Аэтнографква АААК йгIарархIвтI апхъанчIви апсыуа гвыргъьахъв Ажьырныхва ацIасква шаъаз – ари атшын «адуней гIаншата» йырпхьадзитI, «апхъанчIви Асквш шIыц» агIамта йаквшвауата
Барганджиа Саид
«АпхъанчIви Асквш шIыц» – ари ажвацгIай абызшвадырыгIвчва оксюморонта йырпхьадзитI, датшата йухIвушызтын змагIныла йапшIагылуа ажваква ажвацгIайта ргIарысабапра. Асабикви чкIвынргIи ауи амагIны зынла йгIаргвнымгIвырныс ауаштI. Ауаса ауыс зкву алуыргарныс агалагьи рыцIа ймайрапI: январь а 13-и а-14-и рбжьара Апсны, Россия, СССР йаланакIуаз акъральква, датшагьи къральквакI рпны Асквш шIыц дыртлапIалушын арат акъральыгIваква зынзаман датша календаркI, датша гIамтапхьадзара шIыц гIадрысабапуа йджвыкврымцIазарквын. Датшата йухIвушызтын, «апхъанчIви Асквш шIыц» атшын апхъала йгIадрысабапуаз акалендарла асквш шIыц гIаталуан.
Йапшым акалендаркви ацIас зигIвакви
Акалендарква ъаквымшвауа гIаншара джьащахъва щардагьи цIас щардагьи апщылапI. Ауи ауысла йшвапха бзипI Апсынгьи рылата къральквакI рпны йщаквгылата акьристан динла асквш аурала йдыртлапIауа агвыргъьарамшква ращтацаща: акьристан гвыргъьарамшква уыжвгьи аюлиан календарь акIвпI йызламгIвайсуа. Ауи йгIалцIла, ажва ахъазла, а-Кьырса аурышв кьристанква январь а 7 агIан йдыртлапIитI, акатолик къральква рпны – декабрь а 25 атшын. АпаштахI йзаман Россия юлиан календарла йбзазун, а-Кьырса адин йапщыламкIва йдыртлапIуз Асквш шIыц ацкIыс рыцIа йпасата йгIайуан, ужвы ауи январь а 14 йаквшвитI «апхъанчIви» – хIвагьи ахьырцIахтI. Уыжв азаман адин йапщылам Асквш шIыц агвыргъьахъв мшква ангIаталуа Апсны акьристанква, юлиан календарла йбзазауа анахьанат акьристанква йрапшта, акьырса ахьызла йурычитI.
АпхъанчIви Асквш шIыц къраль щарда рпны йдыртлапIитI. ЙъакIвызлакIгьи ари «йджьащахъву» агвыргъьарамш зпщылу датша календарь азцахра акIвызтIхIва ауи алкIгIаракви ацIаскви гIазхъшахъыцIуа абзазагIвчва рдунейпшыщи, ркультури, рдиннкъвгара хъвыцщи ракIвпI. Ауи апшта, ажва ахъазла, Швейцария ашIыпIаквакI рпны нчвахъвы злу Сильвестр йымш дыртлапIитI: абзазагIвчва ауи йауацIыхта йщтIырхитI, джьгIафата тшыргIвычитI. Йара ауаса йдыртлапIитI ари атшын Македония апынгьи. Уэльс апны Хен Галан фестиваль акIвшитI, ауыгьи юлиан календарла йгIаталуа асквш шIыц агIаталымта йаквшвитI. Ари атшын асабиква унагIва-унагIва йгIакIвшитI, ргIахъвмарра хвыцквала ахъгIараква «гIарынхитI».
Адунейла апхъанчIви Асквш шIыц артлапIара йазалху агIарбартаквагьи акIвдыршалитI: ауат амузейкви акультура адкIыларакви йадыргалитI. Ауи апш гIарбарта аъапI Апсны акъральыгIва музей апынгьи.
