Аядро алаща ззырдыруаз афизик, атехника наукаква ркандидат, СССР АкъральыгIва ахча согIа алауреат… Абараса айшыста джьауап аут йауаштI «КIьыщмахва Баторий ймагIныйа?» – хIва аджвырагIв азцIгIузтын. Ауи дъанхузгьи уыста дызпщылазгьи атамамдза заман ауыра йара йзаъачвагьи йгьрымдыруазтI, йауа ухIварыевын ауи йчпуз ащарда швабыжта йцIакIын. Баторий данйы амш йадахIвуата АААК ахабарргарта портал ауи йгIайыквчважвауа агIвыра аднагалтI.

ЧкIала Георгий

КIьыщмахва Баторий абаза агIымстачва рткъвым дгIарылцIтI. Ауи йабаду йабаду Батокъва апаштахI йыр дрылан, архъв дырстаршинан, уыжвгIанчIви чынквала йгIауахвырквын дподполковникын. КIьыщмахваргIа ртурых йгIаквчважвауа акнига «Барзагь Бата йтынхаква» згIвыз КIьыщмахва МухIамад ХIаджьбакьыр йпа йшихIвахуала, Батокъва ХIХ асквшышв аквтаква рагIан Прочноокопск апны КIавкIаз ры агъьмала йаныргIалыз архъвква рунашвахъцIарта афицарква йацIарчпаз ачвгьахара даладзтI.

Зыжвла рыхьыз гуз асаби йыба

Ажвлара рбзазара апны рджьгаррала рыхьыз дыргатI аткъвым йащтагIайуаз абанпараква йгIарылцIыз ахъачвагьи. Батокъва йпа йпачваква рпачва йрыуата хгIвы – Муса йпачва ШахIыми МхIамати ЗулькIарнай йпа Асльамбакьи – Совет власть анщаквгылуаз агIамта Къарча-Черкес, уацIыхъван Черкес автоном область апны аъанатIа дуква рыман. ШахIым Баталпашинск апны ачвгьахагIвчва йырзыпшгIуз ахъвшара (УГРО) даунашвачпагIвын, МухIамад агвхъауа бызшвала йгIацIцIуаз агазет «Черкес пльыжь» («Черкес къапщ») даредакторын, Асльамбакь ВКП(б) а-ХIабаз райком даинструкторын. ЦIабыргыта, 30-хуз асквшква рагIан ахыгIвгьи авласть чвгьарала зцIыхъва ркIкваз йрылашватI.

– Баторий йаба, Муса йпа ШахIым, гIальма змаз дгIвычIвгIвысын, асквш 1910 агIан Ставрополь агимназия дгIалгатI, юрист диплом йыман, – йхIвитI КIьыщмахва МухIамад. – Ареволюция амщтахь авласть йгIайыртыз адгьыл йхъатала йырхарджьуамца млыкв йырхIун. Асквш 1923 агIан Къарча-Черкес автоном область апны нхарала ахъвшара даунашвачпагIвта ддыргылтI, асквш 1924 йгIашIарышвта асквш 1926-дза Баталпашинск апны ачвгьахагIвчва рыщта нкъвызцуз унашва рхъицIун.

ГвыпквакI авласть ъамаркIуаз йгIалцIла совет уыснкъвгагIвчаквакI анырщы амщтахь КIьыщмахва ШахIым УГРО дгIакъвыцIхра атахъхатI. Ауи нхарта шIыцта йгIайыквдырпштI Дарыкъвакт АгIарысабапыгIвчва ЙазакIыз Рыжвлара – ШахIым ауи даунашвачпагIвта акассагьи ацынкъвигауата далырхтI.

Асквш 1929 декабрь а 24 КIьыщмахва ШахIым ауагIа Совет власть йапшIагылныс йацIайырсыгьуата йзырхIван дыркIытI. Ауаса дызладыркъванчуз гьрызмырцIабыргызтI хымызкI анцIы дгIауырщтхтI. Асквш 1933 январь агIан ауи датаркIхын жвасквша гIайыквырцIатI, йаргьи АрхангельскI ахьыла атутанакъква ъаркIуз дыргатI.

Баторий йаба зны дгIауырщтхта йгIванхауа дрымкIыхскIва асквш 1931 декабрь а 24 агIан дйытI. СквшыкI тIакIв ацта ахIа дыртамкIва ауи йгIвахщчва – агIсквша йыртаз Фатими хвысквша йырта Софйи – йыцта ран раба йаща МхIамат дъаныз Апсны йылгатI.

– «Черкес пльыжь» газет йаредакторыз ВКП(б) а-Черкес обкомгьи йалаз КIьыщмахва МхIамат Муса йпагьи йаща даныркIы амщтахь йцIыхъва йгIатагылтI, апартия дгIалырцатI, – ауи райщчва ъатаз ареспублика дцара затахъхаз гIахIгвынйыргIвитI МухIамад ХIаджьбакьыр йпа. – Ауаса йыджьагIвагIвква ауаъагьи дгIараутI: Черкесшта йтыцIта йцаз асальамшвъа йгIанахIвуз дырхъйауата ауи асквш 1938 агIан дырщытI.

