Апсуаква сквшызкьпхьадзарала йщаквгылта уахьчIвадза йгIащаквхаз, дара йырчIву акультури ацIаскви нкъвызгауа уагIахъапI.

Сквшышв щарда гIазцIазкIуа апсуаква ртурых ауацIа ауат заджв йчIвгьи йапшым, «апсуара» – хIва («ушапсыуу злардыруа») йызпхьауа ъадаб-намыс ахабзаква зыщату акультура гIандыршун. Йбергьльу апсуа этнолог, апрофессор Инал-ипа Шалва йажваквала йхIхIвапIта, «апсуара» – атурых ауацIа йщаквгылыз, йгIвыта зджьарагьи йаным, ауаса ауагIа дыррата йдырхIаз, хвы змата йырпхьадзауа, цIаста йынкъвыргауа, хъвыцщата йрыму адызкIылуа уагIахъа тшдырщапI. Датшата йухIвушызтын, ауи апсуаква ркърар йагIарбагу, зацкIыс хвы зму аъам байарата ахIаль-шан пшдзаква шаквзыргылуа, ауат мыгIвхъга йамуашта йызрыбагъьауа хабзапI.

«Апсуара» нкъвызгауа агIвычIвгIвыс ажвлара рпны штшикIуала, ахIбачва, йыквлагIвчва, айцIбачва дшрачважвауала зынла дубитI. «Апсуара» анамыс, апхащара зымгIва рапхъа йзыргылуа гIвычIвгIвыс къазщапI. Апсуа йыхъаз ауи йалыргу гвынгIвырапI. АуагIа йшырхIвауа апшта, «апсуа йпсра йара йнапапI». Ауи йгIаныцIуа ари акIвпI: уызчвпхащуш уыскI знапIыцIшаз апсуа дшбзу «дпситI». «Пхашьароуп» («пхащарапI») – ажвлара рпны йщаквгылу ацIасква мыгIвхъугарныс уачвызрыхIауа ажвапI.

АпхъанчIви заманква рпны угIалагата апсуаква «абадза», «азеха», «апхаза», «абхазква», «абаза» – хIва йырдыруан. Дара рхъа «апсуа» – хIва, рпсадгьылгьи «Апсны» – хIва йапхьитI.

Ртурых аурала апсуаква ъабзазуз адзыгIвква Ингури Бзыби рбжьара (Апсны Ду), Бзыб уалагата Мзымтадза адгьылква (Апсны ЧкIвын) рпынква акIвын. Аклимат тIатIанта ауат папоротникла йа нартыхв джьапкъла йхъгIваз, бацала йшшыз атдзы хъацIакIыртата йрызхъун. Ауи «бацкъьа» – хIва йапхьитI. РыцIа кIьасата Апсны абзазагIвчва ртыдзква мшIыла йырчпауа йалагатI (акуаскьа). РыцIа йбайаз агIымстачва ртыдзква гIвбата йырзаквдыргылуан.

Апсны апны зынгьи лыгра гьаъамызтI. АдгьылрхарджьыгIвчви агIымстачви йрызбжьаз азазхъацIара кIкIахшыла – «аталыкърала» – йдрыбагъьун. Ауи апхъанчIви цIасла, асаби дшхвыцыз адгьылрхарджьыгIв дйыгIзарныс дйыртуанта йагIа даннадзарыз йани йаби дрызгIайхуан.

Апсуаква рцIасква ауи аъара йымчынта – ужвы йъагIадзазгьи йынкъвыргауаркIвитI, ауи йъакIвызлакIгьи гвы аутитI: атаца лабхъва дыгIвната дъамчважвауа атгIачва азазаъащаква рпны йгIашIарышвта таца дщнардылуа, апсы дшнардасуа апны йацIшвтхуата. УахьчIвагьи апсуаква рансимш бзазара апны ткъвымла йалыхта йанбзазуз апхъазаман агIан йщаквгылыз ацIасква нкъвыргитI: сасбзибара, ахIбара-айцIбара, ъахIльыра, ацацхърагIара. ЙхIвара атахъыпI апсуаква магIны зму йамгIануысызлакI апынгьи азаджв азаджв дшицхърагIауа: унагIвара йалалуазтын, атгIачва рыуа заджв дпсызтын, рыцхIагIаракI йа баргвыракI йанйазтын. Йара ауи апшта йацацхърагIитI ауат анхара уысква рпынгьи. ЙгьымдздзастI апхъазаман атынхаквакIгьи, ажва ахъазла – щахахра. Апхъала ща зхахра зборчыз йырщыз йаргвандзаква – йпачва, йайщчваква йгьырхъазымызтI, рыцIа йхъараз азаъачвагьи йрыквшвун.

Ага акьристанра апсуаква пасата йгIарыларгазтынгьи, ауагIа амаджьусира агIамта йгIаншаз ацIаскви ауат йырпщылаз аныхIваракви зынгьи йгьырхъмаштылуазтI. АуагIахъа зымгIва йрызтлапIу, йъайззалауа аныхIвартаква йырхъазымкIва ткъвымипхьадза дара ржьирагьи рымахын. АжьырныхIва – адуней ангIанша амш (ауи апхъала Асквш шIыц андыртлапIуз амш йаквшвитI) атгIачва шабгу агвыргъьахъв нардасырныс йъайззауа ажьира апны акIвпI: ауаъа ачвамза адыркIитI, къвырман рщитI, Анчва дасузлакIгьи згIвадара шгIаритуаш йыхIвитI. АжьырныхIва уахьчIвагьи апхъа ацIасквала йакIвшитI, ауаса ужвы ауи рыцIа йъанкъвыргауа акытква рпны акIвпI.