АпхъанчIви Асквш шIыц, нартргIа рэпос йгьи ажьийра
АджьахIва, апсыргла, ажьийра йазалху амачваква… Апсыуа культура йахагIвазам амузей асас зынла йгIайгвнымгIвныс ауаштI ауат апкъыгIваква апхъанчIви Асквш шIыц артлапIара йшапщылу. Йшаъула, ари атшын «адуней агIаныршара» амш йаквшвитI – апхъанчIви апсыуа маджьуси дин йаларпу Ажьырныхва (апсыуа бызшвала «Ажьырныҳәа» – аредакция ррытаразга). АгIащаквыжьра динквагьи дара рхъатала ажьийра йапщылахпI. Сквшызкьпхьадзара рапхъала апсыуаква гIащаквыжьра нчвата квырмыш ззырчпуз Щашвы йакIвын (апсыуа бызшвала «Шьашәы» – аредакция ррытаразга). Апхъала апсыуаква йшырпхьадзузла, ари анчва йылпха нархарата йаман ажьийра. АпхъанчIви апсыуаква ажьийква шIырпшыра змам ъачIвагIагIвта хвы рыквырцIун, ауат ръазара хIаракIыта йщтIырхуан.
НартыргIа рэпос апны йхъацIауачву агIаншара йгIаквчважвауата уанйитI: йгIадригIвацаз ачкIвын хвыц йырчву аджыр дтырщуата. Ауаса, ахабарква йшырхIвауала, ауи ачкIвын хвыц анахьанат дгьрапшмызтI. Ауи зыхьыз дута йгаз анарт Сосрыкъва йакIвын: ахIахъв дангIатдрышвт амщтахь ауи Сатанейгваща (нартыргIа рэпос афыр хъада, швкIгIвы йнадзуз нартыргIа айщчви ауат рахщазаджвыкI Гвынди ран – аредакция ррытаразга) лгвтшпы дадыркIылын «псы гIайхъалтI». Аэпос йшгIанахIвауала, ауи нартргIа ржьий Айнар йжьира апны дисайтI.
Апхъазаман апсыуаква щардагIвы атгIачва рычкIвын жьий бзита дцарныс ртахъын, ауи апш гIаздахIвуаз гьщардагIвымызтI. Ауи ауысла Щашвы тшизынадырхауата йахIвун ргвтара гIарыдахIвырнысла дгIарцхърагIарныс.
Ауи акIвпIта, апхъазаман йгIашIарышвта апсыуаква ажьира нчва тыпта йырпхьадзун, йалкIгIата абанпарала ажьийра йадкIылаз атгIачваква. Арат йрылапхьадзаз атгIачваква аткъвым йырчIвыта жьира нкъвыргун (апсыуа бызшвала «ажьира» – аредакция ррытаразга). Ажьырныхва андыртлапIуз атшын аткъвымлагIвчва йалкIгIата ажьира апны акIвын тшъазыркIкIуаз.
Апсны акъральыгIва музей аэтнография ахъвшара анаука нхагIвы ахIба Шамба Инга йшылхIвауала, ажьира атоба ахIагIара йхвындыргылуан, атдзы йаргвандзамкIва, агъьмала йаныргIалта. Ажьира апахь амарагIайыртала йнархазара атахъын.
«Апхъала ажьира квы гьакврымцIузтI, йхътIыта цIла дукI ацIахь йдыргылуан. Ужвы жьира андыргылуа аквгьи аквырцIитI», – йгIалылкIгIитI аэтнограф.
Ажьырныхва уыжв азаман
УахьчIвала Апсны апны тгIачва щарда кьристан дин нкъвыргитI, йаъапI мсылмангьи датша диннкъвгагIвгьи. ГвынгIвырапI Ажьырныхва зымгIвагьи йшацдмыртлапIауа: адиннкъвгара дзачIвызлакIгьи йхъатачIв уыспI. Ауи апшта, акьристанква рдин тшазырдыруата агIащаквыжьра дин агвыргъьахъв йгьалалуашым цIасла йщаквгылазтынгьи. Ауи акIвпIта, ухъагвы аквыта йухIвушызтын Апсны апны Ажьырныхва агвыргъьахъв зыртлапIауа апхъанчIви апсыуа диннкъвгара тшадызкIылуа ракIвпI йа динкIгьи тшадзымкIылуа, йынкъвзымгауа абзазагIвчва.
Йара ауи акIвпI йхIвауа, йалкIгIата, анаукаква рдоктор аэтнолог Бигуаа Валерийгьи. Ауи йшипхьадзауала, ауыжвгIанчIви апсыуаква, йалкIгIата чкIвынргIа, Ажьырныхва агвыргъьахъв «цIас нкъвгарата акIвпI йшазыъу, нчва къару амата гьакIвым».
