Январь а 24 апсыуа хIвсысаква йрыуата йапхъахауата асамолетнкъвцара зъачIвагIахаз АгIвдза Мери дангIадрийыз мшыпI. Ауи хъацIара лылата Абашта айсра Ду апны дайсуан, айсра амщтахьгьи лцри Апсны щарда дазынхатI.

Арифа Қапԥҳа

Ахщчва АгIвдзаргIа Мери йгьи Хаджера йара мшкIы – асквш 1917 января а 24 йгIадритI, агIвыджьгьи Апсны атурых апны йапхъахауата уыскI рхатI: Хаджера йапхъахуз апсыуа пианистката далтI, Мери – ахIвссаква дрыуата йапхъахауата самолет нкъвылцауа далагатI.

Батайск апны

АгIвдза Мери Согъвым йжвабахауа апхьарта дангIалгуз адгьыл ахъахьла дпссгIарныс лгвалан. Ауи агIан алетчик Аргвын Виктор Согъвым апны йаъаз самолетнкъвцарала апхьарта акурсантква найахвуан, ауаса апхIвыспа дгIахьшван йнарахвкваз дгьрыламшватI. Ауи акIвызтIхIва Батайск (Ростов область апны къала – аредакция ррытаразга) йтагылаз Баринов йыхьыз зхъыз Граждан хIауа флот а-Краснодар апхьарта дыцIалныс лылшатI.

Апхьарта апны бжьагIвыта йынхуз Головинская Нина уацIыхъван йшылхIвахуазла Мери рыцIа йгврыхваз апхьарагьи згвы рыцIа йазыщтIаз апхьагIвчва дрыуа заджвын. Головинская лгвы йгIатахатI ауат йапхъахауата пссгIарала аинструктаж апны йшабадырыз: «Ауи дзачIву гIалхIватI – ауыгьи дацымшыркъвауата. Лылаква пыргъата йблитI, йнагIвгIагIвитI. СлыздзыргIвитIта сгвыла йсхIвитI: ари апхIвыспа угьгIаталыргIвзуашым. Зынла йщаквсыргылтI, хIара аинструкторква йшхIхIвауа апшта, закIы йашIысу ас дшгIалылцIуаш».

Батайск пссгIарала апхьарта дангIалга АгIвдза Мери Согъвым аэроклуб апны инструкторта далагатI: ужвы ауи лара алетчикква лбжьара атахъын. Ауаса ауи апхъала лара дшпхIвыспугьи самолет шылзынкъвцауа ажвлара йдлырдырра атахъхатI. Ласыла ауи лчпарныс лшара лаутI. Ауи шыншаз йауацIыхта дгIаквчважватI алетчица йылзынархаз йгIвыра апны Абашта айсра Ду йалаз Тария Александр.

Дгьлетчикым, длетчицапI

Асквш 1936 август а 18, АхIауа флот амш андыртлапIуз атшын, АгIвдза Мери пшыгIвчва щардагIв алата йшпссгIауа гIалырбатI.

Тария йгIвыра лара Мери лгIагвалашвахра алайцIатI: «Апсыуа лыгажвква йгьхъарымцIузтI апхIвыспа самолетла дзыпссгIушта. АзджьакI ргвы мчIвауата асамолет йадгылын йгIасцхърагIуш датша аджвырагIв тачIвазтын дырхъвыхтI. Заджвгьи дсыцымкIва сара-сара сшпссгIаз йанаквшахIатха ба гIасархIвуа йалагатI, адахIвраквала йгIасайхIвахIвтI айшва дугьи гIахъыргIватI».

Асквш 1939-дза Мери ХIафиз йпхIа Согъвым аэроклуб апны дынхатI, уацIыхъван ауи хъыргIвахтI. Мери Ленинград Айсра-медицина институт дыцIалтI. Ауаъа дшапхьуз айсра гIалагатI. АгIвдза Мери зынла айсра комиссариат дцан афронт дырщтийырныс дахIватI. Ауи Пермь (Россия амарагIатшкIарыцIыртала йаныргIалу акъала – аредакция ррытаразга) аистребительква рапхьарта дырщтитI.

«Акурсантква (аистребительква рапхьарта йнарахвкваз – аредакция ррытаразга) ласыта афронт йпшцIалырныс ртахъын, ауаса ауи апхъала ръачIвагIа шIыц бзи-бзи йддырдырра атахъын, – йгIвитI Тария Александр. – Мери йгIалдыртI Энгельс (Россия, Саратов область апны къала – аредакция ррытаразга) апны ахIвссаквала йалу алетчикква рырхъв ъазыркIкIуа апилотква райсра апхьарта шаъу. Авиация архъв азызкIуаз ауи агIан йбергьльыз алетчица, Совет Союз а-Фыр Раскова Марина лакIвын. Энгельс сымцакIва амаль гьамам, лхIватI Мери».

АхIвссаква рполк йгIарылахIатI

Энгельс апны Мери Батайск апны дызцапхьаз ахIвссаква дрынйан ауи швабыжта даргвыргъьатI. Лара Мери агвыквсыгIвчва ргвып дрыларцIатI. Асквш 1942 декабрь агIан архъв Ростов, Таганрог, Сальск архъаква, ащхъаква рпны йакIвшуз айбащраква йрылазларныс ахъаз КIавкIазла йгIаргтI. Мери ЙгIвбахуз Белорус фронт йпщбахуз ахIауа ры йаланакIуаз уахъынла йынхуз бомба кIазпсуз 46-хуз агвардия авиаполк апны штурманта даъан. Аэскадрилья аунашвачпагIвчва Макагон Полини Свистунова Лидии ршвапха дашIпшуата лара лхъатала айсра хачIвы лыхъвдаквта дпссгIауа далагатI.

