Асквш 1989 мартI а 18 агIан Лыхны кыт апны Апсны союз республиката йгIащаквыргылхра йгьи ахъа йахвитта йаъазара йацызкIыз уагIа зкьы 30-гIв райхIа айззан ауи ауысла тшазынархара нарахвтI.

Барганджиа Саид

Апсны хъахвитра айаура апхъала магIын дудздза змаз агIаншараква рыуа закIы зхъа йахвитта ажвгIванд мамыр йацIата йбзазара рахIа йхъаду мурадта йызмаз йгьи йызму апсуа уагIа рацзакIыра йашвапхата ареспублика атурых йгIалахуштI. Ауи агIаншара асквш 1989 мартI агIан Лыхны апны йакIвшаз айззара акIвпI.

Апсны ахъахвитра гвмачIрала йгIатнагатI

Асквш 2008 август а 26 атшын Россия Апсны зхъа йахвиту къральыгIвата йшапхьадзауа арыбагъьатI. Ауи апсыуаква щарда йзызпшыз гIаншаран, йаргьи сквшышвпхьадзара гIазцIазкIыз уагIахъала ахъахвитра азабакIра йацIыхъвтшарахатI. Апсны ахъахвитра узыргвышхвуз айгIайраквагьи угвы йалсуаз ащтахьлатхъараквагьи йгIарысуамцара гвмачIрала йгIатнагатI.

Асквш 1921 мартIдза апсыуаква рышта Грузия йыркIын йрыман. Асквш 1921 мартI а 4 агIан Апсны апны совет власть щаквгылтI. Абольшевикква рмахъарыхъвара радгьыл гIанархвитуашта йырпхьадзун ауагIа. Ауи асквш СССР къральыгIва гIаныршара кIьыдата йаланакIуаз Апсуа Совет Социалист Республика гIандыршатI. Йара ауи асквш ауи ангIалрала Грузия ССР йгьи ЗСФСР (КIавкIаз ухъыста йаныргIалу а-Совет Социалист Респулика – аредакция ррытаразга) йрылалтI. Ауаса жвасквша анцIы аъащаква тшырпсахтI.

Асквш 1931 февраль а 19 Апсны мчыла автоном республиката Грузия ССР йаларцIатI. Ауи ащаквыргылра атурых йрыцхIагIу ахъв шIыц ахъа джвыквнацIатI: ауи амщтахь апсыуаква йызнымкIва руагIахъара адзра йазынадырдзауа йгIабзазатI. Грузия гIапкIуан, апсыуаква рпсадгьыл апны йшырквнагу апшта йбзазарныс йгьадымрыхвитуазтI. Апсуа апхьартаква хъыргIвун, апсуа бызшвала йгьдмырчважвузтI, аштахьызква рпсахуан. Датшата йухIвушызтын, тшахьъанауырхалакIгьи апсыуаква рхвитнагIаква ахъадрысуан.

Жваражвасквша йашIамсуаз аквырджьква рчIгIвынра Апсны апны уагIахъала ахъахвитра азабакIра гIадрыцIстI. Апсыуаква автоном республиката мчыла Грузия ССР йаналарцIа йгIашIарышвта ауи йапшIагылан, рабакIра нырмыжьуата йшрылшуз апшта азахвара шгIащаквдыргылхуаш йащтан.

Лыхны апны айззара адгалра

Асквш 1988 декабрь а 3 Согъвым, Апсны акъральыгIва филармония апны Апсны ауагIа рфорум «Аидгылара» (апсыуа бызшвала «адгылара» гIаныцIитI – аредакция ррытаразга) ахьызта атурых йгIалахаз ажвлара-политика мгIвайсра шIыц гIаныршарала айззара ду акIвшатI. Афорум Апсны апны йбзазауа ауагIа зымгIва рхвитнагIаква йырзабакIуаз агвыпква аднакIылын апсуа уагIахъа рабакIра къару шIыц гIаланацIатI. АмгIвайсра ахъа йгылан апсуа жвлара йгьи аполитика уыснкъвгагIвчва, аинтеллигенция. Ауи унашва ахъицIарныс далырхтI Апсны ауагIа рыгIвгIвы Гогуа Алексей.

«Аидгылара» заман айшысла ауагIа йраргванхара, ауагIахъа жвлараква зымгIва йрангIалта йаднакIылра алшатI, йаргьи уагIа щардагIв злазлуш айззара шузазддуш гвыгъара гIанарыцIстI. Ауи аъарагIвы азукIкIра ахъазла нхара ду атахъын – ага апсыуаква руыс закIыта йалыргамкIва йшамуаш гIаргвынгIвуата йаъазтынгьи.