«АъахIыльчва рыхъазла ауи йгьдин цIасым – дара-дара зланйуш, гвыхътIыла йызлабабуш швхIаусыгIва бзипI. Ауи гвыргъьахъв дута, кьахвта йакIвдыршитI», – йхIвитI аэтнолог.
АцIасква рынкъвгара ауысла
АцIасквала йгIауахвырквын Ажьырныхва апхъанчIви хабзаква рыуа щарда ацгIащаквхатI. Агвыргъьахъв ъадыртлапIауа акытква, аткъвымква рыпшцIа хъадаква рпны акIвпI.
Апсыуа щардагIв акъалаква йыртабзазитI, ауаса акытква багъьата йрыларпапI. АзджьакI ранчва-рабачва акыт йтапI, азджьакI йзыгIвнагIадзынгылыз атыдзква йа аткъвым рнышвынтараква рзыгIанхатI, ауаъа щарда йцалитI. Ажьырныхва амш андыртлапIауа рткъвым апшцIа хъада апны йайззалитI.
Шамба Инга йшылхIвауала, апхъанчIви Асквш шIыц ахъвлапын амара анташвара аткъвымлагIвчва къвырман рщитI – ащарда йырщуа джьмапI, зынгьи – чвчIвыспI.
«Араъа магIны амапI ахIайуан гIвысквша айхIа ахъымцIуата, бжьыгIакIгьи аламкIва цкьата йаъазларныс. Йара ауаса атгIачвапхьадзара йгIаквхта, хъацIи пхIвыси рпхьадзара алырхуамцара квтIу йа арыба рщитI», – лхIвитI аэтнограф.
Шамба йшылхIвауала, ажьы апхъапхъа йыржвитI, уадыргIвана йанлащцарахара аъахIыльчва зымгIвагьи жьирата йынкъвыргауа анчва тып апны тшазыркIкIитI. Аткъвым руыжвгIанчIви жьира ащарда ахьызгIваца акIвпI йызлагIанхаз, нхартата йгьщаквгылахым.
ТахIа йцаз апхIвысгьи ауи лгIариквагьи ажьира йнашылырныс йгьахвитхым. Аэтнолог йшихIвауала, атгIачва ажьира йгIадыргалитI къвырманта йырщыз ахIайуан ажьжвы, ауи ачIвгIвакви ачви, йыржвыз аквтIукви арыбакви, ашвы зтата мачважвадзала йдрыдзыз ахIатыкъ гьажь хвыцква, ачагIыр къапщы. ЧагIыр шкIвокIва гIадрысабапырныс ацIас йгьаквнагум.
Ажьира апны атгIачва йаланакIуа зымгIвагьи гьагьата йгIалагылитIта анчва йыхIвауа йалагитI. Аэтнограф йшгIалылкIгIауала, анчва йыхIвауа агIвычIвгIвыс йарма напIыла акъвырман хIайуан агвы йа ачIва араса лаба йахъата йымапI, агъьма напIыла – чагIыр зту амачва. АпхъанчIви заман араса анчва йыхIвуз адиннкъвгагIв хъада йакIвын, уадыргIвана анчва йыхIвуз абанпарала йгIамгIвайсуан: аба йымщтахь апа йхъвдаквцIарата.
«Аткъвым рахIба анчва дйыхIвитI аткъвым дрызхIвахIвуата, – лхIвитI Инга. – АцIас шаъула, ауи йымщтахь арахьаратгьи ахIба-айцIбарала йгIамгIвайсуамцара кьазу-кьазу йныхIвитI, акъвырман хIайуан ачIви агви ршIадыршвитI. АдиннкъвгагIв хъада атгIачва йрыуу дзачIвызлакIгьи рыхьызла дхIвахIвуамцара атгIачва дара рнапIыла йырчпаз ачвамзаква рзайыркIитI. Ауат уадыргIвана ажьира йгIагIвнаржьитI».
ЛгIахIвахра ацIыхъва аэтнограф йшгIалылкIгIазла, уахьчIвала йызтахъу зымгIвагьи Апсны акъральыгIва музей йсасырныс, Ажьырныхва агвыргъьахъв ауысла апхъанчIви заман йгIашIарышвта йгIащаквхаз, йа тшызпсахыз, йа абзазара йалцIыз ацIасква тшрыхадыргIвазарныс лшара рымапI.
швталра йа тшаншвцIара атахъыпI.