Аэпос ахабаркви алокIкви ауагIахъа йразкIкIрапI, автор кIьыда дгьрымам йгьи гIамта ауыра йщаквгылитI. НартргIа рэпос апхъанчIвидза фольклор синпI йгьи сквшызкь щарда рапхъала апсыуа уагIа рбзазара шаъаз, уыжв хIзамандза йшгIамгIвайсыз архъвыхрала атурыхдырыгIвчва йырцхърагIитI.

Ардзынба Аста

Ажва «эпос» апхъанчIвидза заман йгIаншатI: апхъанчIви урым бызшва йауапI. Адрами алирики йрыццауата арыгьи литература хабархIвара квпшырапI. Йджьащахъву ари акIвпI: аэпос ащарда автор дгьамазлум, гIамта ауыра ауацIа йщаквгылуа уагIахъа ршIыйарапI. Афырква йгIарыквчважвауа ахабаркви алокIкви йрыццауата ауи йгIанахIвитI апхъазаман ауагIа рбзазара шаъазгьи, йалкIгIата – апхъанчIвидза заман агIан.

Индия а-«Рамаяна», ашумерква р-«Гильгамеш» йа армальыйа «Давид Сасунский» йрапшта КIавкIаз аэпос «НартыргIа рхабарква» – адуней фольклор йапхъанчIвидза синпI. КIавкIаз ауагIа фыр эпос уыжв хIзамандза ауагIа йырхIвахуата акIвпI йшхIзыгIадзаз, йаргьи йджьащахъвапI ауи агвацчпа ажва къарута йгIалцIуа.

ШIакI йтыцIуа шIашвкI йырталхитI. НартыргIа рэпос шгIаншаз

Айныжвква йырпшIагылата йайсуа йымчхъадзу айщчва пельуанква йгIарыквчважвауа алокIква КIавкIаз апны уагIахъа щарда ршIалахIвара йалапI. ЗымгIва йрапхъата – апсыуа-адыгьа уагIахъаква рпны уанйитI – апсыуаква, абазаква, аубыхква, адыгейква, акъабардыйаква, ачеркесква – йгьи асатинква рпны: апхьахьаква йшырпхьадзауала, араъа нартыргIа рэпос ащайдзаква рыцIа цIолата атурых гIамта йалалитI. НартыргIа рхабарква гIарбапI акъарчаква, абалкъарква руагIа шIалахIвара апынгьи, урынйитI авайнах фольклор апынгьи – ачачанква, айынгвыщква ршIалахIвара апны.

Ахабарква гIазквчважвауа агIаншараква, ауат ращтацаща ага йашIырпшызтIхIва, афырква рыхьызква рбыжьгаща аквшвузтIхIва уагIахъипхьадза рэпос йара алкIгIараква амапI. Ауи йашвхIаусыгIвахарныс ауаштI агIвоучва руагIахъа дунейпшыщи рдиннкъвгащи лкIгIарата йрымаз ахабарква йъарыларцIуз.

Аэпос зыбызшвала, зуагIахъара щайдзала йаквымшвауа КIавкIаз уагIахъа щарда йъарыму йджьащахъву, мадзара злу гIаншарапI. Ауи амадза гIахъыртIныс гьрылшум жвасквшапхьадзара рурала афольклористква, йгIагылуа азцIгIараквагьи йалыргу джьауап гьрызрауам. АзджьакI йшырпхьадзауала, аэпос йагIаныршагIвыпI КIавкIаз атачIв уагIахъаква, асатинква нартргIа йгIарыквчважвауа ахабарква ъарыму зквшахIатхауа ари акIвпI - ауатгьи атачIв уагIахъаква йрылапхьадзапI, датша щайдза рымапI гьузыхIвум (ажва ахъазла, аскиф-сарматква йрызцауа).

Датша зджьакIы йшырпхьадзауала, мараташварта-кIавкIаз хабарква апхъанчIви иран щата рымапI, йара ажва «нарт» индоевропа щата зму иран бызшва гIаншарапI, йгьи йгIаныцIитI «хъацIа, фыр». Ауи йаццауата апхьахьаква рхъвыцща злаквшвауа ари акIвпI: апсыуа-адыгьа уагIахъаква рэпос апны йгIащаквхатI апхъанчIви хцIараква, ацIасква йгьи адиннкъвгаща йырпщылу ашIчIвараква, асатин хабарква йгIархIвауа рыцIа йащтацауата, йаларпата йаныргIалпI.

