Адуней апсуа-абаза конгресс

28 МартI 2024
20:22
Апсуа бызшва ахабар гIауазхIвуа 10 азцIгIаракI рджьауапква
Апсуа бызшва кIавкIаз бызшваква ртгIачва апны мараташварта-кIавкIаз (апсуа-адыгьа) гвып йаланакIитI. Ауи рахIа йаргванта йаъу абаза бызшва акIвпI, йаргванпI адыгьа, агвхъауа йгьи ужвы йаъахым убых бызшваквагьи. Апсуа бызшва адуней уахьчIвала бызшвата йыкву рпны рахIа йпасарайу йрыуапI. Апсуа бызшва алфавит хIарыф 64 йнадзитI, 56 абыжь хъгIваква гIадырбитI, 6 – абыжь хътIква, ужвыгьи гIвгIарбагакI арыпшкари апыквква ррыгьажьри гIадырбитI.
Апсуа бызшвала йапхъахуз ауыса, Гулиа ДырмытI, Согъвым, асквш 1912 август а 26
© Гулиа ДырмытI йтдзы-музей
Апсыуа бызшва анбащаквгыл?
Апхъала йазакIыз апсуа-адыгьа бызшва хпата (апсуа, адыгьа, убых бызшвата) тшашауа йалагищтара сквш 5000 раъара цIитI.

УыжвгIанчIви наука апны тшауацIыхра айаутI апсуа-адыгьа бызшваква хIэра апхъала йхпахуз асквшызкь агIан Азия ЧкIвын апны йбзазауз ахIатква рыбызшва йаргванта йызрыбагъьауа агипотеза.

АпхъанчIви апсуа бызшва диалект щардала йалан, ауат апсуаква йраргваныз ауагIахъаква рылачважвун. Ауаса аэра шIыц йапхъахуз асквшышвква рагIан ауагIахъаква ахIыгIвата тшадыркIылуа йалагатI, VIII асквшышв агIан къральыгIва гIандыршатI. Ауи апшта йазакIу апсуа уагIахъа гIаншитIта ауат йырзацалу апхъанчIви апсуа бызшвагьи щаквгылитI.
Абазгь Константин ашвъаква йырцрархIвуз йымхIвыр, йпасу асквшышв квтаква
© Апсны акъральыгIва музей
АпхъанчIви апсуаква гIвыра рымазма?
Апсуа бызшва гIвыра щарда мцIуата йзауыз ауагIахъаква йрыларцIитI. Йшырпхьадзауала, XIX асквшышвдза абызшвала гIвыра гьаъамызтI, гIальма змаз Апсны абзазагIвчва литература бызшвата IХ асквшышвдза йрымаз урым бызшван, IХ–ХIХ асквшышвква рагIан квырджь бызшван, XVIII асквшышв агIан осман бызшвагьи ацгIадрысабапуан.

Ауи акIвызтIхIва йаъапI апсуа уагIахъа апхъанчIви заман агIан гIвыра рымата йызрыбагъьауа агвгIанаграгьи. ЙгIауахвырквын, асквш 1960 агIан Майкъвап йачвыхъарамкIва йаъу Коэщ къалажв апны хырцата йчпу хIахъвкъьакъьакI чIвагъварала йалу гIвыра аныта йгIараутI. ЙшгIарпхьадзазла, ауи хIэра апхъала 4-3 асквшызкьква рагIан йыргIвыз закI акIвпI. АрхъвыхыгIвчва йшщаквдыргылызла, Майкъвап ахIахъвкъьакъьа йану агIвыра ари ашта апны йбзазауз ауагIа йырчIвын. АрхъвыхыгIв Турчанинов Георгий ауаъа йаныз апсуа бызшва гIайрысабапуамца дгIапхьарныс далаган йызгIаныхыз ари акIвпI: «Ари азег паштахI Марна Ду дитынхапI (дипапI). Айа багъьата ауи йчIвыпI. Хьыза йауу Пагьа 21 асквш алацIан ахъа араъа дгIайын Пахв псыхIва, абыхъвква рышта, хьапщ злу адгьыл апны (ари) абагъьата йыргылтI».

