Адуней апсуа-абаза конгресс

19 Апрель 2024
18:06
Эбжноу Кериман
Адунейла йагъьу апхIвыс пшдза
сара счеркеспI, сабазапI
АуысагIв Карник Гармыиан ауи «акъраль агьыл, адуней апшдзара» – хIва лыхьицIатI, уыжвгIанчIви трыкв къральыгIва агIаныршагIвы Мустафа Кемаль Ататюрк зымгIвагьи унашва рзичпатI ауи паштахI пхIвыста дшырпхьадзушла, лыхьызгьи атдзахьыз Эдже (трыкв бызшвала «паштахI пхIвыс» гIаныцIитI – аредакция ррытаразга) ацхъайыргылтI. Ауаса ари апхIвыс пшдза, апшдзарала адуней анкъвакъвра Трыквшта рыхьызла йалаз йгьи ачIахIныгIва хьзы «адуней апаштахI пхIвыс» гIазквнадыргаз Кериман Халис Эдже йанакIвызлакIгьи йылдыруан йгьи йгьцIалымкIуазтI лапхъанчIвиква Апсны йшауу, дгIазхъшахъыцIыз аткъвым ЭбжноургIа шракIву.
Зткъвым Апсны йауаз
Кериман пшдза асквш 1913 февраль а 16 атшын асатучпагIв Халис-бей Тевфик йтгIачва ду рпны дйытI. Ауи лан Ферхунде-ханым лыхьзын, атгIачва рпны асабиква цгIвы йнадзун. Кериман лангьи лабагьи КIавкIаз айсра аналга, асквш 1864 агIан, зцришта йтыргаз амхIаджьырква йгIархъшахъыцIтI. Ауат уыжвгIанчIви къала Адлер ашIыпIаква рпны йбзазун (ужвы арат адгьылква Россия йаланакIитI, Сочи ду йахъвыпI – аредакция ррытаразга).

АтгIачва музыка швабыж бзи йырбун. Ауат рыуа щардагIвы амузыка ауысла йъачIвагIагIвын. Кериман лабаду, асултIан йпны йкъральыгIва уысхагIв бергьльыз Хуршит-паша музыка ъамапсыма щарда дрысуан. Лаба йахща Нэвэсер Кекдеш дпианистын. Лаба йаща Мухлис Сабахаттин дмакъымныршагIвын. Йшаъазла, ари атгIачва абанпараква зымгIвагьи амузыка рща йалата йгIамгIвайсуан. Керимангьи музыка бзи йылбун, фортепиано дасуан.

Папба Махинур (дпублицистпI, Трыквшта апсыуа диаспора апны йбергьльу дгIвычIвгIвыспI – аредакция ррытаразга) йшщаквлыргылызла, Кериман лаба йтдзахьыз Эбжноуын, лан йлтдзахьзын – Чиземук, датша хIващала – Пщыземук. Арат атдзахьызква аубых ткъвымква йгIархъшахъыцIтI, ауаса ауат рынкъвгагIвчва апсыуата тшырпхьадзауищтара щарда цIитI.
Лара Кериман, Трыквшта апны тахIа йымцас ахIвссаква йшырквнагу апшта, тдзахьыз гьынкъвлымгузтI, лыхьыз йацырцIагIвацун лаба йыхьыз – Кериман Халис. Лтдзахьыз Эдже агалагьи рыцIа йкIьасата йгIаншатI. Йапхъахауата ауаса йлыхьызцIаз Ататюрк йакIвпI, асквш 1932 агIан апхIвыспа ачIахIныгIва хьзы «адунейла зымгIва рацкIыс йпшдзу апхIвыс» гIалквнадыргата Трыквшта дангIацапах амщтахь. ГIвысквша ахъыцIта атдзахьыз апсахра знархараз ахабза аннарахв Мустафа Кемаль йщаквыргылрала, апхъала лыхьыз ахъаз йацырцIуз ажва ауи йлтдзахьызхатI.
