Dünya Abaza Kongresi

Abhaz dili, Kafkas dil ailesinin Batı Kafkasya (Abhaz-Adige) grubuna aittir. Ona en yakın olan Abazacadır, yok olmuş sayılan Ubıhcanın yanı sıra Adıgece, Kabardey-Çerkesce dilleri de akraba dillerdir. Abhaz dili, bugüne kadar yaşamış dünyanın en eski ve arkaik dillerinden biridir. Abhaz dilinin alfabesi 64 harften oluşur: 56 ünsüz, 6 sesli harf, ayrıca iki işaret – yumuşatma işareti ve bir dudak işareti.

Abhaz-Adige ana dilinin üç ana gruba (Abhaz dili, Adige dili ve Ubıh dili) bölünmesi yaklaşık beş bin yıl önce başladı. Modern bilimde, Abhaz-Adige dillerinin, Asya'daki M.Ö üçüncü binyılda yaşayan Hutt diliyle akrabalıklarına dair hipotez yaygın olarak kabul gördü. Eski Abhaz dilinde, akraba kabilelerin dillerini temsil eden birçok lehçe vardı. Bununla birlikte, yeni çağın ilk yüzyıllarından itibaren kabileler önce krallıklarla, sonra VIII. yüzyılda bir devlette birleştirilir, böylece tek bir Abhaz milleti ve eski Abhaz dilinin birliği kurulur.

Rus ordusunun büyük generallerinden askeri mühendis Baron Petr Karloviç Uslar, Kafkasya'ya savaşının en ateşli döneminde, keskin nişancı taburunda hizmet etmek üzere Kafkas savaşının cephesine ulaştı. Bununla birlikte, Kafkas halklarının tarihine bir savaşçı olarak değil, bir yaratıcı olarak girdi. Uslar'ın ana tutkusu ve mesleği dilbilimi ve etnografyaydı. İmparatorluk Rus Coğrafya Cemiyeti'nin Kafkasya bölümünün bir üyesiydi, Rus İmparatorluğu Bilimler Akademisi Tarih ve Filoloji Bölümünün dilbilim alanı üye ve muhabiriydi. Akademi'nin talimatlarıyla, kısa aralar dışında, 1837'den 1875'te ölümüne kadar Uslar, Kafkasya'da kalarak, Kafkasya tarihini derlemek için çalıştı. Bu, hayatının meselesi haline geldi ve hatta Uslar'ın kızının hatıralarına göre, ölümünden birkaç gün önce çılgına döndü ve "yüksek sesle konuşuyordu, durmadan Şura'da çalıştığı dağlıları, özellikle Kazanfer'i (Dağıstan'daki Mamraç köyünün sakini olan Kazanfer-Bek, Uslar'ın Lezgin bilgi kaynağıydı) çağırıyordu".

Uslar, dilde halkın tarihinin güvenilir bir kaynağını görüyordu ve bu nedenle önce Kafkas dilleri çalışmasına dönmüştü. Araştırmalarına Batı Kafkasya'nın dilleriyle - Çerkes, Ubıhca ve Abhazca ile başladı. İlk ikisi - Çerkesce ve Ubıh hakkında Uslar, ölümünden sonra yayınlanan kısa notlar şeklinde bilgi toplamayı başarır. Ancak, Abhaz dilini daha ayrıntılı olarak inceler.

Abhazca dilinin grameri üzerine çalışmaya 1861'de Suhum'da başlar ve 1862'de Tiflis'te devam eder. Sadece iki yıl içinde, Kafkasya'nın en karmaşık dillerinden birinin yapısını çözmeyi ve Bzıb lehçesine dayanan alfabesini geliştirmeyi başarır. Kiril alfabesine dayanan 55 karakterden oluşan bir temel yaratır. Böylece Abhaz yazısının tarihi başlar.

Üç yıl sonra, 1865 yılında, başka bir Rus General İvan Bartolomey'in daha sonra otuz yıl boyunca kullanılan alfabesi ortaya çıktı. Uslar alfabesini minimal modifikasyonlarla kullandı.

1882'de Suhum Dağlı Okulu öğretmeni Konstantin Maçavariani ve öğrencisi Dırmit Gulia Abhaz alfabesini geliştirirler. Özellikle, Bzıb lehçesinin fonemlerini belirten harfleri alfabeden kaldırarak harf sayısını 51'e düşürürler.

