Йбергьльу апсуа апхьахьа, Адуней апсуа-абаза конгресс ЙхIаракIу асовет йалу, апрофессор Чирикба Вячеслав йнига шIыц «Апсны йгьи Италия акъала-къральыгIваква XIII-XV асквшышвква рагIан. Азазаъащаква йгIарыквчважвауа абзагIвраква» аунашва АААК ахабарргарта портал йгIарайхIвтI.

Апрофессор Чирикба Вячеслав, йбергьльу апсуа апхьахьа, Адуней апсуа-абаза конгресс ЙхIаракIу асовет йалу, щарда мцIуата йгIацIищттI суратла йбайу йкнига шIыц «Апсны йгьи Италия акъала-къральыгIваква XIII-XV асквшышвква рагIан. Азазаъащаква йгIарыквчважвауа абзагIвраква». Ауаъа йгIарбапI Апсны йгьи Италия разазаъащаква анаргваныз агIамта. АААК ахабарргарта портал автор интервью гIайыквырхтI, акнига дшадынхалуаз, ауи лкIгIарата йаму йазцIгIатI.

– Вячеслав Андрей йпа, ари акнига уыгIвныс ухъа йшпагIаташва?

– АцIабырг схIвапIта ари атемала кIаразын кIара згIвырныс зынгьи схъа йгьтамызтI, йалкIгIата книга, йшпакIву ухIварыквын сгьтурыхдырыгIв-медиевистым (медиевистика – француз бызшвала médiéval «аквтанай сквшышв» - атурыхдырра йахъвыпI, аквтанай сквшышвква рырхъвыхра йазынархапI – аредакция ррытаразга). ЙхIвара атахъыпI ауи агIамта йадынхалуа аъачIвагIагIвчва бзиква шхIымугьи. Ауаса сара рыцIа паса сгвы адзакIьа йтамыз датша книгакIгьи згIвытI – АгIащаквыргылхра ду агIамта йбергьльыз Леонардо да Винчи йан КIавкIаз йту уагIахъакI (апсыуаква йа ачеркесква) дшрыуаз йгIаквчважвауата.

Ари ахъвыцща алсыргауата алыгтира атема цIолата салалра атахъхатI. Ауи Апсны апны XIII асквшышв йгIашIарышвта XV асквшышвдза, атрыквква йтырцанадзыкIьара, агенуэзква йазгIашыкъта хIаракьат аларчпун, араъа афакторияква рыман (фактория – агIвыма къраль сатучпагIвчва датша къральыгIвакI апны йгIандыршауа атйыртаква – аредакция ррытаразга). Сара апсуа кытква, акъалаква зну апхъанчIви итальян швъаквагьи, акартаквагьи, апхъанчIви баракъквагьи, датша швъа щардагьи сырхъвыхра атахъхатI. Ауи амщтахь сгвы гьамуытI йадскIылыз адырраква йшщтIу йгIанызжьырныс, рахIа йхъадугьи ауыс анархартаквакIла сара схъвыцща щаквгылхьата йаъан, ауи ахIатырла гвы счпатI: йзамуайа ауи шабгу книга квпшыра астхырнысхIва?

Акнига анхIазырха йъагIацIсщтуаш сазхъвыцуа салагатI. Сурат зигIва – ауат щардата йаласцIарныс сгвыгъан – збжьу акнига агIацIщтра швабыж йтлапIапI, ауи йгIалцIла ари ауысла тшыззынасырхуш гьсымдыруазтI.

– ДзачIвыйа щта акнига гIацIызщтыз?

– Акнига агIацIщтра ауысла Петербург йтагылу агIвырагIацIщтырта «Алетейя» (урым бызшвала «АцIабырг») тшырзынасырхатI – йшбергьльу апшта, ауаъа гуманитар нархарала анаука гIвыраква йнардзата йрыдынхалитIта йгIацIырщтитI. Сара скнигаквакIгьи рчпащала йсгвапхауата йгIацIырщттI ауаъа. МызкIума анцIы агIвырагIацIщтырта скнига гIальаматра шазрыму сйырдыруата аредактор хъада йсальамшвъа гIасадзатI.

Ахча тшыткI азытира атахъын, ауи саргьи сызлу хIара хI-Академия йыршватI. Ауи ауысла швабыж сизыразпI анаукаква р-Академия апрезидент Джьапуа Зураб. Абараса адуней йгIаквылтI скнига шIыц. ЙхIвара атахъыпI акнига апхъажва згIвыз Россия йгьи КIавкIаз филология нархарала йбергьльу аитальян ъачIвагIагIв, апрофессор Витторио Спрингфилд Томеллери шйакIву.

