АбызшвадырыгIв, акIавкIаздырыгIв ду, Лондон ауниверситет апрофессор Джордж Хьюитт йалачпу абызшваква йрызйыму агIальаматра Апсны дгIанагтI – ауаса араъа йылахьгьи гIацIцIтI, анбжьагIвчва, ацынхагIвчва шIыцквагьи дрынйатI йгьи йгIвбахауа унагIвата йзалтI.

Капба Арифа

Джордж Хьюитт дангьльыз профессорпI, зынцIра Апсны йапызщылыз, йбергьльу дкIавкIаздырыгIвпI. Ауи АпсынчIвыла дшгIанагыз атурых швабыж йджьащахъвапI. Йара абызшваква данчкIвыныз йгIашIарышвта дхъырхуан – йалкIгIата йалачпаквуи апхъанчIви заман йгIаншаквази.

Ауи асквш 1949 ноябрь а 11 атшын Великобритания акъала Донкастер йтаз Томас Дуглас Хьюитти йхъапщыла Джони ртгIачва апны дйытI. ХьюитргIа рткъвым атурыхгьи гIальаматра щарда алапI. Ажва ахъазла, йан лтланыкъвала асквш 1410 агIан Азенкур апны (уыжвгIанчIви Франция ачIвыла апны йаъапI – аредакция ррытаразга) ангьльызкви афранцузкви анайсуаз азаман апаштахI Генрих V дипшIагылата дайсытI. АтгIачва Камилла, агерцог пхIвыс Корнульская, уахьчIвала Британия атаджь зквшвауа Уэльс апаштахIпа Чарльз йхъапщылу, лткъвым хъарата йырзыъахитI.

Джордж йаба Томас Дуглас Хьюитт йыхыгIв айщчви йани йаби дрыцта Ливерпуль Мерси дзыгIв атшпы апны йбзазун, асквш 1915 агIан йаба гIаншаракI апны дырщындзыкIьа. Ауи амщтахь атгIачва руыс хьантахатI. Томаси йащакIи сквшквакIла Австралия йцара атахъхатI, ауаса асквш 1933 агIан Томас Дуглас Хьюитт Англия дгIацапахтI, йаща йынцIра ацIыхъвадза Австралия дгIатахатI.

Йара апрофессор Джордж Хьюитт ужвы йсабихъа ангIайгвалашвахуа йшихIвахуала, «саби ргIачIвата дгIадзынгылуан» йгьи ахъазыра рыцIа йгIалихуан йыквлагIвчва дрылалуа ацкIысгьи. ХьюиттргIа ртгIачва хъатачIв машина гьрымамызтI, ауи йгIалцIла атшпсщара мшква рагIан хъара йгьымцузтI – ащарда Ливерпуль йтабзазуз раба йъахIыльчва рпны акIвын тшъапсырщуз. Джордж данхвыцыз ари акъала рыцIа дхънахуан йцри Донкастер ацкIысгьи.

Абызшваква хъатаршыга йашIйырпшуан

АчкIвынчва йырзалхта Донкастер йтагылаз а-Грамматика апхьарта дыцIаркIвата

Джордж Хьюитт абызшваква рырдырра дшазычпаз гвы айттI. Ахъазыра рыцIа йъагIалихуаз ашвхIаусыгIвала Хьюитт абызшваква дрылачважварныс йтахъыта гьакIвмызтI дшхъырхуаз. Ауат йалыргара атахъыта мадзара злу ахъатаршыгаква рапш дырзыъан.

«Сара йхпахуз апхьарасквшы апны апхъанчIви урым бызшва ссырдыруа салагатI, ауаса йащтагIайуаз агIамта апны латин, урым, француз, намыца бызшваква йцIоламкIва ссырдыртI. АуагIа саларачважварныс ангьльызгьи датша бызшвагьи съахъырымхуаз йгIалцIла 18 сквша саныртал рыцIа цIолата йссырдырырныс латин бызшви урым бызшви гIалсхтI, апхъанчIви турыхгьи рыцта», – йгIайгвалашвахитI апрофессор Хьюитт.

Асквш 1972 агIан Джордж Хьюитт Кембридж аколледж дгIалгатI. Асквш 1973 агIан бызшвадыррала диплом гIапшцIигатI, асквш 1976 агIан дмагистрхатI.