Йбаргвыз йсабихъа Баторий йапхьара йгьамзарархатI, дызтагылыз анаука амгIва апынгьи пырхагата йгьизамылтI. Асквш 1949 агIан ауи Согъвым йпщбахауа апхьарта дгIалган Ленинград ахъвыхIуыхварта институт дыцIалтI, уацIыхъван Горький аполитехника университет апынгьи дапхьан асквш 1954 агIан ауаъа инженер-физик диплом гIапшцIигатI.

ПычIвта мгIва лызкъьуз дрылата

Йауыз адырраква анхара апны йгIайрысабапырныс йапхъахауата дъарщтийыз Калининград аинженер-физика институт апны Баторий дшинженер башамашамыз гвы арттI, йаргьи Согвым афизика-техника институт (СФТИ) дырщтитI – ауаъа къральыгIва магIны змаз анаука рхъвыхраква акIвшун. Баторий ШахIым йпа ауаъагьи анчва йхъвыкI злу дшапхьахьу, дшконструктору йгьи дштехнологу гIайырбатI, аэнергия зпсахуа атермоэмиссия амальква (ТЭП) гIаныршара йащтаз йапхъахуз агвып дрыуа заджвхатI.

Асквш 1964 агIан СФТИ аядро къаругIалцIырта ргIапсга шIыц гIаныршарала ахачIвы архъйара йаланадыркIтI. Ауи апрограмма йалан Курчатов йыхьыз зхъу атом энергия аинститутгьи, машинауыхварала Ленинград Аквта конструктор бюрогьи (ЦКБМ), Подольск анаука-рхъвыхырта технология институтгьи (ПНИТИ). Ауи аргIапсга нзырхуз «гвыта» йазалуан термоэмиссия амальла энергия гIанзыршуз аканалква (ЭГК) зтаз ядро къарула йынхуз йдучвамыз ареактор.

Асквш 1969 агIан ауи анхара йапщылаз ауысква райхIара ПНИТИ апны йакIвшун. Ауи асквш аинститут дадиректорта анхараквагьи дырнаука унашвачпагIвта Грузия анаукаква р-Академия академик, СССР АкъральыгIва ахча согIа алауреат Гвердцители Ираклий Григорий йпа ддыргылтI. Йара ауаъа йгIаргтI КIьыщмахва Баторий дызлаз СФТИ аъачIвагIагIвчва ргвыпгьи. Баторий шIыцта йгIандыршаз йазалхыз алабораторияква рыуа закIы – атехнология лаборатория – данаука унашвачпагIвхатI. Заман айшысла ауаъа ауи апхъала йаъаз рацкIыс рыцIа йагъьта элементкIла йалаз ЭГК шIыц аргIапсща лырхтI. Баторий ШахIым йпа йыцынхаквуз йшдрыбагъьауала, ауапчахв йаларжьуаз, запш аъамыз аргIапсга «Енисей» агIаныршара зкъару рыцIа щардата йалазгьи ауи йакIвпI. Асквш 70-ква рхъаква агIан ауи йашIамсуата сахIат 500 йзынхауата йаъан. АргIапсгагьи ауи адгалчIвквагьи дыршIыцуа, йагъьырчIвуамцара асквш 80-ква рагIан ауи йашIамсуата хвысквша йзынхауата йырчпатI.

Баторий йлихыз уыс щарда ауыжвгIанчIви ТЭПква анырчпауа йгIадрысабапыркIвитI. Ауи йгIахъвыцраква щатата йыззалыз йкандидат диссертация «Термоэмиссия амальла энергия гIанзыршауа аканалкви алазер мчква ргIвыгаква чпари ртехнология» Баторий ШахIым йпа асквш 1982 агIан йхчатI.

«АдахIвраква рыхъаз»: КIьыщмахва Баторий АкъральыгIва ахча согIа згIайквнадыргаз ачIвызйа?

Асквш 1975 агIан Подольск аинститут апны металлооптикала архъвыхраква джвыквырцIатI. Асквш 1977 агIан ауи анархарала йазалху хъвшара гIандыршитIта ауи даунашвачпагIвта КIьыщмахва Баторий ддыргылитI. Асквш 1978 агIан аинститут йадиректорхаз Гордеев Владимир Филипп йпа асквш 1980 агIан ауат анхараква йнапIы йгIацIайкIтI.

РахIа магIын дудздза змаз ахачIвква йрыуан аоптика ргIапсгаква рхчарныс йгьи йгIарыквпхауа анурква ацадырпахырныс ахъазла ауат рхъахь злахъыркъьауа ахьщчIвква ртехнология лыхра. Металлооптика лыхра йгьи йгIаныршара апны рдахIвраква рыхъаз Гордеев В.Ф., КIьыщмахва Б.Ш, датшагьи аинститут йауата гIвыджь – Глаголев В.В. йгьи Гаврюшенко Б.С. – СССР АкъральыгIва ахча согIа гIарквнадыргатI.