– Амонография XIII–XV асквшышвква рагIан аитальян-апсуа азазаъащаква шаъаз йгIаквчважвитI. Дыррата ауи ауысла йаъу гьщардам, ауаса йара ауыгьи йахагIвазу гьщардагIвым. ГIалцIыртата йгIаурысабап амагIныйа?

– ЦIабыргыта, ауи агIамта ахъазла йбергьльу гьщардам, ага ауи азаман Мараташварташти МарагIайырташти йырбжьаз адуней хвгIара-тира йашымтазтынгьи. Апсны Европи Китайи апызщылуаз ахвгIахвтра мгIва ду ахъв хъадаква йрыуазакIын. Ауи анхара ужвы йаъу акоронавирус апандемия (йхIынасыппIта ауи айамына апшта уагIа гьыквначIвакьуам)

закIыла йашIырпшыта йалагIваласуаз айамына згIва апандемия йанашымтазгьи йгьашIамстI. ЙхIвара атахъыпI ауи агIан Апсны йшазшахаз, йауа ухIварыквын Европа абзазагIвчва рпхьадзара хпачIвы йчпата азакI ыквызчIвакьыз Аджьаль квайчIва (араса йапхьун айамына згIва – аредакция ррытаразга) хIкъраль хъатакIла йгIакIвшатI. Ари азынгьи йгIахIызшахушта сгвыгъитI

Сынхара щатата йазалтI генуэз гIамта йазынарху хIъачIвагIагIвчва дуква Кациа Реваз йгьи Чачибая Циала рырхъвыхраква. РмагIны дууын суыс апны апсуа турыхдырра акласикква Инал-ипа Шалва, Анчабадзе Зураб, Воронов Юрий, анахьанат апхьахьаква рынхараквагьи. Сара сыхъазла хвду рымата йгIацIцIтI Россия йауу архъвыхыгIв Карпов Сергей йынхараква, Европа атурыхдырыгIвчва Доменико Джоффре, Мишеля Балара, Георге Брэтиану, Джео Пистарино, Луиджи Триа, датшагьи щардагIвы рырхъвыхраква.

Щарда мцIуата агенуэз-апсуа азазаъащаква дгIарыквчважвауата гIвыра бзикI гIаквицIатI Генуя йауу архъвыхыгIв шIа Маттео Пульезе.

ЙхIырхъвыхуа агIамта йачIвыта швъа щарда гIарыквшватI Италия, йалкIгIата Генуя, апны йадыргалуа аитальян гIацIщтраква. Ауи акIвпIта, йгIарысабап йауаш агIвыраква гьмачIмызтI. Ауаса кьангьаш гьалам Генуя, Венеция, Ватикан рархив байадзаква рпны ужвыгьи йгIымдыруата йщтIу агалагьи рыцIа йшщарду. Ауат зымгIва рырхъвыхра хIпыраркIвапI, хIтурых ахъазла магIны зму ашвъа шIыцква архъвыхыгIвчва йрызпшуа йщтIаркIвапI.

– АхвгIахвтра акIвызтынгьи датша нархартазтынгьи ауи азаман Апсни Италии разазаъащаква шпащаквгылуаз?

– Агенуэзква рхвгIахвтра тып хъадаква Савастополи (ауат араса йапхьун Согъвым) йгьи Каво-де-Буксо (итальян бызшвала йгIаныцIитI «Кьашвай хъвахIгыларта») рпны акIвын йъаныз. Ауи ужвы Гвдауыта йаргвану Бамбора кыт йгIацIанакIуа адзтшпы ахьыла Мараташварта Европа ахвгIаратйыртаква рпны йтлапIаз акьашвай тыргун. Ахчата йгIадрысабапуан арызна, ахьапщ жвгъайква, Савастополи апны жвгъай гIацIщтыртагьи аъан, ауаса сатучпага амаль хъадата йгIадрысабапуаз ампсахра акIвын. Апсны апортквала Италии Византии рпныла тичIвпкъыгIва щарда тыргун: нычва, чыльа, гвадз, прунджь, чагIыр, чваба. ЙгIаргуаз йтлапIу абзазага пкъыгIваква ракIвын: шарбал, чгIвыча, арызкъы арбзигаква.

ЗымгIва рацкIыс йгвымхата Апсны апны аитальянква йырчпуз алыгтира акIвын, Мараташварта Европа (йалкIгIата, Италии Испании), Египет, Сирия рахьыла апсуа лыгква ргунта йыртиуан. ГвынгIвырапI ауи акъраль адемография йшазарархаз. АхвгIахвтра ангIалраква йырзалхта ХIII асквшышв йгIашIарышвта нотариат уысхарта гIаныршахьан. Апсны апны йаъан Генуя адипломат гIащтийыгIвчвагьи – Апсны апны аитальянква ргIальаматраква зхчуз аконсулат, ауи аунашвачпагIв дзыргылуаз Генуя ракIвын. Ауи акIвымкIва Савастополи апны йаъан аепископ дызхъадаз Абасгшта (даташата йухIвушызтын, Апсны) йазалхыз Себастополь архиепархия. Араъа акатоликква ркьльисагьи рнышвынтарагьи аъан. Ауи шабгу гIвсквшышвкI райхIа йынхатI.