Ага ауаса йаъазтынгьи, арыгьи йгIвбахауата йыгIдыруа агIвыра агIапхьащагьи апхьахьаква рыжвлара апны йгьалархIвум.

АпхъанчIви апсуаква гIвыра шрымаз уазнархъвыцуата йаъапI абызшва йара йачIву ажваква «аҩра» – гIвра йа «аԥхьара» – апхьара ъалугьи.

ГIвыра рымазтын ауи зырчвыдзыз йашвхIаусыгIвахазгьи ужвыгьи джьауап змаус азцIгIарапI.

Ауаса йаъазтынгьи, апсуа бызшвала йапхъахуз агIвыраква асквш 1640-ква рагIан йгIаншатI. Ауи агIан атрыкв гIамдагIвы Челеби Эвлия гIарып хIарыфла апсуа ажвати ажванахъати 40 йгIвытI. РыцIа кIьасата, XVIII асквшышв – XIX асквшышв ахъаква рагIан, апсуа ажва йгьи ажванахъа кIьыдаквакI йгIвыта КIавкIаз гIамыздуз Гюльденштедт Иоганн, аурышв генерал Розен Григорий, анамыца апхьахьа йгьи агIамдагIвы Паллас Петр йгьи амарагIайыртала йаъу акъральква ззырдыруаз анамыца Клапрот Юлиус рынхараква рпны урынйитI.
Майкъвап аргванква рпны йгIарауыз ачIвагъвараквала йалу агIвыра зну ахIахъвкъьакъьа
© apsnyteka.org
Апсуа алфавит лызхда йгьи йшпалих?
Аурышв ры агенерал-майор, ар ринженер, абарон Услар Петр Карл КIавкIаз айсра йанашымтаз асапер батальон апны къвырльыкъв йхарныс КIавкIаз дгIайтI. Ауаса КIавкIаз ауагIахъаква ртурых дшгIалахаз гIакIгIвыта гьакIвым – гIаныршагIвыта акIвпI. Услар рахIа дхъызхуаз йгьи йыквыргIапсыз уыста дыздгылаз алингвистики аэтнографии ракIвпI. Ауи а-Император й-Урышв география жвлара а-КIавкIаз хъвшара далан, Россия ПаштахIыгIва а-Наукаква ракадемия атурых-филология хъвшарагьи лингвистика нархарала корреспондентта далан. Академия ахъвдаквцIарала Услар КIавкIаз дъадзаныз асквш 1837 йгIашIарышвта адуней анихIваджь асквш 1875-дза, мачIкI быжьрышвтта акIвмызтын, КIавкIаз атурых агIвра дадынхалуан. Ауи йбзазара йауыс хъадахатI, йпхIа йшгIалгвалашвахуазлагьи, Услар данпсуашыз апхъала мшквакI дчвырчважвауа «Шура апны дызцынхуз ащхъагIвчва, йалкIгIата Казанфер (Казанфер-Бакь, Дагъстан йалу Мамрач кыт абзазагIв, лезгин бызшвала Услар йкьангьашыгIвыз – аредакция ррытаразга) йбжьы дута закIы йаквгIазшIитуан».

Услар абызшва ауагIахъа ртурых йагIалцIыртата йбун йаргьи зымгIва йрапхъата акIавкIаз бызшваква ййырдыруа далагатI. Йырхъвыхраква мараташварта КIавкIаз ауагIахъаква – агвхъауаква, аубыхква, апсуаква – рыбызшваквала йджвыквицIатI. Йапхъахуз агIвбызшвакIла ауи хабарта йазикIкIыз гьщардам, агвхъауа йгьи аубых бызшваквала Услар йгватра айшысква йара данпсы амщтахь акIвпI йангIацIцI. Ауаса апсуа бызшва Услар рыцIа йнардзата ййырдыртI.