НартыргIа рэпос КIавкIаз ащхъаква рпны сквшызкьпхьадзара рурала йгIаншун. АрхъвыхыгIвчва рщардагIв йшырпхьадзауала, апхъанчIви заманпхьадзарала й-VIII-VII-хауа асквшышвква рагIан йщаквгылуа йалагатI. Апхьахьаква рызбжа йшдырзахвауала, нартргIа рэпос агIалцIыртаква апхъанчIви заманпхьадзарала йхпахауа асквшызкь йазцитI. Асквшпхьадзара йшалачважвалакIгьи кьангьаш злам закIыпI: ауат КIавкIаз апны акьристан дингьи амсылман дингьи гIанымшаскIва агалагьи рыцIа йпасата йгIаншатI. Ауи йаквшахIатпI айщчва-пельуанква рхабарква йырхцIару аполитеизм.

Апхъапхъа нартргIа йгIарыквчважвауа ахабарква рызбжа абаркIырата йщаквгылуан – ауат рсюжетгьи йгIазквчважвауа агIаншараква ращтацащагьи азакIын. ЙащтагIайуаз агIамта ауацIа щардадза йнадзаз, ауаса йхъылапсаз нартыргIа рхабарква, рлокIква эпос квпшыра йтагылтI. Анартиада анщаквгыл аквтаней сквшышвква – й-XII – XIII-хауа асквшышвква рагIан акIвпI. Ауи атлахан КIавкIаз апны кьристан дингьи мсылман дингьи гIаншахьан, ари аъащагьи ащта гIарылахатI кIьасата йгIаншаз нартргIа рхабарква рпны.

АпхъанчIвидза шIалахIвара апны ауагIа рдунейпшыща маджьуси квпшыра амата йгIарбапI, арахьарат кIьасата йгIаншаз алокIква рпны нчвазаджвыкI йызныхIвара гIазныцIуа ахцIараква гIарныпщитI. Ауи йаццауата агIвоуквагьи йырхIвуз ахабарква рыцIа йдрыджьащахъварныс ргвалата дара зтагылаз азаман йаквыргIапста йацаркIуан. Ажва ахъазла, асатин эпос ахабараква рыуа азакIы апны анарт Батраз атопх хцынхъвыта йара дтагылитIта агъачва рбагъьата ахьыла йырхыситI. Йара акIвпIта, атопхква йрапшу абджьар КIавкIаз апны й-XVI–XVII-хауа асквшышвква рагIан акIвпI йангIанша.

Ауи акIвпIта, нартргIа рэпос ауагIа йыршIалахIваратагьи турыхдырра гIалцIыртатагьи йщаквгылтI. Аэпос апны йгIарбапI йапшым агIамтаква рпны ауи гIанзыршаз ауагIа рыжвлара-экономика йгьи ркультура штшауацIырхуаз: апхъанчIвидза ан ргIапсща заман йгIашIарышвта афеодал-класс азазаъащаква анщаквгыл азамандза. ЙалкIгIата ауи йгIалцIла анартиада ауагIа рнапIыла йгIандыршаз автограф цIабыргыта йырпхьадзитI.

Апсыуаква рпны нартргIа рэпос ажанрквала йалапсата йгIайитI – уыса квпшырагьи прозагIвра квпшырагьи амапI, ауаса апроза гIахIвахраква рыцIа йайхIапI. Йбергьльу апсыуа апхьахьа Инал-ипа Шалва араса йгIвытI: «Ауи (аэпос – аредакция ррытаразга) ахъвквакI ауагIахъа ъамапсыма «апхьарца» йасуамцара ашвата йырхIвитI. Ауаса уыжв хIзамандза ашва квпшыра змата йгIащаквхаз аэпос агIахIвахраква гьщардам – ауат рпны абжьи амакъыми аларпапI (йазалху нарт макъым аъапI), зынгьи агIахIвраква рыцпI (ажва ахъазла, «НартргIа ран лашва» апны).