– Апсни Черкесшти йыртыргата алыгква шыртиуаз гIаурахатI. Ауи ауысла ахвгIахвтра уысква швабыж йауацIыхын хIхIва йауашма?

– Щта, алыгква щардата йтыргун. ЗынзаманкI Генуя амарагIайырта штаква йыртыргаз алыгква йрылан аурышвкви ачеркескви йырхъазымкIва апсуаквагьи щардагIвыта. Ужвы Генуя, Флоренция, Венеция йа Рим йырту ауат ртынхаква КIавкIаз абзазагIвчва йшгIархъшахъыцIыз рымдыруата итальян бызшвала йчважвитI, Апсны апынгьи Черкесшта апынгьи щала йыръахIльу щардагIвы шту ргвы азымгIвауата. Аосманква аитальянква антырца амщтахь файда ду гIазгуаз апсуа, ачеркес лыгква ртира ахIаракьат атрыквква йнарахвтI. Апсни Черкесшти йыртыргата Трыквшта йыргуз алыгква ртира ХIХ асквшышв аквтадза йгьашIамстI, ауи цIыхъва азтыз Россия ракIвпI.

– Апсны апны арум-католик кьлиса анхара аунашва угIвитI. Йшбергьльула, Ватикан архивква рпны Апсны йазынарху гIалцIырта бзидздза зджьарагьи йгIаквымшваскIва йщтапI, йалкIгIата аитальян-апсуа азазаъащаква йгIарыквчважвауата.

– Апсны апны акатолик кьльиса анхара ХIII асквшышв йапхъахауа асквшква рагIан йджвыквылтI. Акнига апны йгIасырбитI Апсны акатолик епископква зымгIва рыхьызква, йанынхуз апIатлаквагьи рыцта. БергьльыпI сальамшвъаквакIгьи нхара швъаквакIгьи рунашва. Апсны апны акатолик кьльиси аправослав кьльиси айрышта йанкъвакъвуата акIвын йшаъаз. ХV асквшышв ацIыхъва Апсны апны акатолик кьльиса амч йалдзгIумцара йыдзхтI.

ЦIабыргыта, Генуя, Ватикан, рыцIа ймачIта Венеция рархивква рпны магIны зму архив швъа щарда щтIапI, ауат аквтанай сквшышвква йгIарыцIанакIуа атурых йазынархата. ХIпны ауи агIамта архъвыхра льальадзаркIвапI.

– АуацIауысква рминистерства ртланыкъвала магIны ду зму ауат ашвъаква йгIархъырхта йгIарыквырхныс ацIыхъва йгьтамгылма? Ауат агIалцIыртаква апхъала йбергьльымыз шIыцра кIара гIарныцIуашта йупхьадзума?

– Архивква рпны сальамшвъа ущтийитIхIва йгьалсуашым. ХъатакIла йгIахIахвырквын швъа щарда гIаквырцIахьатI, ужвыгIандзарагьи йгIаквырцIитI. ХIтурыхдырыгIвчва йгIаквырцIахьу ашвъаква дырхъвыхра атахъыпI. ЙгIвбахауата, Италия архивква рпны тоба дута йаквпсата йщтIапI йалыргам, зджьарагьи йгIаквцIам швъа щарда, хIара хIахIварала заджвгьи ауат архивква ахъипсауа дгьалагушым – ауи анхара швабыж йцIолапI йгьи йгIапсарапI. Архивква рпны йынхаз йырдыритI йыззысхIвауа. Ажва гьалам, атшазынархара сальамшвъаквагьи щти йауаштI, ауаса сабап ангIалцIуаш ауи агIамта зырхъвыхуа хIъачIвагIагIвчва бзидздзаква хъвдаквцIара рымата йанхIщтира асхъан акIвпI. Ауат рыхьызква гIасырбахьатI – Кациа Ревази Чачибая Циали. Ауат архивква дырхъвыхрын – ари ауыс сквшпхьадзара гIацIанакIуаштI – хIтурых ахъазла магIны зму адырраквагьи гIахъыртIрын. Ауаса абаргвыраква ззынарху ахча агIалцIырти намдзара щарда зпщыларкIву анаука нхагIвчва шIаква ррыхIазырри ракIвпI. Атурых архъвыхри агIври архив швъаква рырхъвыхра йапщылапI, ауаса ахча ъахIыгхауа ахъазла агIвымакъраль архивква рпны йзынхуш мачIыгIвпI, мачIыгIвпI гIвыма бызшвала йгIву атурых швъаква, агIвыраква йгIарыпхьаныс зылшауагьи.