Афорум агIаныршара аквырджьква рхъалащгьарра рахIа йанымчхаз агIамта йаквшватI. АкъральыгIва уыснкъвгартаква рпны йынхуш ауагIа Грузияла йгIатыргунта йгIаргуан. Апсыуаква ртурых дрыдзуан, мцыла йырчву турых шIыц аларцIун. Ауатква зымгIва мызквакIла рыцIа кIьасата Лыхны апны йакIвшаз, уацIыхъван совет къраль шабгу апны йызлачважвуз айззара азддара йашвхIаусыгIвахатI.

Атурых йгIалахаз агIачважвара

Асквш 1989 мартI а 18 Апсны агвы, Гудаута район йаланакIуа Лыхны кыт апны (араъа акIвын сквшышв щарда руацIа ауагIахъа рбзазара ахъазла рахIа магIны змаз ауысква ъалдыргуз – аредакция ррытаразга) АуагIа рфорум «Аидгылара» йазнаддаз, хабзала йыздрыхвитыз амитинг акIвшатI. Ауи уагIата зкьы 30-гIв райхIа алан.

Амитинг йалакваз СССР а-Президент Горбачев Михаил тшизынадырхатI Апсны асквш 1921 йгIашIарышвта асквш 1931-дза йшаъаз апшта республика кIьыдата СССР йалата йгIащаквдыргылхырныс, заманкIдзагьи Апсны Москва ахьыла йазалхта унашва ахъырцIауата йырчпарныс. Лыхны апны йнарахвыз ащаквыргылра Апсны ауагIа Грузия рунашва йшарыгIапсаз йгьи йшырзымчхIахуа йаквшахIатхун.

Атшазынархара дгIапхьун ауи агIан йшIаз, ауаса йбергьльыз ауысагIв йгьи ажурналист Зантария Владимир (уахьчIвала Апсны Республика апрезидент йкьангьашагIв – аредакция ррытаразга).

Абар уахьчIва ауи Лыхны апны йгIачважвара магIныта йамаз дшазхъвыцуа: «Ауи щардата йаквгылаз акъральыгIва алаща хабзата йызчпаз совет ргIапсща угвы азыбжахушта йызчпуз зшIытран. Апсны апартия унашвачпагIвчва тшазырдыруан ауи атшазынархара мачвы ацIарцIузтын йшырзымгIвуш, ауаса датша амаль шаъам, ауыс багъьата уазымгылуазтын заджвгьи ахъахвитра шгIахIыймтуаш гIаргвынгIвуан».

Зантария йгIаликIгIитI ауи агIан Тбилиси агIащтийыгIвчва, Грузия йазалху акъвырльыкъвхартаква айззара акIвымшара ахъазла амальта йрауаз шнарахвуаз, ауаса «ауагIа апсыуаква чва гвымха рхъызрысуаз апсихоз ауи аъарала йаланаршван – йгIашIазрысуашыз къарукIгьи гьаъамызтI».

Атурых йгIалахаз йгIачважвара апхъала Зантария ауи дшгIапхьуш тшазирыхIазыруан – йбжьи йажвакви дута, йалыргата гIвычIвгIвысипхьадза йгвы йшазынадзуш апшта.

«Лыхны апны атшазынархара са сгIапхьарныс «Аидгылара» апрезидиум апны йщаквдыргылтI. Сара ауи айззара акIвшарныс мшкIы ахIа атахъыхымкIва акIвпI йаныздыр. Ажва гьалам, сгвы алагIваластI, ауаса уацIыхъван ажваква рмагIны сазхъвыцуа, сбжьы ауат йшрыквыргIапсызлуш, мачIкI съагIашIасуаш, йгIалскIгIуш агьиква срыдынхалуа салагатI. Ауи апхъала хвысквша руацIа апсуа радиуа апны дикторта сынхахьан, ачважвара сащцахьата саъан – ауи гIасыхъватI. Лыхны хIъадзацуз НФА (АуагIа рфорум «Аидгылара» – аредакция ррытаразга) йалаз сыгIвзачва атшазынархара сгIапхьарныс йгIасыхIван тIакIвгьи йгIасылабжьатI. Айззара йалаз ауагIа рчпащаквала йшызбазла, атшазынархара гвныгIвхвыта йгатI. АнапIщтIыхра ангIаларгагьи заджвы дгIанымхауата ауи напIы азыщтIырхын йнарахвтI», – йгIайгвалашвахитI Зантария Владимир.

