхъвыхраква рыщатала йгIвыпI.

Ауи йгIахъыхта йдыргылыз аспектакль шIала йузымхIвушта йджьащахъвахатI. Ауи адахIвра ркъару щардата йалапI апьеса зыргылыз арежиссер Къвапсыргьан Зураб, афыр хъада лтурасы тамамдзата йыззыгIарбаз актриса Шармат Луиза, ачгIвычакви адекорациякви зрыхIазырыз Мыква Назир, макъым азалазцIаз КъЧР ауагIа рартист, Апсны Республикала гIатгара зму артист ЧквтIу Владимир.

Асквш 2016 ацIыхъваква рагIан атеатр Щыбзыхва Лариса йылгIвыз ужвыгьи эпос нархара зму спектаклькI ауагIа йднарбатI – «Анадзар йыбхъв къапщы». Анадзар Прометей йапшу дфырпI, ауагIа мца рызгIайгитI, ауаса аурым фыр йапшта дгьпсуам – ахъацIари ахъахвитри рдамыгъа нкъвызгауа дуарба шкIвокIвахитIта дбзата дгIанхитI. Ауи акIвпIта, ари аргылчIвгьи ауагIа ршIалахIвара йгIахъыхпI.

Ауаса аргылща датшапI. Апхъахьыла уызквгвыгъушта тшгIазырбауа арежиссер шIа, Краснодар йтагылу акультура аинститут йгIалгаз Агача Эльдар атеатр абзазара шIыцракI гIалайцIатI: аргылчIв афырква рлахIвараква рыцIа йнардзата йгIайырбара ахIатырла ауи амакъым, агIахIвраква рыцIа хъгалра риттI. АчгIвыча джьащахъваква, апшыгIвчва зымщцас алкIгIараква, ауыжвгIанчIви гIарбаща ари аргылчIв Абаза театр агвып рыцIа йгIардахIвыз анхара гIальаматква йрыуата йырчпатI. Ари адахIвра агвып ркъару рахIагьи йазхъаднарцIатI, рыршIыйара апны амурад шIыцква йырзычIвырхъарныс йаргвышхватI.

ЙцIыхъвахауа адахIвраква йрыуапI аспектакль «Ашвуа къраль» аргылра. АргылчIв Къарча-Черкес а-Хъада сом зыкь 500 йнадзауа йгрант гIанакIьантI. Апьеса атеатр аунашвачпагIв КIьыщмахва Умар асквш 2016 агIан йгIвытI.

«Апьеса йащатахаз апхъанчIви ашвуаква – уыжвгIанчIви апсуаква, абазаква, аубыхква гIазхъшахъыцIыз – йгIандыршаз агIвыраква йырзынархата апхьахьаква, археологква йакIвдыршаз архъвыхраква ракIвпI, – йхIвитI КIьыщмахва Умар. – Рыхьызква гIаухIва йауаштI афранцуз апхьахьаква Дорм Эдуар Поль, Дюнан Морис, Австрия йауаз асемитолог Ирку Антон, аурышв апхьахьа Веселовский Николай». ЙалкIгIу гватра азалхын Турчанинов Георгий йнаука нхара «КIавкIаз агIвыра пасарай агIахътIри йану гIаныхри».

Аспектакль йыргылырныс дгIазшIырттI Кулиев йыхьыз зхъу Балкъар къральыгIва театр арежиссер хъада, КъБР-ла гIатгара зму азъазара анхагIвы Атмурзаев Магомед. Апьеса йгIанарбауа агIаншараква сквшызкьпхьадзара рхъыцIитI. Афыр хъада апаштахI ПтIу йтурасыла дгIахъвмартI ауагIа бзита йырдыруа актер Къвапсыргьан Зураб, ПтIу йпхIвыс Гвында лтурасы гIалырбатI артистка шIа Хъабльахь Диана. АъачIвагIагIвчва йшырпхьадзауала, актерква рчважващалагьи рыбызшвалагьи апхъанчIви заман афгIвы гIаушIадрыситI, афырква ртурасква рылкIгIараква швабыж йалыргата йырзыгIарбатI.