Йара ажва «нарт» агIаншаща ауысла йаквымшвауа хъвыцра щарда аъапI. Апхьахьаква рызджьакI ауи ажва «Нахрия» - хIва йызпхьуз ахуррит шIыпIа хьыз йгIахъшахъыцIта йырпхьадзитI. Датша зджьакIы ари атермин апсыуаква йгIандыршата рхIвитI. Датша рхъвыхыгIвчва гвыпкI ауи монгол щата амата йдрыбагъьитI – амонгол ажва «нара» («мара») йгIахъшахъыцIта, уадыргIвана ауи асатин суффикс «т» нанауахвта (ауи йаъухьыз ащардара пхьадзара йагIарбагапI) йырпхьадзитI. Ари аморфема агIарысабапрала уыжвгIандзара асатин бызшва апны аткъвымхьызква гIандыршитI. Ага ауаса йаъазтынгьи, апхьахьаква райхIарагIв атермин «нарт» иран гIаншаща шамула рхъвыцща аквшвитI. Ахъахьыла йшгIалкIгIу апшта, ауат ажва «нарт» аиран ажва «нар» йаквшвауата йырпхьадзитI.

Ацапшызлари адемократии. НартыргIа – йырмагIнызйа ауат?

Апсыуаква рхабарквала, нартргIа рыжвлара злалаз айщчва швкIгIви рахщазаджвыкI Гвынди ракIвпI. Ауат зымгIвагьи Сатанейгваща зхьзыз аныкI йгIалритI. Ари атгIачва ду уагIахъакI шабгу рдамыгъа нкъвыргауата йщаквгылан.

НартыргIа – зуыртла йхIагIу, йпкъалыху йгьи йымчхъу пельуанын. Гьатала зны йанкшарыз абыхъв дрыхъвашун, зынпарала агъьал йахъысуан, сагIындакъла пчарыхIта йхысуан, гьатала айсра швабыж йазычпан. ХъатакIла йгIауахвырквын, ауат ргвыла йхIальальпI, йджьгарпI, швара зырхIвауа гьырдырам, датша хъатакIла – ауагIа разгIашыкъраквагьи рылапI: ацныхчылра, агвыжвкIра. Ауаса йшаъугьи «райщчварала» йузакъвымхуашта йаларпапI.

Заман щарда рурала айщчва айсра мгIва йыквгылата йымгIвайситI, айныжвква, ауыдква, аткъваква, йрагъу агIвыма кIыгIвчва йрабакIитI. Ауат абайараква гIархIвынчIитI, акъала багъьаква ркIитI, арыцхIаква йрыцIагылитI… НартргIа рбзазара шабгу апшцIасраква рпны йгIадырбауа афыррала йалапI. Анартиада асюжет хъадаква злалу айсраква, йалкIгIата рыхьыз зладдырхIвуз, рхъацIара злагIадырбуз ракIвпI (апсыуа бызшвала «хьыӡрацара» (хидзрацара) – аредакция ррытаразга).

Апсыуа эпос апны афыр хъада ахIахъв йгIахъшахъыцIыз анарт Сосрыкъва йакIвпI. Сосрыкъва йуысква, йхъвдаквыщтраква йгIарыквчважвауа агIахIвахраква ракIвпI аэпос йахъв хъаду. ЙалкIгIата зымгIвалагьи йырзахву Сосрыкъва йакIвпI алащцара йылашваз айщчваква апсра хьшвашва йачвызхчаз. Ауи йхрихыцла айачIва гIакIницIитIта рымгIва гIайрылашаритI, йайщчваква рыхъазла айныжв чвгьаква мца рчвыгIайгъычитI. Ауи хъацIара нкъвигитI, арыцхIакви акъарусызкви дрыцIагылитI, ацIабырг гIащаквйыргылхитI. Сосрыкъва йхъазы йайщчва гIащаквижьитI ауат кIылызгаз агIвычIвгIвысква зфауа айныжв пхIвыс дищитIта, ауи йщитI аткъвагьи.

Сосрыкъва хабзала йшщаквгылаз апшта адуней дгьгIаквмылтI, ауи йгIалцIла йайщчва ахIбачва рхъа гьйачварымщузтI, нарттагьи дыгьрымпхьадзузтI. Ауи ахъахьгьи ауи йайщчваква аган дырцхърагIазтынгьи йкъарула рыцIа дъамчхъаз ахъазла йцныхчылуан. ЙцIыхъвахауата, зыгвквала йдыгьхаз айщчваква ауыд лпны Сосрыкъва йтIахсара гIаддырдырын ращайцIба йпсы тырщттI.

