Акьристанра Апсны I асквшышв агIан йгIатаргатI, апсуаква радгьыл апны ауи ауагIа йрыларгун апостолква Андрей Первозванный йгьи Симон Кананит. ЗныкIдза ауат Севаста (уыжвгIанчIви СогIвым) йаъан. УацIыхъван, йшырхIвахуала, апостол Андрей КIавкIаз адзатшпыла дджвыквылтI, апостол Симон ПсырцхIа дзыгIв (Афон ШIыц йачвыхъарамкIва) адзхъа баргвыта узызцауа хIатшпыкI апны тшанйыргIалын апсуаква а-Инджьыль (Евангелие) ауазква дйырдыруан. Аурым император Диоклетиан йагIан акьристанква анынкъвырцуз ауи йхIатшпы йачвыхъарамкIва дырщытI (асквш 55 агIан). IХ-Х асквшышвква рагIан ауи дъацIарцIаз апны кьльиса дыргылтI.

КIавкIаз апны кьристан дин йапхъахауата йатшгIвахаз Питиунт (ужвы Пицунда) акIвпI, арыла акIвпI йъаджвыквлыз ауи атшауацIыхра. IV асквшышв агIан ауаъа кьльиса жвлара тшадыркIылтI, ауат хъадата аепископ Сафроний дрыман. Асквш 325 агIан Питиунт репископ Стратофил Йапхъахуз Адуней Собор – Рим римператор Константин I Никея (ужвы Трыквшта йаланакIуа Изник) къала апны йазиддаз Акьльиса айззара – далан.

Зкафедра Себастополис (ужвы – СогIвым) апны йаъаз, ауи ашта апны заджвгьи йунашва йацIамыз Абазгь епархия Византия Юстиниан даныримператорыз агIан ауи далата йгIандыршатI. VI-VII асквшышвква рагIан ауи аепархия Цандрыпщ, АнакIопия, Себастополис, Цебельда йгьи Гюэнос (Очамчыра) кафедраква аланакIуан. Абазгьква рархиепископ райшата Константинополь рархиепископ йунашва дацIан.

Сквшышв 20 руацIа Апсны ашта апны кьльиса 140 райхIа дыргылтI. Ауат рыуа щарда гIащаквхатI, уырнашыл йауитI, щарда рпны адин уысква нкъвыргауаркIвитI.

Лыхны кыт (зныкI Апсны апаштыхIыгIва йакъала хъадаз) апны йгылу йпасарайу Успен храм (Йшиху Анчва Йан Лычвхра Акьльиса) X-XI асквшышвква рагIан йыруыхватI. Ауи уахьчIвагьи йынхитI, ахI Чачба-Шервашидзе Сафарбей йпсхъа ауаъа йтапI.

«Питиунт Ду» заповедник ашта апны йгылу Пицунда ахрам (Андрей Первозванный йыхьыз зхъу акьльисаду) – закIы йапшым архитектура чвахъабагапI. Ауи ауацIа асквшышвквтаква агIан йанырцIаз агIвыраква аныркIвапI, акв ацIахь Христос йшIахъа гIазырбауа афреска кIыдпI.

Акьльиса Симон Кананит дйыцта Апсуа кьльиса ащата щтIазцIата йырпхьадзауа апостол Андрей чIахI йзырчпауата IV асквшышв агIан йдыргылтI. Ауат рбыгIвшыгIвквакI акьльиса йалачпу апсхъатара йтапIта йгIайуа ауагIа ауат квырмыш рзырчпитI. Асквш 1970-ква рагIан акьльиса концерт пещта йырчпахын ауаъа датша зджьарагьи йуымбуш намыца орган гIагIвнахатI. Ага ауаса йаъазтынгьи, акьльиса апны йахъдымрыпауата аныхIвараква акIвдыршитI.

Симон Кананит йхрам Х асквшышв акьльиса уыхвара йачвахъабагата Афон ШIыц (апхъазаман агIан ауи АнакIопия акIвын) йтагылапI. АнакIопия багъьата аргванква акIвын апостол Симон I асквшышв ауацIа йамдараква рымщтахь дъагIашIасыз, аурым легионерква чвгьадза дъарнапIыцIадзыз. Апостол йбжьаматаква, ауат рымщтахьгьи – ауат ртынхаква йырхчуз, чIахIгьи ззырчпуз йнышвынтара ъаныз ауи йыхьызла храм дыргылтI. Акьльиса уахьчIвагьи йынхитI, ужвы ауи гIадыршIыцхитI.