АпхIвыспа пшдза лшIара агIамта
ХХ асквшышв й-20-30-хауа асквшква рагIан йгIаншагIвацаз Трыкв республика щаквгылуан. Акъраль Европа йаргванызчIвуаз йзачIв гIаджвыквцIаразлакIгьи цхърагIара адрайдзун. Мустафа Кемаль Ататюрк йгвалан акъраль адин апны йгIайыркIыдарныс, ауи ахIатырла акъраль апны апшдзара анкъвакъвра хъатазкIуаз адгалагIвчва зымгIвалагьи йрыцикIуан. Апшдзара анкъвакъвра йапхъахауата асквш 1929 агIан йакIвшатI, ауи агIан Ататюрк цысквша цIуата акъраль дахъадан. «Атрыкв хIвсысаква Европа апхIвысква йранкъвакъвитI», – хIва йджьарщауата йрыгIвуан ауи асхъан агIвымакъраль газетква.
Эбжноу Кериман
© foto-history.livejournal.com
Кериман дсабийищтара лыпкъ пшдзата йлыхын, лнамыс хIагIан, пха нкъвылгун, трыкв бызшвали француз бызшвали цкьата дчважвун. Ауи ахIатырла йджьаущушта йгьаъамызтI апхIвыспа апшдзара анкъвакъвраква дрылалырныс ддрайгвауата лаба щардала тшъагIайзынадырхуз. Лаба ауи йымуамцара заман щарда агIвстI. Ауи ауысла анкъвакъвраква радгалагIв, Кериман лаба апхъала йыцапхьаз йыгIвза Абидин Давер зны Галатасарай агвыргъьахъв хъвлапныкI апны йшIаркIваз Кериман пшдза даниба ауи анкъвакъвра дшалалуашла дйырхвитырныс лаба дшйыхIвуз гIайгвалашвахуата далачважвахтI. Ауаса Кериман ауи атлахан жвибыжьсквша ахIа дгьыртамызтI, апхьарта дыцIаркIван, ауи йгIалцIла лаба йгьйымуытI.
Ага ауаса йаъазтынгьи, гIвысквша анцIы, асквш 1932 июль а 3 атшын, жвежвсквша зхъыцIыз Кериман Халис акъральла йакIвшуз апшдзара анкъвакъвра далалтI. Анкъвакъвра агазет «Джумхурийет» агIаджвыквцIарала йакIвшун. ЖвагIвпхьадзара йнадзуз ахIвсса рквтала ауи Трыквшта апны «зымгIва рацкIыс йпшдзу апхIвыспа» чIахIныгIва хьзы гIалквнадыргатI.
Агъьмала йапхъахауа Эбжноу Кериман лакIвпI
© foto-history.livejournal.com
АчIахIныгIва хьзы «апаштахI пхIвыс»
МызкIгьи мцIыскIва Кериман апшдзара адуней анкъвакъвра далалтI. Ауи Бельгия йтагылу акъалачкIвын Спа апны йакIвшун. Атрыкв журналист Ваальа Нуреттин Кериман лпшдзара араса даквчважватI: «Зпшдзара зымгIва аргъарыз пхIвыспакI даъан, ауи Кериман Халис лакIвын. АцIабырг ухIвушызтын, йагIвсыз асквш апны зымгIва рацкIыс йпшдзата йырпхьадзаз апхIвыспи лари анашIсырпшы хъгалра ду шлымаз гIасгвынгIвытI – ауи уылапш зынла дгIащтIнахуан, лыпкъ алыхща цIбакIгьи ацIуымбушта йпшдзан, лчважь цкьан, ллакта лашаран. Лхъабра квайчIва пшдза гIвхъатакIла йагIвшата йаныргIалын, лхъащтахьла йазкIкIын… Ауи анчва пхIвыс Диана дылшIырпшын. Лаъащала дщаквкIын, лпшдзара зымгIвалагьи йгIалныпщуата тшылкIуан.
Бельгия апны Кериман амалькIгьи гьагIвлымщтуазтI Трыкв республика ахьызла анкъвакъвра дшалу гIалмырбауата. Ажва ахъазла, ауи апахь йгIайззаз ауагIа йырпылырныс ахъазла абалкон йыквгылыз ахIвссаква дгьрыламылтI ауаъа трыкв баракъ хвындмыргылкIва. Баракъ гьаъамызтI, ауаса днамкIгIамкIуата ауи лара-лара йылдзахытI. Асасырта анхагIвчва асхъа къапщ дукI лызгIаргтI, лабагьи амызи айачIви гIатйырсан асхъа йаквидзахтI.