«Адамас къама апшта дандздрыжвуаз
Арычвала йагъьма щапIыла дрыман амца апны.
Ауаъа акIвпI йтIахсара ъану, ауаъа акIвпI йпсы ъакъачIваху», – араса йгIархIвитI ахабарква.

Анартиада датша фыр хъадата йалу Сатанейгваща лакIвпI. Ауи нартргIа дранпI, дуасаражвпI, зынгьи дгьажвуам. Ауи лтурасы адуней уысара апны швабыж йгIалкIкIгIауа апхIвыс турасква йрыуазакIыпI. Ауи дгвыбзыгъапI, дхIайльапI, дымлыкврхIагIв ъазапI. НартргIа ауи щардала кьангьашра йлызгIайитI, лбжьагажваква ауралагьи захвара рылата йгIацIцIитI. Ран лбзирала нартыргIа щардагIвы раджьаль йгIахъшвалтI.

Инал-ипа Шалва Сатанейгваща лтурасы ауагIа йракъыльта йгьи йырнапата акIвпI дшалачважваз.

«Сатаней – зымгIвалагьи йнардзу дпхIвыспI, ауи марадъа улыршышитI, мзыдъа уылрылашаритI. Сатаней – аткъвым дыргIаныршагIвыпI йгьи дырхъадапI, аунагIва атшгIва данкъвгагIвыпI, дымлыкврхIагIвыпI, йуасаражву дъазапI, арат зымгIва йрыццауата, ауагIа дырарыпхьагIвпI», – араса йгIвитI ауи лыхъазла апхьахьа.

Йбергьльу аэпос архъвыхыгIв Абаев Василий йгIаликIгIатI: «НартргIа уыла йуызгIацIажьитI афырква рыуа заджвгьи даламкIва, рыцIа йхъадаквугьи гIахIахвпIта, ауаса ауат уыла йгьуызгIацIажьуам Сатанейдъа».

НартргIа зымгIвагьи Сатаней гIвына амамкIва пха лыквырцIитI, чIахI лзырчпитI, ауат рыжвлара апны зымгIва рацкIыс йхIаракIу агыларта лымапI ухIва ауаштI. Ахабарква араса йгIархIвитI: «Апачва ран закIылагьи йгьылпшIамсуазтI. Ран дзаджвыпI, дара – швкIгIвы йнадзитI! Ауат рбжьы щтIыхта ран йылпшIагылзарквын йачIвыйа йырзылхушыз?»

Анахьанат апхIвыс турасква агIахIвахраква рпны ргыларта ауи апшта уыла йгьгIацIашвум. Зынгьи ахIвссаква рыхъазла амакIыра гIаншитI, ауат рыхъазла нартргIа агъахитI.

Айщчва йырхъазымкIва ахабарква рпны фырта йгIарбапI агIвыма пельуанквагьи. Ауи ауысла йджьащахъвапI нартргIа рахща Гвында дызгъычыз афыр Нарджхьоу йхабар. Абар аэпос апны апельуанква рахщазаджвыкI дшгIарбу: «Ауи йлыхьзын Гвында, шIырпшыра змамыз лпшдзара ахъазла ХарзынахIва йылзырхIвун. НартргIа рахща йлызсакъуа дгIадзындыргылуан, ддыргIачIвун. Ауи ачIвыца пшдза йгIалхыз атыдз ду апны дбзазун. ЛщапIква адгьыл зынгьи йгьазынамдзузтI. Айщчваква ауи шварацра йанцара йгIаргуаз апссгIачIв квынцIгIвацала ддырчун. АпхIвыспа лыпкъ шIыцта йхъырхгIвацаз ашв йашIырпшын – йшкIвокIван йгьи йтIатIан. Лчважь агIвыга апшта йцкьан. ГIвычIвгIвыс бызшвала йгьузыхIварым Гвында лпшдзара».

Нарджхьоу – дыгьнартым, ауаса йкъарула ауат рквтала йымчхъадзаквугьи дгьгIархьшвум. Ауи йпыцква апшвахIв рзыпкъуата айха йгIалхпI, ауи Хважьрыпс йзырхIвайхьаз Гвында дгIайгъычтI. ЛпхIа лынасып дъапшIасыз ахъазла Сатанейгваща Нарджхьоу хIахъвыта дылчпатI, льажьа змамкIва азарар зквшваз Хважьрыпсгьи – ауагIа рыла хъызхуата йпшдзадзу щхъахIврата.