Ауи КIавкIаз абызшваква дрызгIазгыз амгIва гьмайрамызтI, ауаса йджьащахъван. Кембридж дапхьаркIвауата индоевропа бызшваква данхъырхуаз Британия апны ари анархарала зыхьыз рыцIа йбергьльыз аъачIвагIагIв ду, апхъала Кембридж апны йпрофессорыз сэр Гарольд Бэйли йунашва йдыртI. Ауи апрофессор санскрит ййырдыруан. «ЙшгIацIцIызла, йари сари Кембридж апны хIагвлачван, – йхIвитI Джордж Хьюитт, – ауи ахIатырла асквш 1973 йгIашIарышвта адуней анихIваджь асквш 1996 агIандза хIащтаныкъвумцара аргваныта дыздыртI. Ауи йгIасайхIвтI Британия апны цIолата йдмырхъвыхс гIвиндоевропа бызшвакI шаъу – литва бызшвы армаль бызшви».

Абараса Джордж Хьюитт апхъанчIви армаль бызшва ййырдыруа далагатI, уадыргIвана апрофессор Бейли дгIайайкьангьштI армаль бызшва анийырдыруазара ауи йаргвану абызшваквагьи йгватра рзынайырхара шатахъу, квырджь бызшвала йгIву книгакIгьи

дапшырныс йгIайыйттI. «Сара ауат ахIарыфква зынла йсгвапхатI, ауи амщтахь ага гIвысквша рурала армаль бызшва йазынарху аматериалква азскIкIрыгьи, квырджь бызшви индоевропа бызшваква йрыланамкIуаз анахьанат абызшвакви ссырдыруата йырзалсхуаз агIамта рыцIа-рыцIа йаласырхIун. Ауат абызшваква рыцIагьи йалачпан, ауи ахъазла абызшвадырыгIв рыцIа йымагIальаматхушта йаъан», – йгIайгвалашвахитI Хьюитт.

Англьыз бызшвала – апсуа бызшва ахъазла

ЙчIащыгIваз арат абызшваква дъахъырхыз ахъазла Джордж Хьюитт Трыквшта акъала Анатолия ацара йгвы йгIаташватI.

«Трыквшта ййыз сыгIвза черкескI дгIасцхърагIан асквш 1974 апхын ачеркес кыт Демикапы станагатI. Ауаъа стыцIхын йцIыхъвахуз акыт сцатI – убыхкI дъагIау йауашыз. СангIацапахуашыз ауаъа Астомбыль апны йбзазуз, йцIыхъвахауата убых бызшва бзита йалачважвуз заджвы йпа йтелефон гIасырттI», – араса йгIайгвалашвахитI апрофессор Хьюитт йапхъахауата Тевфик Эсенч йыхьыз шигIаз.

Апрофессор йшихIвазла, цри бызшва бзита йыздыруаз убыхта ауи азаджв йакIвын адуней йыквхыз. Ауи агIан Хьюитт Астомбыль апны Эсенч дгIайауын хвымшкI дйыцын йхIвуз йыгIвуамцара. Ауи агIвыра апрофессор Хьюит йсайт апны йхътIыпI.

Асквш 1975 агIан Джордж Хьюитт йзахъвдаквыцIтI квырджь бызшвагьи йымагIальамтхаз КIавкIаз анахьанат абызшваквагьи (ажва ахъазла, черкес бызшва) ййырдырныс ахъазла Тбилиси дгIайырныс. Йшцазла, ауаъа ангьльыз бызшвала черкес бызшва аунашва гIайазхIвуашыз заджвгьи дгьинымйатI. Ауаса апхьахьа шIа йгIайынйатI ангьльыз бызшвала апсуа бызшва аунашва йазхIвырныс йхIазырыз, Апсны йауаз гIваспирант пхIвыспакI - Хибба Заири Инал-Ипа Ази.

Ауи амщтахь сквшыкI анцIы Заира дихъапщылахатI. Абараса джьащахъвата Джордж Хьюитт йбызшвадырра азыгIальаматраква апсуа бызшвагьи рылалтI.

Согъвым апны: «ймайру айчважвара йсзацкIитI»

Джордж Хьюитт Апсны йапхъахауата асквш 1976 апрель агIан акIвпI дангIатал: Тбилиси дгIатыцIтI, Согъвым автобусла дгIайын йырблыта уахьчIвала йаъахым «Апсны» сасырта дталтI. Ауи йауацIыхта йдырхитI акъала йгIалынацIаз йапхъахауа алахIвараква.