Бельгия анкъвакъвра афинал апны апаштахI пхIвыс зквнадыргушта йызлапшуаз гIвыджь ракIвын – Германия ргIащтийыгIви Трыквшта ргIащтийыгIви. Кериман интервьюкI апны йшылхIвахызла, ауи атшын аъахвтан къапщцахIвцахIв ахъалцIатI йгьи амхв шкIвокIваква зхъдаз ахърыпхра лыхъвдалцIатI. ЛгIвычаща лыла квайчIвакви лхъабра квайчIви пшдзата йрынгIалуа йахъазымкIва атрыкв къральыгIва чвапшыраква йырхцIаран. АпхIвыспа пшдза ауи магIны азылбун. Эдже араса йгIалгвалашвахуан ауи атшын: «Ажюри рунашвачпагIв сыхьыз анихIва смаххуан мачIкI атахъхатI, апшыгIвчвагьи напIасра ду гIащтIырхтI «Браво, Трыквшта амисс!» – хIва йцIыруамцара».
Ажюри аунашвачпагIв Кериман лыхьыз анихIва амщтахь йгIацицIахтI: «ХIара «апшдзара апаштахI пхIвыс» атрыкв пхIвыспа пшдза йылквнахIыргитI. Ауаса ашIа Европа айгIайра ахьызла йщтIыхIхитI!» – хIва. ЙгIанайыркIыз амарагIайырташта йауаз апхIвыспа пшдза лквпшырала Европа цIас ъанкъвылгуз акIвын. Ататюрк йыхъазла ауи ацкIыс согIа тлапIа гьаъамызтI – сквшкъомкI рурала акъраль йырзитахъыз йылаква йырбауата абзазара йалалуан.
Кериман Астомбыль данацапах акъраль дафыр дута акIвпI йшылпыралыз. Астомбыль авокзал апны Эдже ауагIа щардагIвыта йгIайззан йлызпшуан. «Авагон сангIакIныцIх атрыкв афицарква ауагIа рбжьара сымгIва гIадырхвитуа сапхъа йгылан, ауагIа цIыруан, ахIврапшдзаква дрыкашвун, швабыж пхата йгIаспылуан», – араса йылгIвыхтI Кериман Халис лгIагвалашвахраква рпны.
Трыквшта ауагIа рфыр йа ачеркес пхIвыспа пшдза
Адуней апны зпшдзарала йапхъагылагIвхаз Кериман артшхъвага хIагIадзаква, ачIахIра дуква лквнадыргатI. Таксим цIлауатра апны ауи лнысла гвыргъьахъв ду адыргалтI. Ахъвлапын агIвгIвы бергьльы Пеиамы Сафа йакIвйыршун. Кериман пIатIу ду лыквицIауата Ататюрк йхъатала агвыргъьахъв дгIадгылтI, ауи йакIвпI апхIвыспа пшдза йапхъахауата дызцгIахIвыз.
Эбжноу Кериман
© yenisoz.com.tr
«Сара ауи атшын зынгьи йгьсхъаштылхуашым, – абараса лыладз лашараква хъагылата йгIалгвалашвахуан интервьюкI апны Кериман. – ХIара азал хIаннашыл Ататюркгьи апашаквагьи гIагылтI, сара ауи йнапIы ба асхIвтI, йаргьи схъапахь ба гIайхIвын йхIватI: «Сара Эдже быхьсцIатI, йбгвапума?» – Сара йсджьауапхатI: «ПIатIу зкву спаша, уара адуней шабгу согIата спахь йгIащтIауцIатI. Швабыж сузыразпI!» – хIва.