Адуней анцIрала йщаквгылаз гIаншарата йазаъан. ЙамагIнызйа нартргIа зымгIва рацкIыс йхъызхуаз?

НартргIа рхабарква рпны адунейи агIвычIвгIвари шгIаншаз зджьарагьи йъагIанамхIвауа джьащахъвапI. Анахьанат ауагIахъа эпосква рпны йгIарбапI ауат адуней апны абзазара шгIаншазла рдунейпшыща. НартргIа гIахIахвырквын ауат адуней ауралагьи йщаквгылаз гIаншарата йазаъан, рдунейпшыщагьи ауи йгIаквхта йгIарбан.

НартргIа рпантеон йаланакIуаз анчваква йрылан, ажва ахъазла, Афы – аквашуа гIаншараква рынчва, Айргь-Ажвейпшаа – абнакви ауат рбзазагIвчви рынчва, датшагьи. Ауаса политеизм ацIасквала йшгвынгIвыру апшта ауат рымч гIвынагьи цIгIвагьи амамкIва йдута йгьузыхIвум. НартргIа ныхIварта ззырхIвауагьи ауи йапщылу ацIасквагьи гьырдырам. Ауаса «адоуха» йазхъарцIитI – ауи йамгIандзу алыргамкIва, ауаса зымч дудздзу псабара гIаншарата йрылархIвитI. Ахабарква йшгIархIвауала, ауи амчла дкIвыршапI нартыргIа ран Сатанейгващагьи.

НартргIа рэпос апны йхъаду темапI рпсадгьыл бзибарата йазрыму, ауи агIахчара апны афырква хъацIарата йгIадырбауа. Ауат ркъраль апны чIахI ззырчпуз айсыгIвчва йгьырхъазымызтI, йара ауаса пIатIу рыквын анхагIвчвагьи: ажьийква, адгьылрхарджьыгIвчва, арахвхчачва. Аэпос апны датшагьи йгIарбу атемаква йрыуапI апхIвыс пха лыквцIара, ахIбачва райгвыгIвра йгьи йгIадзынгылуа абанпараква рбжьара.

Ахабарква рпны йалкIгIу агыларта амапI апсауышвхIаква йгIарылхIвауата атшы. НартргIа рпны ауи йапшвыму агIвычIвгIвыс йапшта зымч дудздзу гIвза цIабыргыпI. Ахабарква рпны атшы апшвыма йгьйызхъанацIум хъацIарати кърарти йынкъвигауа амырхъвыхкIва. Йара ауаса йызнитI Сосрыкъва гIвычIвгIвыс бызшвала йчважвуз атшы Араш йапхъахауата данашIашва асхъан, уадыргIвана ауи йыгIвза цIабыргхатI, йуыс дуква рпны йцхърагIагIвхатI.

НартыргIа рэпос ауи гIанзыршаз ауагIа ртурых гIахъызтIуа цIапхапI, зыщайдзаква хъарата апхъанчIвидза заман йалалуа акультура гIаугвынзыргIвуа цIапхапI. УахьчIвала йырхъвыххьу ашIалахIвара гIауахвырквын ауи наука нхара щарда щатата йырзалуашта акIвпI йшаъу. Йара акIвпIта, йузыгIащаквмыргылхуашта агIамта йаладзызгьи щардапI – ауат нартргIа рэпос ахъв хъадаква йрыуахарнысгьи ауыпI.

Анартиада архъвыхра джвыквлищтара щарда гьцIуам, XIX асквшышв агIан акIвпI. Асквш 1940 агIан йапхъахауата йгIвыта йгIаквшватI нартргIа рэпос йауата пщхабаркI. Асквш 1988 агIан йгIацIцIтI азкIкIра «НартргIа Сосрыкъва йгIамдаракви ауи йайщчва пщынгIважви жвежвгIви».

Апсны апны анартиада архъвыхрала йалкIгIу агыларта йымапI академик Салакая Шота – йапхъахауа апсыуа профессионал фольклорист-нартдырыгIв йгьи аэпосдырыгIв. Ауи йымщтахь апсыуаква йгIандыршаз нартргIа рэпос йбергьльу дархъвыхыгIвпI – КIавкIаз афольклористика апны зыхьыз хIаракIу апхьахьа Джьапуа Зураб.