Abhazya'daki okullarda aktif olarak ilk kullanılan Maçavariani ve Gulia'nın alfabesidir. Maçavariani ve Gulia alfabesi öğretmen ve halk figürü Andrey Çoçua tarafından geliştirildi ve 1909'dan itibaren Abhaz okullarında kullanılmaya başladı. Bu 64 karakterlik alfabe 1926 yılına kadar geçerliydi, eğitim ve edebiyat kitapları, gazeteler yayınladı. Daha sonra, yirminci yüzyıl boyunca, Abhaz alfabesi, grafik tabanını Kiril'den Latin'e, Gürcüceye ve tekrar Kiril'e çevirdi. 1954 yılında, bugün bazı değişikliklerle kullanılan Andrey Çoçua'nın alfabesine dönmeye karar verildi.

Abazalar - Kafkasya'nın otokton halklarından biridir, Abhaz-Adige halklarının grubuna dahildir. Şu anda, Abazalar çoğunlukla Rusya'da, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde yaşıyor, ancak tarihi vatanları Abhazya'dır.

Abazacada iki lehçe öne çıkmaktadır - Tapant veya Aşuvualar ve Aşharualar. Hem fonetik hem de kelime bilgisi ve gramer bakımından farklılıkları vardır, ancak taşıyıcılarının anlamada hiçbir problemleri yoktur. Abazaca Abhazca'ya, özellikle daha arkaik olan Aşharua lehçesine çok yakındır.

Uzmanlara göre, Abazaca, VIII-XII. yüzyıllarda Abhazlar ve Abazaların ortak dilinden farlı hissediliyordu. Abhazca'da olduğu gibi, Abazaca'da da birçok ıslık sesi ve tıslama sesi bulunmakta, ayrıca "a" ve "ı" olmak üzere iki ana ünlü vardır.

Хә-ҳәыҳәк х-махәык ирықәтәан (beş güvercin üç dalda oturuyordu). Bu Abhazcanın en popüler tekerlemelerinden birisi ve başlarda daha da zormuş. "Beş güvercin, her biri beş yavru güvercinle beş kuru dalda oturuyorlar, damatları da yaş dalda oturuyor"– Dırmit Gulia, 1939'da yayınlanan Abhaz atasözleri ve tekerlemeleri derlemesinde bu seçeneği sunuyor. İşte farklı Abhaz tekerlemelerinden diğerleri:

Аҳ иҳаихаҳа ажә ихнаҳаҳаит /Ah ihaihaha ajü ihnahahait/ - İnek, bütün aşılı armutları yuttu)

Арланаа ран лылтарра /Arlanaa ran lıltarra/ - Arlanaaların annesine ait kızılağaç korusu

Амцарцәаҩцәа амца дырцәеит, амцарцәараз аамҭа рцәымцеит /Amcarc⁰aüc⁰a amca dirc⁰eit, amcarc⁰araz aamta rc⁰ymceit/ - İtfaiyeciler yangını söndürdüler, yangını söndürmekte vakit kaybetmediler.

1994 yılında, UNESCO ilk kez, "Nesli Tehlike Altında Olanlar Atlası"nı yayınladı, o yıllarda kitap "Tehlike Altındaki Dillerin Kırmızı Kitabı" olarak da adlandırılıyordu. Koleksiyon hazırlanırken, en önemlisi konuşmacı sayısı değil, nesiller arası dilin aktarılması olan 9 kriter dikkate alınmıştı. Atlas periyodik olarak güncellenmektedir, bugün dünyanın 2500 dilini, yani mevcut dillerin üçte birinden fazlasını içermektedir.

Abhaz dili dahil "Korunmasız" olarak sınıflandırılan, yani çoğu çocuğun konuşabildiği diller, ancak kullanımları sınırlı olabilir, örneğin, bu diller yalnızca okulda veya yalnızca evde konuşulan diller bulunmakta. Seyrek konuşulan dillerin dahi korunması, sadece insanlığın kültürel çeşitliliği açısından değil, aynı zamanda bilimsel açıdan da önemlidir. Gerçek şu ki, nesli tükenmek üzere olan birçok dil, dilbilimciler tarafından zayıf bir şekilde tanımlanmıştır ve karşılaştırmalı tarihsel dilbilim, etnografya ve kültürel antropolojinin büyük ilgisini çekmektedir.