Ауаса Трыквшта ахьыз шщтIылхуазгьи, атрыкв пхIвысква рпшдзара дшанкъвгагIв хъадазгьи Кериман дгIазхъшахъыцIыз лапхъанчIвиква йырмагIныз зынгьи йгьылхъмаштылуазтI, йъангIалуаз апны далачважвун. ЙшырхIвахуала, ауи зны журналисткI атрыкв пхIвыспа пшдзахIва тшангIалзынайырха йажваква лрытаразхтI – дшчеркес пхIвысу, дшабазу йалхIвтI. ЙгIаншун ауи атрыкв къральыгIва уысхагIвчва ргвы данасуаз. Ауи апшта, Каир данаъаз Кериман «ачеркесква райщчвара адкIылара» ауысхагIвчва дрынйатI. Анйара апны йхъырхыз асурат агазетква йгIарыквшватI. Аегипет газет «Джедида» йгIаквшваз агIвыра йшгIанахIвузла, «ачеркес пхIвыспачкIвын адунейла зымгIва рацкIыс дпшдзата дырпхьадзатI». Ауи апш адгылща Трыквшта аунашвачпагIвчва йгьрымуазтI: Кериман дтрыкв пхIвыспапI, ачеркесква дшгIархъшаз зджьарагьи йгIанахIвара гьатахъым.
Агазет йгIатырсу Эбжноу Кериман лсурат © medyafaresi.com
Кериман лсурат гIазквшваз «Cumhuriyet» газет аномер йапхъахауа анапа © foto-history.livejournal.com
Агазет йгIатырсу Эбжноу Кериман лсурат © foto-history.livejournal.com
Агазет йгIатырсу Эбжноу Кериман лсурат © yenisoz.com.tr
Агазет йгIатырсу Эбжноу Кериман лсурат © yenisoz.com.tr
Агазет йгIатырсу Эбжноу Кериман лсурат © gecmisgazete.com
Кериман лыхьыз анга амщтахь ауагIа дукI дгьгIарыламылхуазтI, ажурналистква дрынйарныс бзи йгьлымбузтI, ауи ахIатырла анкъвакъвра амщтахь лбзазара шымгIвайсуаз ауысла йбергьльу гьщардам. Йшаъула, апхIвыспа пшдза гIван тахIа дцатI. Йапхъахауата дызццаз ОрхIан Санус йакIвын, йъачIвагIала дайъазагIвын. Ауат гIвысабичва раутI – рпа йыхьызпI Сезаи Билтин Санус, рпхIа - Эдже Санус. ЙгIванхауата дызццаз Хасип Тамер йакIвын, ауи йпны па длаутI, Дженк Тамер йыхьызпI. ЛпайцIба йунагIва апны акIвын Кериман лбзазара йцIыхъвахауа асквшква ъанылцIуаз.
ЖвахыгIв сабичва йрандууыз Кериман лныбыжьла даннаскIьагьи лпшдзара гьымратытI, Трыквшта апны рыцIа йпшдзу ахIвссаква дрыуазаджвта дырпхьадзун. Ауи асквш 2012 январь мыз агIан дпсытI, лысквшышв дазынадзарныс ахъазла сквшыкI мачIкIла йайхIу агIамта гьынлымцIыхтI.
Акъраль апны зымгIва рацкIыс йпшдзаз апхIвыс лдуней анылхIваджь Трыкв акъральыгIва уысхагIвчва хъатакIла йгьымгылтI. «ХIара анцIралагьи чIахI лзыхIчпауата акIвпI хIгвы дштазлуш агIвыма къральква рпны хIкъраль ахьыз дахIврала йщтIызхыз йгьи атрыкв псахрагIаныршагIв ду, Трыкв республика йапхъахауа апрезидент Ататюрк «Эдже» тдзахьыз зквнайыргаз Кериман Халис Эдже Тамер», – йхIватI Трыквшта апрезидент Абдуллах Гюль «апшдзара апаштахI пхIвыс» лпсхъа аннардасуаз атшын.

Кериман Астомбыль апны дыцIарцIатI – ари акъала апны акIвпI дъайыз, дъагIадзынгылыз, Трыквштала йагъьу апхIвыс пшдзахIва лыхьыз ъархIваз, адунейла зымгIва рацкIыс йпшдзу апхIвысхIва чIахIныгIва хьзы лымата дъагIацапахыз.
Эбжноу Кериман
© foto-history.livejournal.com

Атекст автор Капба Арифа, абильд-редактор – АгIвдза Наала, аредактор хъада – Лазба Амина
Эбжноу Кериман йгIалыквчважвауа абзагIвра арыхIазырра апны йгIарысабаппI Папба Махинур лхъатачIв азкIкIра йгIалху агIвыракви асураткви
Made on
Tilda