Згвы цхIауа аунашвачпагIв, йацасуа агвып

УахьчIва йызлу ансимш уысква данрыквчважвауа КIьыщмахва Умар «Ашвуа къраль» датаквгIашIасхитI: анахьанат аргылчIвква рыдынхалра нырмыжьуата агвып ари аспектакль арепетицияква дрымчитI.

«Апрель агIан («Ашвуа къраль» гIахIырбауата – аредакция ррытаразга) Адыгьашта апны йакIвшуш «Наш кавказский меловой круг» зхьзу афестиваль хIалалра хIтахъыпI», – ймурадква хIйырдыритI атеатр аунашвачпагIв.

Ауи ари аргылчIв анахьанат рыцIа йгIарыликIгIитI, йыршIыйара апны хъадата йпхьадзитI, Апсны къральыгIва театр агвып йрыцйыргылта абазаква ъабзазауа Россия аштаква, агIвыма къральква рпны йгIайырбарныс йгвалапI. КъЧР-ла гIатгара зму акультура анхагIвы КIьыщмахва Умар зыршIыйара нархара щарда аму дгIвычIвгIвыспI, згвы цхIауа дунашвачпагIвпI, ауи дашIамсуа шIыцраквакI гIайхъвыцитI. Абаза театр адиректор йхъатала асцена апны дгIахъвмаритI, агIврагьи гьныйыжьуам. Атеатр ауысквала дгIанымхауата уыса йгIвитI, ашваква ажва рзалайцIитI – ауат ашваква рыуа щарда Лагъь КIавкIаз шабгу апынгьи ауи утыцIтагьи йрыздзыргIвитI.

«Атеатр ъадзанхауа асквшква руацIа йгIахIыдахIвыз аргылчIвква гьмачIым, ауат рнархараквала йгьапшым, ауаса сара сыхъаз зынгьи суагIи ауат ртурыхи рацкIыс магIны зму закIгьи гьаъамызтI, – йхIвитI Умар. – ХIыбызшви хIгвбайари рпасарайра, хIуагIа ртурых ацIолара схъа ду йсдырбахуа ауаъа саргьи схъвыкI аласцIарныс сазгIащтIырхитI, агIвыра, аргылчIв шIыцква гIансыршарныс саквдыргвышхвитI».

КIьыщмахва Умар йгIанйыршаз, йшIаркIву, ауаса ласыласта апхъала йчIвырхъауа Абаза театр уахьчIвала Лагъь КIавкIаз апны рыцIа зыхьыз рхIвауа агвыпква йрыуапI. Ауи йашIамсуа йгIамдитI, Россия йапшым аштаква рпны йгIахъвмаритI, ареспублика йгьи акъраль рпны йакIвшалауа анкъвакъвраква йрылазлитI. Атеатр аурышв йгьи адуней классикква ргIвыраквалагьи апьесаква аргылитI, апшыгIвчва хвыцква рыхъазла алокIква гIадырбитI. СквшаквакI рапхъала атеатр артистква кIьанджь театргьи гIандыршатI, ауи абаза сабиква рыхъазла уыс дута йалтI.

Ужвы ари асахIат ареспублика адрама театр атдзы аъаща шварагIварата йырпхьадзан Абаза театргьи анахьанат агвыпквагьи руысква баргвхатI. Ауаса ласыла зымгIва щаквгылхуашта угвыгъа йауаштI.

Йацасуа, зуыс йазцIабыргу агвып рыршIыйара апны амурад шIыцква дыргылитI, апшыгIвчва ргвы пшыхь златадрысуаш йазыпшгIитI. КIьыщмахва Умар багъьата йазхъайцIитI – атеатр йузакъвымхуаш гвыппI. Ауи йалу дзачIвызлакIгьи йхъатала закIыта тшгIайырбара акIвымкIва хъадата дызщту апшыгIвчва рыхъазла дджьащахъвата дшгIанхуш, швабыж йбайу, заджвы йчIвгьи йапшым абазаква ркультура ауагIа йшрылайгуш акIвпI. Ауаса йанаъазара зымгIвагьи рмурадква аквшвитI, даргьи ркъаруква адыркIылта ауат йшырзынадзуш йащтазлуштI.