Апсуа бызшва аграмматика архъвыхра ауи асквш 1861 агIан Согъвым апны йджвыквицIан асквш 1862 агIан Тифлис апны йнайырдзахтI. ГIвысквшала ауи йылшатI КIавкIаз апны рахIа йбаргву абызшваква йрыуазакIу алаща алйыргарныс, бзыб чважваща ащаталагьи алфавит лихырныс. Ауи кириллица зыщатаз гIарбага 55-ла йалаз хIарыфба гIанйыршатI. Абарауаса йджвыквылтI апсуа гIвыра атурых.

Хысквша анцIых, асквш 1865 агIан, датша урышв генералкI – Бартоломей Иван – йхIарыфба гIацIцIтI, ауи йащтагIайуаз асквш 30 руацIа йгIадрысабаптI. Ауи мачIдзакI йпсахта Услар йалфавит йгIахъыхын.

Асквш 1882 агIан Согъвым Ащхъа апхьарта арыпхьагIв Мачавариани Константини ауи йайрыпхьуз Гулиа ДырмытIи апсуа хIарыфба гIадыршIыцитI. Ауи апшта, ауат бзыб диалект абыжьква гIазырбуз алырхын агIарбагаква рпхьадзара 51-дза йахъадрыстI. Мачавариании Гулии рхIарыфба акIвпI Апсны апхьартаква рпны йапхъахауата джьгарта йызланхуз.

Мачавариании Гулии рхIарыфба рыцIагьи йгIайыршIыцхтI арыпхьагIв йгьи ажвлара уысхагIв Чочуа Андрей, ауи йчIвы апсуа апхьартаква рпны асквш 1909-дза йалапхьатI. ГIарбага 64-ла йалаз ауи алфавит асквш 1926-дза йынкъвыргатI, ауыла апхьагаква, агвацчпа литература, агазетква гIацIцIуан.

УацIыхъван ХХ асквшышв ауацIа апсуа алфавит йызнымкIва йызлалыхыз ахIарыфква рпсахтI: кириллица йакъвыцIын латин йазыргатI, уадыргIвана квырджьхатI, йцIыхъвахауата кириллица йататагылхтI.

Асквш 1954 агIан Чочуа Андрей йалфавит йатазгIайхын ужвы йъагIадзазгьи ауи псахраквакI аларцIан йгIадрысабапитI.

Абарон Услар Петр Карл йпи ауи йалфавити
© Гулиа ДырмытI йтдзы-музей
Апсуа vs абаза. Абызшваква йызлапшу йгьи йагIвыргауа?
Абазаква зыщайдзаква КIавкIаз йаъу ауагIахъаква йрыуазакIыпI, апсуа-адыгьа гвып йрыланакIитI. УахьчIвала абазаква райхIарагIв Россия, Къарча-Черкес Республика апны йбзазитI, ауаса ауат рыжвла ъану Апсны акIвпI.

Абаза бызшва апны гIвдиалекткI гIалыркIгIитI – тIапIанта (йа ашвуа) йгьи щхъарауа. Ауат рбыжьквалагьи рлексикалагьи рграмматикалагьи кIара агIвыргитI, ауаса ауатла йчважвауа абагIагвнымгIвуата йгьаъам.

Абаза бызшва апсуа бызшва швабыжта йапшпI – йалкIгIата рыцIа йпасарайу щхъарауа диалект.

АъачIвагIагIвчва шхъвыцуала, абаза бызшва апсуакви абазакви йырзацалата йызлачважвуз абызшва VIII-XII асквшышвква рагIан йгIалцIтI. Апсуа бызшва йапшта абаза бызшвагьи йшвшвуа абыжьква щардата йалапI, йхътIу бжьытагьи гIвба ракIвпI йнадзауа: «а» йгьи «ы».
Сураталачпа
© alashara.org
ХвхIвыхIвкI хкъвадамакI йрыквчIван. Апсышвала йшпаухIвуш?
Хә-ҳәыҳәк х-махәык ирықәтәан. Ари йбергьльу апсуа ласхIвара апхъапхъадза рыцIагьи йбаргвыта йаъан. «ХвхIвыхIвкI хвкъвадама гIвакI йрыквчIвапI, дасугьи хвхIвыхIвчыркI ацпI, ауат рымхIвгьи акъвадама айдза йыквчIвапI» – абари апш хIваща гIайгитI Гулиа ДырмытI асквш 1939 агIан йгIацIищтыз апсуа ажважвкви аласхIваракви разкIкIра апны.