– Ауи агIамта акультура тынха айшыста хIаквчважварныс стахъын. Апсны апны аурым тынха хIаналачважвауа Диоскуриада хIхъа йгIаташвитI. Аитальян тынха хIаналачважвауа щта?

– Ари азцIгIара джьащахъвапI, ауаса йгьмайрам. ХIапхьахьаква рквтала агенуэз гIамта ауыхвараква руысла рхъвыцщаква гьаквшвум: Афон ШIыц абагъьата ахъагылаква, Кындыг ШIыц кыт йтагылу тамыщ багъьата агьиква гIашIырпхьадзитI, ауаса ауи йадымгылквауа аъапI. АзджьакI шхъвыцуала, Апсны аквтасквшышв кьльисаква рпны фреска бзидздза XIV-XV асквшышшвква рагIан аитальянква рахIварала Византия аурымква йырчпатI. Археология литература апны йрыквчважватI Апсны апны аитальян жвгъайква гIараута, ауаса Апсны акъральыгIва музей анумизмат азкIкIра ауи апш жвгъайкIгьи гьалам.

Йалныс ауыпI абызшва закIымзара-закI гIалахарныс – ажва ахъазла, итальян щайдза рымахарныс ауаштI ахьызква Джьота, Джьсып, Джьоф, Пыта. Скнига апны апсыуаква аитальянква йгIаршIыркIгIазшва йаъу ажваквакI гIасырбитI, зымгIва йрапхъата бзи йыгIбауа абыста, ари ахьыз аитальян ажва pasta йгIахъырхта йаъазларныс закIы гьазхIвам. Апсуаква «акуландыр» - хIва йызпхьауа зфгIвы мчу ахIвра ахьыз агенуя ажва «коландро» йгIахъырхта йгIанхарныс ауыпI. Аквтанай сквшышвква рагIан йбзазуз апсуаква аитальянква рпны йгIарахвызшва йаъапI датшагьи ажва джьащахъва бзидздза.

Абгата йгIахIахвырквын, Апсны апны сквшы 200 райхIа йтаз аитальянква рыщтаква ужвыгьи бзита йгьалубгIум. Ауат ащтаква рзыпшгIара, ажва аламкIва, рхъвыхра кIьыда йанархаразара атахъыпI. ЙхIвара атахъыпI йара Италия апны, Генуя аргван КIавкIази Италии шапщылу гIазырбауа ачвахъабага нахва шгIасауыз – зхIагIара метр 1245 йнадзауа ащхъа Monte Caucaso («КIавкIаз щхъа»), ауи Лигурия шта йнадзауа Апеннинква йрыланакIитI.

– ЙачIвыйа шIыцра хъадата, апхъала йбергьльымкIва йпхьадза йауашта укнига апны йузыгIарбаз?

– Сшхъвыцуала, ауи йзалачважвуш ари агIамта йадынхалуа аъачIвагIагIвчва ракIвпI. Сара заджвыла зымгIва сычIащыгIван хIва йауаштI, ауи йгIалцIла ауыс сымаджьащахъвата сынхун. Ауаса йгIалкIгIа йауаштI аквтасквшышвква рагIан йырчпаз акартаква йгIадырбауа атопонимкви агидронимкви (адзы йапщылу ашIыпIахьызква – аредакция ррытаразга) рырхъвыхра йазынарху ахъвы йбергьльу адырраква арытамамныс йа йгIархъвыцта йыргIвыз гIацIнаххныс. АпхьагIвчва рыхъазла йджьащахъвазлуштI аквтасквшышв картакви атласкви йгIадырбауа Апсны абаракъква йгIарыквчважвауа, ауат ралыхща йазынарху ахъвы.

– Амонография щарда уадынхалма?

– СквшыкI тIакIв ацта. Ага рыцIа паса, Леонардо йан дызуу ауысла книга анызгIвуаз агIан, щарда счпахьата йаъазтынгьи.

– Акнига абартиуа?

– Ауи азцIгIара бзипI. Саранадзара экземпляркIгьи гьсымам. Апсны ахъазла жвабапхьадзара йнадзауата йгIарщтийырныс сахIвуштI, йшпакIву ухIварыквын щардагIвы акнига гIальаматра азрымапI.

– Акнига атираж зъара йнадзауайа щта?

– Экземпляр 500. Ауи акIвымкIвагьи тIакIв анцIра акнига апхьагIвчва онлайн амальла йгIарнапIыцIашварныс рылшуштI. Ауи акIвпIта, акнига згвы йалахIауата йапхьуш шврыуазтI зымгIвагьи!

– Анчва дузыразхатI!