Афон ШIыц йтагылу Симон-Кананит монастырь адуней шабгу йырдыритI. Ауи Греция апны ныхIвартата йаъу Афон быхъв йыквгылу аурышвква йырчIвыз Йшиху Пантелеймон ймонастырь йгIатыцIта йгIайыз амонахква йыруыхватI. Амонастырь диннкъвгарта адкIыларапI, атуристква ауи джьащахъвата йырбауа йапшырныс зкьыгIвпхьадзарала йгIайлитI. АныхIвартаква йгIархъыкIвшауа аправослав амдагIвчва араъа йшгIайуаш йащтапI – квырмыш азырчпарныс йгьи йпшдзадзу архитектури афрескакви йырпшырныс.

Византия шIыц архитектура чпаща зму Ахабарбзи (Благовещение) акьльисаду СогIвым йарыпшдзагата Апсны акъала хъада аквта йтагылапI. ЙшкIвокIвасышу, пшдзадзата йчпу акьльиси ауи йахъадзгылу аджьуари амшын ахьыла угIапшрыквын хъарачIвыла йгIаубитI. Ахрам асквш 1909 агIан СогIвым аурым православ жвлара йазыркIкIыз ахчала йдыргылтI, асквш 1917 Йшиху Анчва Йан Лхабар Бзи анга амш йадахIвуата адин хабзала ныхIвартата йырчпатI.

АпхъанчIви заман (V-VI асквшышвква) йачвахъабагу Цандрыпщ храм Гагра район йаланакIуа Цандрыпщ кыт йтагылапI. Йалачпу ауи архитектура зшIуырпшуаш гIауауырныс баргвыпI. Цандрыпщ абазилика Амшын КвайчIва атшпы ачвахъабагаква йрыуапI. Абазгьква йапхъахуз репископ кафедра ъанызгьи араъа акIвхарныс ауаштI.

Илор кыт йтагылу Йшиху АйгIайранкъвгагIвы Георгий йхрам – Апсны апны рахIа хвы зквырцIуа аныхIвартаква йрыуапI. АхIахъв шкIвокIва йгIалху акьльиса ХI асквшышв агIан апсуаква йхъаду рбыжьныхIвартакI йрыуазакIыз Елыр-ныха ъагылаз апны йдыргылтI. Ауи ауацIа абльынква асквшышвквтаква рагIан йырнырцIаз афрескаква рылубгIаркIвитI, урынйитI ауаъа айха йанырцIаз асуратквагьи. Агваныла абльынква йтырсата джьуар зну хIахъвквакI рылапI. Совет заман агIан акьльиса аркIын, ужвы ауаъа аныхIвараква акIвшитI. Ауаъа йырхчауа йрымапI Йшиху АйгIайранкъвнагIвы Георгий йбыгIвшыгIвквакIгьи, шши щи гIазлыцIуа аиконаквагьи. Ахрам асквшышв квтаква рагIан апш уахьчIвагьи Апсны апны рахIа уагIа щардагIв ъацауа ныхIвартапI. 

АнакIопия храм Афон ШIыц апны Апсны йапхъахуз йакьристан квтата йалыз АнакIопия абагъьатажв ъаныз Ивера бхъвы йыквгылапI. Акьльиса гIазаб ду збаз Феодор Тирон йыхьыз ахъхIвалгIапI. Апхъадзата, VI-VII асквшышвква рагIан, араъа датша кьльисакI гылан – Йшихдзу Анчва Йан лыхьыз ахъхIвалгIата – ашвъаква рпны уанйалитI джьащахъвара зпщылаз Анчва Йан ликона ахабар.

Агудзера кыт йтагылу АпигIамбар Илия йхрам йбергьльу абзихагIв, бнапкъхьала сату зчпуз Смецкой Николай йыргылтI. Асквшышвква рагIвысымта Кострома йауаз адгьылпшвыма Смецкой Николай Николай йпа СогIвым апны, Гвыльрыпщи Агудзери раргванква адгьыл тшытквакI йхвгIатI, асквш 1908 агIан йара йахчала джьащахъвата йчпу кьльиса йыргылтI.

