Апсыуа йгьи абаза уагIахъаква заджв йчIвгьи йапшым агвбайари сквшызкьпхьадзарала йщаквгылта ужвы йъагIадзазгьи йгIащаквхаз ацIаскви йрынкъвгагIвыпI. Ари агIвырала зыщайдзагьи зтурыхгьи азакIу ауат агIвуагIахъакI рбзазаща, рынхаща, разъазара, рцIасква йырзынархата АААК апортал апхьагIвчва йырзадыгIгалыз аэтнография бзагIвраква джвыквхIцIитI.
Ардзынба Аста
Апсыуакви абазакви КIавкIаз алагъь-мараташварта апны йбзазауа, зыщайдзаква КIавкIаз апны йаъу апсыуа-адыгьа уагIахъаква ргвып йрыланакIуа йайщчву уагIахъапI. Сквшышв щарда гIазцIазкIуа ртурых ауацIала ауат заджв йчIвгьи йапшым ркульура гIандыршатI.
Апсыуаква рбзазарта шта
Апсыуаква апхъанчIви заман йгIашIарышвта йбергьльыпI. Ауат йапшымкIва – «абадза», «азеха», «апхаза», «абхаз», «абаза» – хIва йрыпхьун. Дара рхъа «апсуа» – хIва, ркъральгьи «Апсны» – хIва йапхьахитI. ЗаманкI апсыуаква рышта гIвбата йшан: Апсны Ду Ингур дзыгIв атшпы йгIашIарышвта Бзыбь дзыгIвдза гIацIанакIуан, Апсны ЧкIвын – Бзыбь уалагата Мзымта дзыгIвдза.
УыжвгIанчIви Апсны къральыгIва агIвынаква амарагIайыртала Ингур апны йгIалагитIта амараташвартала Бзыбь апны йалгитI. Алагъь гIвына КIавкIаз ащхъа хъадала йцитI. Апсны абзазагIвчва рпхьадзара зкьы 250 аъара гIацIанакIитI, ауат йрыуата дара апсыуаква зкьы 120-гIвыкI раъара йнадзитI. АгIвыма къральква рпны апсыуата азджьакI йшырхIвауала – зкьы 200-гIв райхIа, азджьакI йшырхIвауала – зкьы 500-гIв раъара бзазитI. Ауат райхIарагIв ХIХ-хуз асквшышв агIан зпсадгьыл йтырцаз апсыуаква ртынхаква ракIвпI.
Апсыуаква ркультури йыздкIылаз ауыскви
Апсыуаква рапхъанчIвиква Мараташварта КIавкIаз апны хIэра апхъала III асквшызкь агIан йщаквгылыз мегалитика культура (мегалитика – ахIахъв дуква йгIарылху ауыхвараква – аредакция ррытаразга) йагIаныршагIвыта йырпхьадзитI. ХIэра апхъала I асквшызкь агIан ауат айхарчвара тшазырбжьатI, VIII–VII асквшышвква рагIан айха йгIалху апкъыгIваква йапхъахауата йызчпауа тшызбжьаз ауагIахъаква йрыуапI.
Апсыуаква рапхъанчIвиква рдунейпшыща айщчва пельуанква нартыргIа йырзынарху афыр эпос апны йгIадырбатI. Адуней ауагIахъаква рахIа йапхъанчIвийу ршIалахIвараква йрыуу нартыргIа рэпос агIвычIвгIвгIвара йырлитература байарапI йахъазымкIва апсыуа уагIахъа ртурых злаууырдыр йауаш гIалцIыртапI. Ауат ахабарыжвква рпны ауагIахъа рмлыкврхIара йгьи ркультура тшауацIыхра йапшым агIамтаква – матриархат йгIашIарышвта ауагIаква млыквта йрымула тшалырхуа йанцаздза – гIарбапI.
Апсны апны зынгьи адгьылрхарджьыгIвчва хвитнагIакIгьи рызымтуаз хабза гьщаквгыламызтI, адгьыл йанакIвызлакIгьи йзырхарджьуаз йырчIвын. Ачвагъвартаква атгIачваква йырхъатачIвыран. Абнакви ахIвыртакви зымгIвагьи йацырчIвын. АуагIа ажвлара рпны гылартата йыркIуала йалыхын, ауаса адгьыл афеодалгIвацаква йырчIвыта йгьаъамызтI.
Асквшышв квтаква рагIан акъраль абзазагIвчва райхIарагIв йхвиту нхагIвын. Ауаса йанаъазгьи ажвлара апны зыхв рыцIа йдууызгьи згыларта рыцIа йнаркъвызгьи анкIыкIахла йазаъан. Ауи гIазлыцIуаз апхъанчIви заман йгIашIарышвта апсыуаква йынкъвыргуз аталыкъра ацIас акIвпI: ахIчви агIымстачви ргIариква запыт йшсабипшкаркIваз адгьылрхарджьыгIвчва ртгIачваква йрыгIзарныс йрыртуанта рбальыгъра йнадзандзкIьа ауат йрылан.