Ауат ажваква – «адахIвраква рыхъаз» – йгIарныцIуаз, апхьахьаква йырчпата ауи апш хIаракIыта хвы ззырбаз йырмагIынгIатгару здыруаз заджв-маджвын. Ауи амадза хъызгIвуз апрапса мачIкI йсзыгIахъитIтI йара Баторий ШахIым йпа асквш 1997 агIан хIананйа.

– РыцIа майрата йгIаугвынгIвра ахъазла йсхIвапIта, американецква йрымаз алазер абджьар йыззынадырхалакIгьи азкIылнархвхвуашын. ХIара йгIахIхъвыцыз абджьар йызквуырпхауа аланаххуан. – Баторий ШахIым йпа ауи шыншуз гIайырбауата йгIарбага мачвыла йпахь ахIауа апны джьуар «йгIвытI».

Йыщтала йцауа

КIьыщмахва Баторий йнаука рхъвыхракви йтехника гIахъвыцракви амамыр бзазара йаквыргIапсу апкъыгIваква ргIацIщтра апынгьи йгIадрысабапитI. Анаука далата дъадзанхаз асквш 50 руацIа ауи наука нхара 200 райхIа гIанйыршатI, шIыцрагIахъвыцратагьи 50 раъара йыман. Ауат зымгIва акъраль ахъахчара рыбагъьара, анауки аэкономики ртшауацIыхра йырзынхитI. Баторий ШахIым йпа йыхьыз рхIвауата машинауыхвара а-Министерства йыхьыз зну асахIат согIата йгIайырттI, «СССР ашIыцрагIахъвыцыгIв» гвплацIата гIвба йыман, «Атом промышленности энергетики рветеран» хьзы нкъвигун. ЙцIыхъвахуз асквшква дшчмазагIвызгьи аинститут апны наукала кьангьашагIвта даъаркIван.

Асквш 2008 апрель а 9 КIьыщмахва Баторий адуней анихIваджь ауи днардасырныс уагIа щардагIв гIайззатI – дызцынхаз, уысла йгIайыднакIылыз, йара йбжьаз. «Абзазара далцIтI акъыль ду зрыцIсуаз, хъара йпшуаз, зборчи зажви йрызцIабыргыз, зыла щарда ыцIсыз агIвычIвгIвыс. Баторий ШахIым йпа чIвецкI злу ауагIа йзыбун, ауат йыззычпу штшауацIнадрыхуаш лшара рзыгIанйыршун, баргвыракI йанйазтын бжьагажва гвыбзыгъала дырцхърагIун, згвы цхIауа гIвычIвгIвыста рпсы дапылуан. ХIа дхIылцIтI агIвза бзи, абжьагIвы, агIвычIвгIвыс хIальаль. Ауи йанакIвызлакIгьи хIгвква дыртазлуштI» – арат рапш ажва йзырхIвун КIьыщмахва Баторий аджьабара айззара йалаз ауагIа.

КIьыщмахва Баторий апхьахьа-инженерта йбжьаз жвабапхьадзара гIарыцIаркIитI. Ауат дрыуа заджвыпI йара йкытлагIв, Псыжв кыт йгIатадрийыз, ужвы Подольск йту, Москва область аэнергетика адкIылара рахIа йпхатшу анхартаква йрыуу ООО «Радуга-Хит» унашва ахъызцIауа МалхIваз Муса Фуад йпа.

Раба йыщтала йцатI Баторий йгIариквагьи. ЙпхIа Дарихан Москва аинженер-физика институт дгIалгатI, динженер-физикын, «Луч» наука-рхарджьырта адкIылара йгьи ООО «Радуга-Хит» рпны гIвыма бызшвала йгIву анаука йгьи атехника литература аталкIуата дынхун. СынчIва адуней лхIваджьтI. Баторий йпа Тимургьи динженерпI, Подольск атехника колледж, уацIыхъван Витте С.Ю. йыхьыз зхъу Москва акъральыгIва университет дгIарылгатI. АгIариква ръачIвагIа гIалхра апны ауат ран КIьыщмахва Клавдия Иван йпхIагьи лажва аламкIва йгьамылтI. Баторий ШахIым йпа йхъапщылагьи аинститут апны дйыцынхун, йакIвйыршуз архъвыхраква дрылан.

КIьыщмахва Баторий йыхьыз «Луч» адкIылара («Луч» наука-рхарджьырта адкIылара ахьызхатI асквш 1991 агIан йыншаз апсахраква рымщтахь Подольск анаука-рхъвыхырта институт – аредакция ррытаразга) йамшгIвырахаз, асквш 2004 агIан йгIацIцIыз акнига «Ауыскви ауагIи» йаншвалтI. ЙанылтI апхьахьа йыхьыз асквш 2015 агIан йгIацIцIыз Апсны абиография ажваргьи.