Абар датшагьи апсуа ласхIвараквакI:

Аҳ иҳаихаҳа ажә ихнаҳаҳаит /Ah ihaikhaha az ikhnahahait/ – АхI йхIа шабгаз ажв йхънахIвхIвгIатI

Арланаа ран лылтарра /Arlanaa ran lyltarra/АрланргIа ран лалчIвбна

Амцарцәаҩцәа амца дырцәеит, амцарцәараз аамҭа рцәымцеит /Amcarc⁰aüc⁰a amca dirc⁰eit, amcarc⁰araz aamta rc⁰ymceit/ – Амцарычвчва амца дрычвтI амцарычвра гIамта рчвамгауата.
Апсуа ажважвкви аласхIваракви разкIкIра, Гулиа ДырмытI, асквш 1921
© apsnyteka.org
Апсуа бызшва хчара затахъыйа?
Асквш 1994 агIан ЮНЕСКО йапхъахауата «Адуней йыквта адзра гIаздгылыз абызшваква ратлас» гIацIнащттI, ауат асквшква рагIан ауи «Йыдзуа абызшваква р-Книга Къапщы» – хIвагьи йапхьун. АзкIкIра анлырхуаз швага-загата 9 рыман, ауат йрыуата рахIа йхъадаз абызшва нкъвызгауа рпхьадзарагьи гьакIвмызтI – абанпараква ауи шамырдауа акIвын.

ГIамтакI агIвспхьадзагьи атлас гIадыршIыцитI, уахьчIвала ауи бызшва 2500 – датшата йухIвушызтын, адуней уахьчIвала бызшвата йыкву рыхпачIв айхIа – аныпI. Ауат йрыуапI апсышвагьи: ауи «льальата йхчу» – датшата йухIвушызтын, асабиква рщардагIв злачважвауа, ауаса йауацIыхта йгIадымрысабапуа, ажва ахъазла, апхьарти аунагIви рпны ахIа йызламчважвауа – абызшваква ргвып йрыларцIатI.

Абызшваква зымгIва – рахIа мачIта йызлачважвауагьи рылата – ргIащаквыжьра агIвычIвгIвара ргвбайара гIахчара ахъазла йахъазымкIва анаука хъаталагьи магIны амапI. Йшаъула, адзра йазынадзаз абызшва щарда алингвистква ужвыгьи йалыргата йгьрыквымчважвастI даргьи ашIырпшра-турых бызшвадырра, этнография, культура антропология рыхъазла гIальаматра ду рылапI.

Апсуа бызшва агIахчара йара Апсны апны къральыгIва уыста йаъапI. Абызшва политикала акъральыгIва комитет ауи анархарала анхара йахъпшылитI, апхьартакви асабигIзартакви рыхъаз атшыбжьага литература, асаби гвацчпа гIвыраква, ажварква, бжьы, гIарбара зну анкъвгагаква гIацIнащтитI.

Апсны апхьартаква руыжвгIанчIви апхьагаква
© АгIвдза Наала
Апсуа бызшвала уагIата зъарагIв чважвауада?
Апсуа бызшва Апсны Республика йакъральыгIва бызшвапI. Ареспублика абзазагIвчва ръарагIвшара, датшата йухIвушызтын – зыжвлала йапсыуата ареспублика йту (асквш 2011 агIарбараквала) ауагIа зкьгIвы 122 рыхъазла ауи бызшва црипI.

Россия апны асквш 2010 агIан йакIвшаз абзазагIвчва рахъгIвылгIара агIарбараквала апсуа бызшва 6786-гIвы йырдыритI.