Апсыуаква апхъанчIви заман угIалагата рахв дырхIун, адгьыл дырхарджьуан, щха ркIуан. Ауат ачва, амшIы йызрыдынхалуан, цIыкв, асхъа рзычпун. Ауаса йанаъазгьи ауат ахвгIахвтра йгьаламызтI, асатучпара бзи йгьрымбузтI – айсрала йгIабзазауа ауагIахъа рыхъазла ауи хъарпудрата йырпхьадзун. Апсыуаква рымлыкв дара алабзазарныс ахъазла йдырхIун.
Апсны апны апхъанчIви заманква рагIан угIалагата агIвдзы цIдрычIвун. ХIэра гIаталныс сквшызкьквакI атахъыркIвата араъа агIвдзы рчпауа тшырбжьахьан. Ауи йаквшахIатхитI археологква йгIарауыз апкъыгIваквагьи. ХIэра апхъала III–II асквшызкьква рагIан йырчпаз адольменква (мегалитика культура йаланакIуа ауыхвараква – аредакция ррытаразга) рпны агIв агвы зтаз ацIыквква гIараутI. Гудаута йадзхъу Бамбора кыт апны хIэра апхъала II асквшызкь агIан йырчпаз, аджьаз йгIалху, чагIыр зларыжвуа ачIвгIва знапIыцIакIу агIвычIвгIвыс йсурат зму статуэтка гIараутI.
Апсыуаква ртыдзква, рчгIвычаква, рфачIвква
Апсыуаква апхъазаман агIангьи акIадзаква йыркIыдчIвалу пшцIа-пшцIата йбзазун. Атдзи арахви атшыгIври йырзалху ауыхваракви зтагылаз апахь тыбгIа ду адзхъа нартыхв ъаларцIуз уатра, ащха мартанква ъадыргылуаз атып, цIлауатра аъан. Ужвы йъагIадзазгьи апсыуаква рыпшцIаква рквпшыра дукI тшгьампсахстI: ауыжвгIанчIви къалаква ушрылцIуа акIадзаква анаъа-араъа йыршIапсу атыдзкви апшцIакви наубитI.
Апсыуаква рыцIа йырчпалуз бацала йшшыз, шыхIвла йхъыбыз тдзын йгьи бацкъьан (апсыуаква мацIауыртата йгIадрысабапуаз ахъыбтыдзква – аредакция ррытаразга). Абацкъьагьи бацала йшшын, агвы апны тшгIва аман – апсыуаква ауи йалкIгIу магIны азырбун. Асквшышв квтаква рагIан амшIтыдзква рчпауа йалагатI. Ауат йрапшыз атыдзква рыквква дранкIала йхъыркъьун, атдзы апахь шабгу харпчарла йрыпшдзу балкон ашIарчпун.
Апсыуа хъачваква йыршвырцIуз йрыуан хъахьквцIас, змагъраква цIагIвхауа айква, кIвымжвы, уапIа, башлыкъ йа хъылпа, къама зцIдаз мъа.
АпхIвысква ръахвтанква ргвтшпква къикъта йтырсанта ахIвынчIвраквала йашIадырпахуан. Агвыргъьараква рагIан рызна мъагьи рыбгъарцIун.
Апсыуаква рфачIвква рпны гыларта ду ркIитI анартыхв шыла йгIалху арызкъква. Араъа рыцIа йщарду ахшлыцIкви агIайыралыцIкви ракIвпI. АфачIвква йбылуа арбзигаква рыларцIитI, ауат рыуа рыцIа зхабар гауа апсыуа аджьыкIа акIвпI.
Абаза уагIахъа
Апсыуаква рыцIа йраргвану уагIахъата йаъу абазаква ракIвпI. ХIV асквшышвдза абазаква амшын КвайчIва алагъь-мараташварта тшпы апны йбзазун. Абазаква рапхъанчIвиква КIавкIаз ащхъа зынла йгьгIахъымстI. АпхьахьаквакI йшырхIвауала, ауат хIызту аэра VI асквшышв агIан йалаган псейспамцара ауыла йхъысуа йалагатI. Айтыпара йашвхIаусыгIвата йырхIвауа йапшым айсраква ракIвпI: VI асквшышв агIан аурымкви аперскви рыцайсра, VIII асквшышв агIан – агIарыпква рпшIагылра, уацIыхъван ататар-монголква ргIагвыквсри ХIII асквшышв агIан ауи йащтагIайыз апсыуакви аквырджькви рпаштахIыгIва йапшIагылаз ахIыгIва кIьыда-кIьыдата йалпIлари.