Abhazya'da Abhaz dilinin korunması sorunu devlet düzeyinde ele alınmaktadır. Devlet Dil Politikaları Komitesi bu alandaki politikayı denetler ve okul öncesi ve okul kurumları için metodolojik literatür, çocuk edebiyatı, sözlükler, ses ve video materyalleri yayınlar.

Abhaz dili, Abhazya Cumhuriyeti'nin devlet dilidir. 2011 yılından itibaren, ülke nüfusunun yarısına, yani 122 bin etnik Abhaz'a özgüdür. Rusya'da, 2010 nüfus sayımına göre, 6.786 kişi Abhazca konuşuyor. Türkiye'de, 1965 nüfus sayımına göre, Abhazcayı (ya da Abazaca, çünkü Türkiye'de Abazaca adı altında bir dil olarak kabul edilirler) 4.563 kişi ilk dili, 7.836 kişi ise ikinci dili olarak adlandırılmıştır. Abhaz dili, çağdaş Abhazya topraklarının genelinde konuşulmaktadır.

Abazaca Kuzey Kafkasya'da: çağdaş Karaçay-Çerkes Cumhuriyetinin çoğu bölgesinde, Krasnodar Bölgesi'nin Mostovskiy bölgesinde ve Kislovodsk bölgesinde konuşulmaktadır.

XIX. yüzyılda Abhazların önemli bir kısmı vatanlarını bırakıp Osmanlı Devletine gitmek zorunda kaldı. Sonuç olarak, Abhaz dili, Abhazın Türkiye'de yoğun olarak ikamet ettiği; Düzce, Bolu, Sakarya, Kayseri, Samsun, Sivas, Bursa ve diğer illerde yaygın olarak konuşulmaya başladı.

Şu anda Abhazya'da Abhaz dilinin yalnızca üç lehçesinin taşıyıcıları kalmış bulunmakta. Abjivua lehçesi ülkenin Oçamçira bölgesinde konuşulurken, Bzıb lehçesi Gudauta bölgesinde yaygındır. Sayıları az olan Samurzakan lehçesi taşıyıcıları, Agubedia ve Oçamçira'nın Reka köylerinde ve Gal bölgesindeki Çhuartal köyünün bir bölümünde kaldı. Abhaz dilinin diğer tüm lehçelerinin taşıyıcıları, Çarlık Rusya'sının Kafkasya'da yürüttüğü saldırgan politikaları nedeniyle XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti'ne göç etmek zorunda kaldı.

1860'lara kadar, Abhazya'nın tarihi topraklarının batısında, Soçi ve Joekvar nehirleri arasındaki bölgede, kıyı ve dağ lehçelerini içeren Sadz diyalekti yaygındı. Sadzlar, Kafkas Savaşı sırasında tarihi anavatanlarını terk ettiler ve ardından tarih arenasından kayboldular. Ülkenin güneyinde, sahil boyunca Bzıb, Guma, Abjivua ve Samurzakan lehçeleri yaygındı. Abhazya dağlarında, bir buçuk asır önce, Pshu lehçesinin yanı sıra Tsabal-Dal lehçesi konuşulmaktaydı.



Abhazcanın edebi dili, (Bzıb lehçesinde bulunan ıslık ve gırtlak sesleri - х –хә yer almayan) Abjivua lehçesinin fonetik sistemine dayanmaktadır. ancak, edebi dilin sözlük kısmı çeşitli lehçeleri içermektedir. Yani bu durumda edebi dilde salatalık olarak Bzıb diyalektinde bulunan "anaşa" kelimesi tercih edilmekte, abjivua diyalektinde bulunan "akeantır" kelimesi yerine.

Abhaz dili dünyanın en zor dillerinden biridir. Abhazca'da, sadece iki kök ünlü (a, ı) ve karmaşık bir ünsüzler sistemi bulunmaktadır (Abjivua lehçesinde - 58, Bzıb lehçesinde - 65).