Моква кыт йтагылу Успен кьльисаду Х асквшышв агIан апсуа паштыхI Льиуан I йыргылтI. Моква акьльиса Мокви Дуаби дзыгIвква ъалалуа апны акIьышвхъа йыквгылапI. Ауи азакIзаджвыкI акIвпI Апсны апны хвнефкI зму, джьуар-квгьажьыта йчпу кьльисата йаъу. Алыхщала Моква ахрам апхъанчIви урышв ныхIвартаква йыршIырпшыпI (Киев йаъу София храм). Акьльиса байата йгIвычата ахабар гун, ашIышва йгIалбгIауа амара нурква рсурат рылубгIауата йаныргIалыз мрамор къапщы аквын. XVII асквшышв агIан Апсны апны атрыквква амахъарыхъвара ркIуа йанца Моква акьльиса ршвагатI, ауаъа йыгIвназ абайараква, аиконостас, арыпшдзагаква джвылыргатI. ХIХ асквшышв аквтаква рагIан ауи гIащаквдыргылхтI, ауаса йандырчIаджьуаз абльынква зрыпшдзуз акIарнизква амдырцтI, акв злахъгIваз ацIыкв къанджьальла йырпсахтI.

Бзыб акьльиса. Асквшышвквтаква рагIан йдыргылыз, джьуар-квгьажьыта йчпаз аныхIварта йауата уахьчIва йгIанхаз абльынква ракIвпI. Ауат Бзыб дзыгIв ахъахьла абыхъв йыквгылапI. Зджьарамызджьара араъа йауаз анапIъазаква йырчпаз арыпшдзагаквакIгьи гIащаквхатI. Ауыхваща алкIгIараквала ауи Цандрыпщ храм йашIырпшыпI.

Апсны апны акьльиса уыхвара йаналькъвыт-нальмаста йырпхьадзитI X-XII асквшышвква рагIан Амбара дзыгIв амшын йъалалуа апны йдыргылыз Мюссер храм. Ауи уаззырцауа амгIва ауагIа амара тшашIадырпхарныс рыцIа бзи йъарбауа «Ахьапщ дзытшпы» йадзхъситI, Мюссера заповедник акIадзаква, ахваква, абыхъвбжьараква йырбжьыситI. АныхIварта Апсны атрыквква рымч йанацIаз агIан йаладрыхъвашатI.

Бедиа кыт йтагылаз зыхьыз хъара йгаз акьльисаду апсуа паштыхI Баграт III йагIан (асквш 999) йыруыхватI. Ауи гIакIвзыршуз ащхъакви анахьанат ауыхваракви уызквгвыгъа йауаш хъахчартата йырчпун. Акьльиса адзхъа йаларыхъвашу ахIахъвтыдз ду йгIахъшвалыз ащъаква гIанхатI. Араъа Бедиа аепископква йырбзазартан. Алагъьла атыдзду ауадгьынаква ъакIныхIаз апещ адчпалан, ауи укIылсырквын акьльиса апшцIа уазцун.

Дранда апны Свято-Успен кьльиса VI—VII асквшышвква рагIан йдыргылтI. Асквшышвквтаква рагIан ауи аепископква йыруысхартан. Асквш 1880 агIан ауаъа хъацIа монастырь гIандыршан асквш 1928 агIан йхъыргIвахтI.

Команы кыт апны йаъу Коман Василиск йныхIварта – гIазаб здырбаз Василиск йыхьызла йдыргылыз йдучвам мшIкьльисапI. Ауи гIазаб здырбаз аших дъацIарцIаз апны рыцIа пасата йыруыхваз апхъанчIви ныхIварта ъагылаз апны ауагIа йаларпсаз ахчала йдыргылтI. Ахабарыжвква Василиск дырщыта ъархIвахуа апны Анчва йдзыхь гIацIцIитI.

СогIвым район йаланакIуа ПсхIвы кыт йтагылу Иоанн Предтеча (АджьуарквцIагIв) Йхъахъыхра ахрам рыцIа пасата йблыз акьльиса ъагылаз апны жвсквша йгIащтIырхуан, йаргьи асквш 2016 сентябрь а 21 – Йшихдзу Анчва Йан ДангIадрийыз амш агвыргъьахъв агIан Анчва йшнайахвуа адин хабза акIвдыршатI. Ага акыт ацара баргвызтынгьи, акьльиса апны аныхIвараква йахъымпауата йакIвшалитI.

Апсни сквшышвпхьадзара гIазцIазкIуа турых зму ауи аныхIвартакви сквшышв щарда руацIа адуней агIвынаква шабгу йгIартыцIитIта аправослав амдагIвчва рызгIайитI.