Абазаква Льаба, Уарп, Йынджьыгь, ЙынджьыгьчкIвын, Къвбина, Тебырда дзыгIвква рпсыхIваква йыртачIватI. УахьчIвала ауат йадкIылата Къарча-Черкес Республика ажвахкыткI рпны йбзазитI: Гвым, Къвбина, Псыжв, Къарапагва, АлбыргIан, ЙынджьыгьчкIвын, ТапIанта, Абаза-ХIабльа, Мало-АбазинскI, Хъвыжвду, ХъвыжвчкIвын, Апсуа, Къвайдан. Асквш 2010 агIан йакIвшаз абзазагIвчва рахъгIвылгIара агIарбараквала Россия апны абазата зкьы 43-гIв раъара бзазитI.
ЙазакIу апхъанчIви бызшви йаргвану абызшвакви
Апсыуакви абазакви йапхъанчIвидзу уагIахъапI. Ауи йаквшахIатхитI апхъанчIвира гIазныпщуа ауат рыбызшваква. Сквш хвынызкь рапхъала апсыуа-адыгьа уагIахъаква йырзазакIыз апхъанчIви бызшва хмахъвдакIта йшахатI: апсыуа, адыгьа йгьи уахьчIва йаъахым убых бызшваква. АпхъанчIви апсыуа бызшва диалект щардала йалан, ауат апсыуаква йраргваныз ауагIахъаква злачважвуз бызшван.
Псейспамцара ауагIахъаква ахIыгIвата тшадыркIылуан, уацIыхъван, хIэра VIII асквшышв агIан, къральыгIва гIандыршатI – Апсыуа паштахIыгIва. Абарауаса йазакIу апсыуа уагIахъа гIаншатI, зымгIва рыхъазла йзакIыз апсыуа бызшвагьи щаквгылтI.
Ащхъа йхъысхыз ауагIи ауат рыжвла ъаныз Апсни КIавкIаз гIарбжьалтI, йакъвнагатI. Ауи ашвхIаусыгIвала абазаква кIьыдата апхъала йнаскIьун, рыбызшвагьи йара-йара йщаквгылуан. АрхъвыхыгIвчва абаза бызшва ащхъарауа диалект апсыуа бызшва рыцIа йшаргвану гIалыркIгIитI. Ауат йшырпхьадзауала, ауи ащхъарауаква йгIвбахауа абаза диалект йалачважвауа атIапIантаква рацкIыс рыцIа кIьасата апсыуаква йшгIарылцIхыз йаквшахIатхитI.
Абазакви апсыуакви динта йынкъвыргауа
Абазаква уахьчвала суннит нархара зму исльам дин нкъвыргитI, апсыуаква райхIарагIв агъьмала джьуар зквызцIауа кьристанпI. Ауаса агIвуагIахъакIгьи апхъала йынкъвыргуз
амаджьусирагьи гьырхъмаштылстI. Ажва ахъазла, абазаквагьи апсыуаквагьи ацIлаква йджьаущуш къаруквакI рылата йырбун. ХIапхъанчIвиква рдунейпшыща апны мгIан ду рыман ажвгIванд аддра, ац агIахысра йрапшу апсабара гIаншараква. Апсыуаквагьи абазаквагьи «абни абнашвыркви рынчва», «адзы апшвыма» йрызхъарцIун.
Абазаква уыста йыздкIылази рылкIгIараквакIи
Абазаква адгьылрхарджьри арахврхIари йырпщылан. Апсыуаква йрапшта ауатгьи рырахв апхынла ащхъа йтырцалун. РцIлауатраква рпны абазаква чIва, хIа, зары, мыгърычвкъьа, раса гIадырйуан. АмлыкврхIара апны магIын ду змаз хъвыта йалуан ащхархIара.
АпхIвысква рыцIа йырборчыз аласи арахвчви рыдынхалра акIвын. Ахъачваква амшIы, айха, ахIахъв йрыдынхалуан. Хвду рыман ажьираква, ауаъа йапшым апкъыгIваква ракIвымкIва абджьаргьи – къами хIваспи – рчпалун.
Абазаква апхъала ртыдзква абацкъьа йгIалырхуанта гьажьыта йырчпун. ХIХ асквшышв ацIыхъваква рагIан ауат саманла, мшIыла тдзы рчпауа йалагатI, ауат рыквква къанджьаль йа цIыкв рыквырцIун. АпшцIа тдзыкI йа гIвба-хпа тдзы – асас йзалхугьи рылата, арахвтакIыртакви афачIвщтIацIартакви тагылан.
Абазаква анмацIауа уасажьы, щамакъжьы, квтIужь щардала йгIадрысабапитI, йара ауи апшта ахшлыцIкви агIайыралыцIкви щардата йырфитI. РыцIа йбергьльу абаза рызкъква йрыуапI квтIужьдзырдза.
Апсыуаквагьи абазаквагьи сквшышвпхьадзарала заджв йчIвгьи йапшым дара ркультура гIандыршан уахьчIвамшдза йынкъвыргатI. Адуней шабгу джыпхакI йантагылуа азаман агIан ауи агвбайара агIащаквхара уахъгвыргIвушта шварагIвара гIаншитI.
швталра йа тшаншвцIара атахъыпI.