«Асасырта сангIай йхъвлахьан. Ауи аъара йлащцаранта амшын шаргваныз гьалсмыргатI. Анахьани атшын сгIагылта апрапсаква анапырсх тынчдза йаквтштшуз Согъвым адзыгIвбжьага адзыцкьа сыла йгIацIашватI, абалкон уанхвынгылра Баграт йхва йашIапсаз адзычкIвынква рыквква зигIвата йнаубун», – йгIайхIвахитI Хьюитт ауи агIан йбаз йыла йатагIацIалхуазшва.

Апсны йапхъахауата дангIай Хьюитт йбергьльыз апсуа апхьахьа щардагIв драбадыртI: апрофессор Инал-Ипа Шалва, Дзидзариа Георгий, Щакърыл Константин, Зыхвба Сергей, датшагьи. ДбызшвадырыгIвынта ауи зымгIва йрапхъата гIальаматра ззибуз апсуа бызшва йапщылаз азцIгIараква ракIвын.

ЙхIхIвапIта, уахьчIвала апрофессор бзидздзата квырджь бызшвалагьи апсуа бызшвалагьи дчважвитI, йара ъасадза апсуа бызшвала «ймайру айчважвара йсзацкIитI» йхIвазтIхIва. Ауи абгата йдыруа ангьльыз бызшва йахъазыпI.

Йхъапщыла Хибба Заири йари апрофессор Хьюитт уадыргIвана апсуа бызшва йазынархата магIны ду зму ацхърагIагаква йрыдынхалтI: «Апсуа бызшва» гIвтомкI йнадзауата, «Апсуа газетква рапхьарала цхърагIага», «Апсуа уагIа рхабарыжвква», Джьапуа Зураби йари йацдрыхIазыртI «Апсуа уагIахъа цIасква», «Апсуа бызшва ахъарыпхьага».

Грузия ауагIа йрызцауата йхътIу асальамшвъа

Апсны ауагIа р-Абашта айсра (асквшква 1992-1993 рагIан – аредакция ррытаразга) гIалагандзыкIьара апрофессор Хьюитт йхъапщылагьи йгIвыпхIчвагьи йыцта Апсны ансисквша йгIайуан, Очамчыра йхъапщыла ръахIыльчва рпны хымызкI йтазлун.

«Сара Апсны асквш 1989 агIандза йшаъаз здырхитI – йкъагIауа, бзазарала йырчвыз чIвылата, йшгIасгвынгIвуазла, рыбызшвала йапшымызтынгьи ауагIа бзита йащтаныкъвун. ЦIабыргыта, сахъгвыргIвун апсуакви аквырджькви аквыргъвгъвара гIарбжьашвапIхIва, ауаса ауи гIазлыцIуаз Ингур ауахьауыла ухъыста йбзазуз аквырджьква йгIаршIышвтуаз ажваквакI рыхъазла акIвын. Апсны ауацIа, сара йшазызбузла, ауагIа гвхътIыла йащтаныкъвун, ажва ахъазла, Очамчыра апны ауагIа ртыдзква йырхъымгвыргIвуата, цIапха рырымтуа йангIанырыжьуаз щардан. Ауи йгIалцIла сгвы йасуата йджьасщатI араъа йбзазуз аквырджькви агыркви Гамсахурдиа (Гамсахурдиа Звиад – Грузия аполитика йгьи ажвлара уысхагIв, Грузия ССР ЙхIаракIу а-Совет йаунашвачпагIвыз, асквш 1990-ква ргIаталымта йапхъахауата Грузия йапрезидентыз – аредакция ррытаразга) йапшкву йрыздзыргIвыта ашовинизм майрата тшъартыз».

Асквш 1989 апхын аквырджькви апсыуакви йгIарбжьашваз апшIагылра дыгьква данрыквшахIатха амщтахь (асквш 1989 июль мыз агIан Согъвым апны абджьар гIадрысабапуата йапшIагылтI, ща дрычIватI – аредакция ррытаразга) агIвуагIахъакI разазаъащаква рыцIа-рыцIа йшгвымхахауа аниба Джордж Хьюитт асквш 1989 июль агIан Грузия ауагIа йрызцауата йхътIу асальамшвъа йгIвытI. Асальамшвъа апны ауи йхътIыта йымразыра гIайырбатI аквырджьква ашовинизм йарыбыжкIта анахьанат ауагIахъаква хъачвамщара ъарзырчпауа ахъазла.