Трыквшта апны асквш 1965 агIан абзазагIвчва анахъыргIвылгIуз 4563-гIвы апсышва (йа абаза бызшва – йауа ухIварыквын, Трыквшта апны ауат йара абаза бызшвакIта акIвпI йшырпхьадзауа) йырцри бызшвата рхIватI, датшагьи 7836-гIв рыхъазла ауи йгIвбахауа бызшвата йалитI.

Апсуа бызшва уыжвгIанчIви Апсны шабгу апны йгIадрысабапитI.

Абаза бызшва Лагъь КIавкIаз – уыжвгIанчIви Къарча-Черкес, Краснодар шта йаланакIуа Моствоской район йгьи Нарцана аргванква рпны йалачважвитI.

ХIХ асквшышв агIан апсуаква райхIарагIв рпсадгьыл нырыжьта Трыквштала йхъысра йазадцалхатI, ауаъа апсышвала апсуаква йалакIыта йъабзазауа Дюздже, Болу, Сакарья, Кайсери, Самсун, Сивас, Бурса датшагьи аштаква рпны йчважвитI.
Анбан асквш 150
© АгIвдза Наала
Нашума акIьантырума? Апсуа бызшва зъара диалектла йалайа?
УахьчIва Апсны апсуа бызшва ахдиалекткI нкъвызгауа уагIапI йгIатахаз. Абжьыуа диалектла Очамчыра район апны йчважвитI, бзыб диалект Гвдауыта район апны йгIадрысабапитI, самырзакъан диалект йалачважвауа йщардагIвым ауагIа Очамчыра район йаланакIуа Агвбедиа йгьи РекIа кыткви Галл район йаланакIуа Чхвартал кыти рпны йбзазаитI. Апсуа бызшва анахьанат адиалектквала йчважвуз ауагIа зымгIва ХIХ асквшышв агIан Россия рпаштахI КIавкIаз апны йынкъвигуз аполитика мчы йгIалцIла Осман паштахIыгIвала йхъысра атахъхатI.

Асквш 1860-квадза Апсны апхъала йгIацIанакIуаз ашта амараташвартала, Швачи ЖвакIвари дзыгIвква рбжьара садз бызшва ныкъвун, ауи амшын йгьи ащхъа диалектквала йшан. Асадзква рпсадгьыл КIавкIаз айсра агIан йтыцIхын уагIахъата йыдзтI.

Акъраль агIвадахьла амшын атшпы аурала бзыб, гвым, абжьыуа йгьи самырзакъан диалектква тшауацIыхра рыман.

Апсны ащхъаква рпны сквшышвкIи бжакIи рапхъала йызлабадыруаз псхIвы йгьи цебельда-дал чважваща ракIвын.

Апсуа литература бызшва йащату абжьыуа диалект абыжьква (йшвшвуа абзыб быжькви атамакъ йгIатыцуа х – хә быжькви злам) ракIвпI, ауаса алитература бызшва алексика йапшым адиалектква йрылу ажваквагьи нанауахвтI. Ажва ахъазла алитература бызшва апны «наша» – рхIвара ахъазла абжьыуа диалект йачIву «акьантыр» гIадымрысабапуата бзыб диалектла «анаша» – рхIвитI.

Уатхара кыт
© АгIвдза Наала
Йапсыуам апсуа бызшва йзырдыруашма?
Апсуа бызшва адуней апны рахIа йбаргвкву йрыуапI. Апсышва быжьхътIыта гIвба ракIвпI йалу (а, ы), абыжьхъгIваква швабыж йалачпапI (абжьыуа диалект апны ауат 58 йнадзитI, бзыб диалект апны – 65). Ауи ахъахьгьи йшвшвуа, атамакъ йгIатыцIуа абыжьква щардапI. ЙацшвцIах абыжьхIваща йацгIайуа йапшым апсыптагащаква.