АгIвдза Мери Абашта айсра Ду агIан аистребительква нкъвызцуз, анамыцаква «ауахъынла уыдква» – хIва йызпхьуз ахIвссаква дрыуан. Ауат гвыпта йпссгIалун, азджьакI агъа йгватра дара рахьыла йнадырхун, анахьанат ауи далазрыхъвашуз аудынква йдрадзун.

«ЙгьмайрамызтI анылагьи арылагьи атопква гIауайхсуата, угьагьарала азениткаква рхква уыгIвпссгIауата ухачIвы уырхъйарныс», – йылхIвахуан айсра амщтахь АгIвдза Мери фыррала йырчвыз лбзазара амгIва шаъазла азцIгIараква джьауап рылтуата.

Айсра ъадзакIвшуз АгIвдза Мери айсра хачIвы лымата 477-н «лайха цIис» щтIылрыпссгIатI, сахIат 1000 айхIа ахIауа далан, бомбата тонн зкьы 63 агъа йыквылпсатI. Ауи Лагъь КIавкIаз, Йпщбахуз Украина, ЙгIвбахуз Белорус фронтква рпны дайсытI, Кърым, Украина, Польша ргIархвитхраква дрылан.

АхIауа апны Мери швара ззырхIвауа лымдыруата лхачIвква лырхъйун. Асквш 1943 февраль ауахъкI ауацIа ауи Макагон Полина длыцта хын агъа йырхъвква бомба рыквылрышвырныс дщтIыцIтI. ЗаманкI анагIвс Мери айсра авиация апны йылзычпуз зымгIва дырзызбжьаз Макагон Полинагьи Свистунова Лидиягьи фырта айбащраква йрыладзтI.

«Асквш 1943 сентябрь агIан Алцыбеева Нини АгIвдза Мерии Тамань апорт агIвыржварныс хачIвы гIарыздыргылтI, – йгIвитI датша гIаншаракI ахъазла Тария. – Акъала апны азениткаква, ажвгIванд гIазрылашаруз амзаква щардан, ахIвссаква йгIаргвынгIвуан апорт уадгылырныс шмайрамыз, ауаса ахачIвы рхъйамкIва йшамуашгьи тшазырдыруан». Лсамолетла акъала дазынадзауата апорт бзита йаллыргауа йанца Мери абомбаква ауылщтныс дгьымгвжважвахтI: ауи гвы алттI анамыцаква ауи асахIат Тамань йтыцIта Кърымла йшайтыпуз. Зынла ауи ахабар лыгIвза йлалхIвтI. УацIыхъван аунашвачпагIвчва йшырхIвахызла, ауи ахабар швабыж магIны амата йгIацIцIтI.

Ахври агIацапахри

Асквш 1944 агIан Рукавицына Марии АгIвдза Мерии рхачIвы дырхъйахьата йызквчIваз асамолет агъа йхы гIаквшватI. АхIвссаква агIылахIва рсамолет гIадырчIватI. Мери ауи агIан лбгъарбыгIв удын чвгьа аквшвазтIхIва айсра алгандзыкIьа ауи цIалкIуан – ар дгIарылрымщтхра ахъазла.

«Айсра госпиталь ауи данщтIал айсра аналга агIан акIвпI, – йгIалылкIгIитI Апсны акъральыгIва музей анхагIв ахIба Тарба Рита, – данхвха амщтахь заман ауыра кIара шлыхьуаз гьлымхIватI. Айъазара сквшпхьадзара атахъхатI, лцри Согъвым ауи корсет дтархъата акIвпI дшгIайхыз».

Лыхьызи лаба йыхьызи лтдзахьызи злагIалагауа ахIарыфква М.Х.А зну акIас чыльа шкIвокIва, алетчица лчвахъылпи лларбагIвыгакви – арат ахIапчыпкви архъа почтала йлызгIаргыз асальамшвъа щарди АгIвдза Мери ХIафиз йпхIа лхъатала Апсны акъральыгIва музей йрылттI. «Сара ауи бзидздзата дыздырхитI, чва зхъу пхIвыс пшдзакI лакIвын. Данныкъвуз ахвырта штшгIалнардыруаз лылубгIун, ауаса ауи дгьгIашIанамрысуазтI, уыс щарда дрылазлун», – йгIалгвалашвахитI Тарба Рита.

Абашта айсра Ду амщтахь Мери ХIафиз йпхIа джьгарта ажвлара бзазара далан. Согъвым йжвабахауа апхьарта апны ан-абачва ркомитет унашва ахъылцIун, айсра йапщылаз ауысква зымгIва дрылазлун. 

АгIвдза Мери сквш 69 дыртата асквш 1986 апрель а 12 агIан дпсытI. Ауи лыхьыз Апсны атурых анцIрала йгIалахатI. Анамыцаква дрыцайсуата йгIалырбаз ахъацIари йгIадзынгылуа абанпара рбжьара йазынархата уыста йылхузи рыхъазла ауи Абашта айсра аорден I йгьи II астепенква, «КIавкIаз ахчара ахъазла», «Германия хIъарайгIайыз ахъазла» амедальква гIалквнадыргатI.

ЙгIахIрысабапыз агIвыраква:

* Тария Александр йкнига «Апсыуа бжьасква ажвгIванд йалапI»