ЙхIвара атахъыпI асальамшвъа ауатыкв йангIаталуашыз атлахан апрофессор Хьюитт Грузия апны швабыж пIатIу зквырцIуз агIвымакъраль кIавкIаздырыгIвчва дрыларпхьадзауата йшизыъаз. Тбилиси апны ауи йыхъазла ашвква зымгIва тIын, ауи Грузия ателебарала дгIачважватI, квырджь бызшвала дъачважвуз ахъазла акъраль абзазагIвчва зымгIва швабыж дыргвапхатI. Ауаса асальамшвъа йымгIва хънагIватI, Грузия апны акъральыгIва уыснкъвгагIвчва йхътIыта Хьюит «аквырджь уагIа драгъапIхIва» йыхьыз рхIватI.

Ауи асальамшвъа гIайгвалашвахуата Хьюитт йгIалыкIгIитI къазауат гIалищтырныс шитахъымыз, мурадта йынкъвицуз шдатшаз: «Аквырджьква рпны щардагIвы съардыруаз, сыхьыз бзита йъагуз гIасрысабапта «агIвычIвгIвыс уасаражвква» йгIаргвынсыргIвра стахъын ауи акъраль апны зарарта, гвымхарата йгIахъшахъыцIуаш оппозиционерква Костава Мераб, Гамсахурдиа Звиад, Чантурия Гия, Церетели Ираклий йрапшкву ршовинизм. Ауаса швабыж йгвасрата ауи агIан «гIвычIвгIвыс уасаражв» гьаъахмызтI, ужвы зымгIвагьи йыгIдыритI ауи ашовинизм рыцхIагIа гвжвейыгIвата йгIахъшахъыцIдзаз апсуакви асатинкви рыхъазла йахъазымкIва дара аквырджьква рыхъазлагьи».

Ауи ймайрамыз азаман абари апш хъацIара, хъвыцща багъьа нкъвигатI апрофессор Джордж Хьюитт.

Апсни Великобритании рбжьара

Айсра амщтахь Хьюит Апсны асквш 1996 агIан акIвпI дангIай. Джорджи Заири рыпхIчва апсуа хьзыпI йынкъвыргауа – Амра йгьи Гвында. АгIвыджьгьи бзидздзата апсуа бызшва рдыритI анахьанат абызшваква йрыццауата. Ауат апрофессор Хьюитт ргIари хвыцквала ддыргвыргъьатI – Александр, Анна Джоан, София йгьи Николь.

Ауат зымгIвагьи хкъралькI йацыркъральгIвпI – Апсны, Великобритания йгьи Россия. Йара апрофессор Джордж Хьюит Апсны данакъральгIвха Багапщ Сергей данпрезидентыз агIан акIвпI. Ауи йквнадыргатI йхIаракIу Апсны акъральыгIва ртшхъвагагьи - «Ахьдз-апша».

Ужвы апхьахьа Лондон ауниверситет МарагIайырта йгьи Африка рхъвыхраква ркафедра апны КIавкIаз бызшваквала йгьайрыпхьахуам. Йхъапщыла Заири йари йцри къала Донкастер апны йбзазитI. Апрофессор дхъызхуаз ауысква йрыуан ахIврапшдзаква ргIарирагьи, ужвы рыцIа йгвапхауа аклассика музыка даздзыргIвырныс акIвпI, йалкIгIата Бетховен йыршIыйара. Ажва аламкIва апрофессор Джордж Хьюитт уыжвгьи гIвыра щарда дрыпхьитI. КIавкIаз знархару агIвыраквала йалу йбиблиотека Европа апны рыцIа йпхатшу ахъатачIв библиотекаква йрыларпхьадзитI.

Апсны апны ХьюиттргIа ансисквша йаъазлитI. Донкастер йанаъугьи Апсны апны йгIаншауа зымгIва йрыхагIвазапI. Апрофессор Хьюитт Апсны йауу гIвзачва щардагIв драбадыритI, ауат рбзирала щарда цIуата йгIвбахауа унагIвата йзалыз акъраль хвыц абзазара шакIвшауа йылапш аквкIпI.