Ауаса афонетика йгьахъазым абаргвыра зпщылу. ЙгIахIахвпIта, азакI пхьадзара апны ахъатахьызква хвба йнадзитI, щарда пхьадзара апны – хпа. Азаманхьыз апсуа бызшва апны ауи аъара йапшым грамматика квпшыра амапIта – ажванахъа гIаныршара апны амагIны зджьара йгIанымхауата йдупI. ЙаразаманхьызкIла хъатагьи, классгьи, тахъырбагагьи, замангьи, ахъысрагьи узыгIарбитI, ауи акIвымкIвагьи азцIгIара квпшырагьи амуыра квпшырагьи узатитI.

Абара ашвапхаква. Дыҩналаӡом – дгьыгIвналуашым. Диацәажәоишьҭеи – дйачважвауищтара. Улызиасырцәажәоит – уизылсрачважвуштI.

Абызшва ъабаргву йгIалцIла йапсыуам апсуа бызшва йзымырдыруашта рхIвитI. Ауи акIвызтIхIва ауи ахъвыцща ащапIы ацIызхуа ашвапхаквагьи аъапI, ага ауатква гIаздахIвыз заман ауыра апсуаква йрылабзазаз агIвымаква рыкIвызтынгьи.

Апсуа бызшвала ацхърагIага
© АгIвдза Наала
Апсуа бызшвала йапхъахуз акнига шпаъаз?
Первая книга на абхазском языке — это не Библия как в истории с книгопечатанием, не свод законов, что ценилось превыше всего в письменности Древнего мира, не попытка написать историю или призвать к действию. Книга, с которой началось становление молодой абхазской литературы — это маленькая брошюра, объемом не более двадцати страниц, и это — сборник стихотворений и частушек о добре, весне и мире. Автор сборника – Дмитрий Гулиа, тогда молодой поэт и учитель семинарии, чья семья чудом смогла вернуться на Родину после мытарств махаджирства. Впоследствии его назовут патриархом абхазской литературы, присвоят ему звание Народного поэта и отметят, что он стал основоположником абхазской литературы.

«Умрет конь, двор останется, не станет человека, слово останется» - этими словами Гулиа начал путь в абхазскую литературу, и путь самой абхазской литературы.

«Стихи и частушки» были опубликованы в типографии Канцелярии наместника на Кавказе, некоего Е.И.В., в Тифлисе. Главным спонсором издания выступило «Общество распространения просвещения среди абхазцев», которые в то время в большинстве своем не знали грамоты. Именно эта организация в начале прошлого столетия открывала абхазские школы, обустраивала библиотеки, издавала учебники и даже материально помогала абхазам, жаждавшим просвещения.

Публикация первой книги на абхазском языке не обошлась без истории любви. Cherchez la femme (с французского «ищите женщину» - прим. ред.), как говорится. За год до издания книги 37-летний поэт женился на 16-летней красавице Елене, которая жила на улице Полицейская в Сухуме. На той самой улице, по которой статный поэт в черкеске каждый день шел на работу в Реальное училище (ныне Индустриальный колледж - прим. ред.), где преподавал студентам. На той самой улице, на которой будущая невеста как-то спустила на него собак, пытаясь найти повод познакомиться.

Гулиа объяснил своей невесте, что все, что у него есть – это его бумаги. Именно возлюбленная Гулиа сподвигла его написать сборник стихотворений и добиться признания и славы. Так и вышло, и улица Полицейская сегодня носит имя Народного поэта Абхазии ДмитрияГулиа.

Апсуа бызшвала йапхъахуз акнигаква: Апсуа ажважвкви аласхIваракви разкIкIра, Гулиа ДырмытI, асквш 1907; «Ауысакви амшыркъвара ашвакви», автор: Гулиа ДырмытI, асквш 1912, «Апсуа хIарыфба», автор Чочуа Андрей, асквш 1909
© apsnyteka.org
Атекст автор – Ардзынба Астанда, абильд-редактор – Авидзба Наала, аредактор Солдатенкова Ольга, аредактор хъада – Лазба Амина