Dahası, çok fazla tıslama, ıslık çalma, aynı zamanda gırtlak sesleri bulunmaktadır. Ayrıca dilde farklı seslerin telaffuzunda kullanılan nefes verme çeşitleri vardır. Ancak, tek zorluk maalesef fonetik değildir. Örneğin kişisel zamirler - tekilde beş, çoğulda üç tanedir. Abhaz dilinde fiillerin ise çok çeşitli bir gramer biçimleri vardır ve cümlelerin oluşumunda istisnai bir rol oynarlar. Bir fiil, soru kipi veya olumsuzluk formatının yanı sıra, kişi sayısı, sınıf, ruh hali, zaman, kategorisini de belirtebilir.

İşte birkaç örnek: Дыҩналаӡом – üçüncü tekil şahıs bir bayanın eve girmediğini belirtir. Диацәажәоишьҭеи – üçüncü tekil şahıs bir erkeğin üçüncü tekil şahıs bir başkası ile uzun süredir konuştuğunu ifade eder. Улызиасырцәажәоит – Senin (erkek) üçüncü tekil şahıs bir erkekle, bir bayan hakkında konuşmanı sağlayacağım anlamına gelmektedir.

Dilin karmaşıklığı göz önüne alındığında, Abhazcayı anadili olarak öğrenmemiş birisinin sonradan öğrenmesinin mümkün olmadığı kanaatine varılıyor. Ancak, uzun süre Abhazların arasında yaşayan yabancıların bu kanaati yıkan başarılı örnekleri de bulunmakta.

Abhazca ilk yazılan kitap — Bu tarihte olduğu gibi tipografi ile yazılmış bir İncil değil, Eski Dünya'nın yazımında her şeyden önde tutulan bir yasalar dizisi değil, bir hikaye yazma yada doğrulara çağırma girişimi değil. Genç Abhaz edebiyatının başlangıcı olan kitap - yirmi sayfadan oluşan, iyilik, ilkbahar ve barıştan bahseden şiir ve beşliklerden oluşan bir broşürdür.

Derlemenin yazarı, Dırmit Gulia - ailesiyle mucizevi bir şekilde, sürgün çilesinden sonra anavatanlarına dönebilen genç bir şair ve öğretmen okulu öğretmeni. Daha sonra kendisine, Abhazya edebiyatının Babası, Halkın Şairi unvanı verilecek ve Abhazya edebiyatının kurucusu olarak adlandırılacaktır. "At ölür avlu kalır, insan ölür söz kalır" - bu sözlerle Gulia kendi Abhaz edebiyatı yoluna ve Abhazya edebiyatına başladı.

"Şiirler ve Beşlikler" Kafkasya'da bulunan, Tiflis E.İ.V. Genel Müdür Yardımcılığı matbaasında yayınlandı. Yayının ana sponsoru, o zamanlar yazma bilmeyen çoğunluk için kurulan "Abhazlar arasında eğitimin yaygınlaştırılması birliği" idi. Geçen yüzyılın başında Abhaz okulları, kütüphaneleri açan, ders kitapları basan ve hatta aydınlanmaya aç olan Abhazlara maddi yardımda bulunan bu organizasyondu.



Abhaz dilinde yayınlanan ilk kitap tabi ki, bir aşk hikayesi olmadan olamazdı. Cherchez la femme (Fransızcada «Kadını arayın»). Kitabın yayınlanmasından bir yıl önce, 37 yaşındaki şair, Suhum'daki Polis Sokağı'nda yaşayan 16 yaşındaki güzel Elena ile evlendi. Bu sokak, yakışıklı şairin, çerkeskasıyla her gün işe – Gerçek Okulu'na (bugün Endüstri Koleji) öğrencilere ders vermeye gittiği sokaktı. Gelecekteki eşi, bu sokakta kendisi ile tanışabilmek için üzerine köpeğini salmıştı. Gulia, genç aşkına sahip olduğu tek şeyin kağıtları olduğunu söyledi. Gulia'nın büyük aşkı onu şiir derlemelerini yazmaya teşvik etmiş, tanınmasına ve şöhrete kavuşmasına vesile olmuştu. Ve umduğu gibi de olmuştu – bugün Polis Sokağı, Abhazya Halk Şairi Dırmit Gulia'nın adını taşımakta.