ЗымгIва драпхъата атшазынархара йымачв ацIайцIатI апартия Апсныла аобком йасекретарыз, СССР ЙхIаракIу а-Совет йадепутатыз, Абхазобком абюро йалаз Адлейба Борис. Ауи йшвапхала йара ауи рчпатI Апсны акъральгIвчва зкьы 30-гIв.

Лыхны апны йнарахвыз атшазынархара абгата мартI а 24 йгIацIцIыз «Апсны Къапщ», «Советская Абхазия» газетква йгIарыншвалтI. Ауи амщтахь Апсны абзазагIвчва щардагIв атшазынархара мачвы ацIарцIуна айззара адгалагIвчва йырзырщтийуан. ШвъаквакI рпны йшгIарбула, атшазынархара мачвы ацIазцIаз зыкь 40-гIв раъара йнадзатI.

Лыхны апны йнарахвыз атшазынархара Москва йыргатI Апсны апны хвы зму ажвлара-политика уыснкъвгагIвчва, аполитикква, апхьахьаква-турыхдырыгIвчва Марыхвба Игорь, Аламия Геннадий, Пилия Вадим, Джонуа Николай йгьи Шамба Сергей.

АуагIа зкьыгIвпхьадзара рацчважвара

Арахьарыла акъраль апны апсыуакви аквырджькви разазаъащаква рыцIа-рыцIа тшаквдыргъвгъвун. Ауи аквыргъвгъвара йъакIвызлакIгьи гвы аутуан: апхьартаква, акъральыгIва нхартаква рпны. Йара ауи асквш 1989 июнь а 1 атшын СССР ауагIа

рдепутатква йапхъахуз рсъезд апны дгIачважватI ауи агIан Апсны аполитика бзазара апны зыхьыз зыргахьаз йгьи хвы змаз СССР ауагIа рдепутат Ардзынба Владислав.

«Асквш 1931 агIан ангIалрала Грузия ССР йалаз Апсны автоном республиката йырчпахтI. Йшцазла, ареспубликаква зымгIва гIауахвырквын АпснызаджвыкI акIвхуштI зполитика статус Сталин йунашвала йалдзгIа акIвмызтын йызламхIуз», – йхIватI Ардзынба Апсны мчыла Грузия ССР автономията йъаларцIаз хвы аквицIауата.

Ауи йхIватI асквшква 1937–1953 апсыуаква уагIахъата йшгIанымхуш ауыс ангылаз гIамтата Апсны атурых йшгIалахаз.

«Райшата йхIхIвапIта ауи агIамта апны апсыуа уагIахъа йырзынархаз аполитика шовинизмта йпхьадзара атахъыпI – швгIай, дасу ахьыз тамамта йхIшвырхIва», – йаквйыргъвгъватI Ардзынба Владислав аквырджьква асквш 1931 йгIашIарышвта апсыуаква шдрычIгIвынуаз, рцри шта йтырцарныс йшащтаз гIазырбуз агIаншараква цкIы-цкIы йаналйырга амщтахь.

Ага йгвасразтынгьи, ауагIа ртшазынархарагьи ауат рапхъагылагIв йгIачважварагьи ауи агIан заджвгьи йгьйымгIатI. Йаргьи ауи асквш 1931 агIан йыцIарцIаз «зазата йынхауа абомба» гIагIвжватI: йщарычIвараз айсра (асквшква 1992–1993 рагIан йакIвшаз Апсны ауагIа р-Абашта айсра – аредакция ррытаразга) нцIра зкьпхьадзара шIначIватI, пхыцIа зкьпхьадзара аланархчIытI. Сквшы 62 анахъыцIх, асквш 1993 агIан, радгьыл апны йбзазарныс йахвитзара ахъазла айсра апны айгIайра ангIатырга амщтахь акIвпI Апсны ауагIа аквырджьква рчIгIвынра йангIацIцI.

Ага асквш 1989 агIан Лыхны апны йнарахвыз атшазынархара ауагIа ауи ащарычIвара йачвнамхчазтынгьи ауи Апсны атурых апны уыс ду архъйатI, ауагIа радгылра, рацзакIыра, зкьыгIвщарадала рацчважвара йыршвапхахатI. УахьчIвала ауагIа йагъьу рпачвакви рыпхIчви рчвыдзуамцара йыззцуз амурад йазынадзатI: апсыуаква рышта апны хIапхъанчIвиква рхъацIарала йаларпу амамыр щаквгылапI.