Ачвахъабагакви атурых шIыпIакви рдуней мшы йадахIвуата АААК ахабарргарта портал Апсны акультури атурых-культура тынха ахчари рминистр йтарагылыгIв Кобахиа Батал акультура тынха агIахчара апны адахIвракви шварагIварата йаъуи руысла йачважватI.
Айчважвара акIвйыршатI Барганджиа Саид.
Апсны атурых-культура тынха гIащаквыжьра, ауи йапщылу ауысква хабзала йагвныргIвра, акультура ачвахъабагаква ргIащаквыргылхри рхчари ахъазла джьауап зкIуа, шIыцта йгIахъыртIыз ачвахъабагаква датшагьи уыс щарда дрыквгIашIастI АААК ахабарргарта портал ажурналист дгIайачважвауата Апсны акультури атурых-культура тынхи рминистр йтарагылыгIв Кобахиа Батал.
– СынчIва Апсны апны атурых-культура тынха ачвахъабагаква ашвъа йанцIарала анхара алгитI. Ауи зъара йадынхалйа, уахьчIвала йыззынадзайа йгьи уыста йырхаз ахъазла йузыхIвушта йаъайа?
– Асквш 2014 декабрь агIан культура а-Министерстви атурых-культура тынха ачвахъабагаква рхчарала а-УнашвахъцIарти адыркIылын Апсны акультури атурых-культура тынха ахчари р-Министерства гIандыршатI. Аминистерства йаланакIуата ареспублика атурых-культура тынха хчарала ахъвшарагьи гIандыршатI. Анхара шджвыквхIцIагIвацуз хIзынйаз ари акIвпI: атурых-культура тынха (АКТ) ачвахъабагаква йазкIкIыта йызну ашвъа апны ауат рыхв, руыхваща, турыхта йырпщылу, йхчахауа ашта амажаква руысла хабаркIгьи гьырнымызтI.
Йара акIвпIта, АКТ ачвахъабагаква ашвъа йанцIара ауысла унашвата йаъула ауат дасузлакIгьи йапшым швъа квпшырата 20 раъара рзыгIвра атахъыпI. ХIара «Апсны апны йаъу АКТ йатдымрыпауа ачвахъабагаква ринвентаризация» ауысла йазалху программа лыхIхтI, ауи аминистрква р-Кабинет йрыхIттI, ауаъа ауи йазыразхан ахча азгIауырщттI. Ауи архъйара апхъапхъа пIатлата асквш 2016 йгIашIарышвта асквш 2018-дза аздыргылтI, ауаса йапшым ашвхIаусыгIваквала анхара асквш 2019-дза тшацIнахватI. Асквш 2015 шабгаз ахъвшара атурых-культура тынха ачвахъабагаква йырзынархата хабарта йаъаз азнакIкIуан йгьи йалнахуан. Апхъала АКТ ачвахъабагаква йрыуата акъральыгIва швъа йаныта йхIымаз Согъвым къала апны йаъугIваца ракIвын.
Апсны шабгула йхъылапсу антахьгьыт ачвахъабагаква рхабар азхIкIкIуата уыс ду хIырхъйатI. ЙшцалакIгьи асквш 2015 ацIыхъвадза йхIрыхIазырыз ашвъа хьзыта 1535 аншвалтI. Ауат рщардала ашвъа йызлану акартIква адыгIгалтI, йанхIырхъвыхуаз атшын раъаща гIазырбауа ашвъаква гIгIвытI, рархитектура лкIгIараква гIахIырбатI, паспорт, план рзадыгIгалуа, рчпаща хIчIвагъвауа хIалагатI. ГвынгIвырапI, ачвахъабагаква зымгIва рыхъазла йнахъауата хабар гьхIымам, ауаса ауи анархарала анхара гьашIахIрысуам. Йазалху апрограмма акIвпI акъральыгIва швъа йану АКТ ачвахъабагаква зымгIва ринвентаризация акIвыршара йазынархаз.
– ЙшыгIдыруала, ужвы хачIвыта йгылапI Интернет гIазрысабапуа дзачIвызлакIгьи Апсны акультура ачвахъабагипхьадза йазынарху ахабар дъазапшуаш геоинформация ргIапсра гIаныршара. Ауыла анхара акIвшума, йаргьи ауи анбалшарахуш?
– Апсны апны йаъу атурых-культура тынха ачвахъабагаква зымгIва зланакIуа геоинформация ргIапсра (ГИР) гIаныршара – ауи хIызлачважвауа Йазалху апрограмма йацIыхъватшарахуштI. Ауаъа рахIа йшIыцу ауыжвгIанчIви технологияква гIадрысабапуаштI. ГИР – АКТ ачвахъабагипхьадза ахъазла хабарта йхIыму зымгIва зтазлуш программапI. Сшгвыгъауала, июнь ацIыхъваквакI хIара ауи ауагIа йдхIырбуштI, акультури атурых-культура тынха ахчари р-Министерства асайтгьи йгIатахIцIуштI. Агеоинформация ргIапсра анхара йаналагIыжьра хIара ахабар агIаура апны гIамта шIыц хIтагылуаштI. ЗныкI ахъазла культура чвахъабагата 150 рхабарква абгата йгIатахIцIуштI, чвахъабага 550 рчIвквагьи йнархъамызтынгьи йтазлуштI.
– АкъральыгIва йахчара атахъу ачвахъабагаква руысла а-Министерства апны ахабар тамамта йаъума? Ауат псахра шпарыларцIауа йгьи ауи йашвхIаусыгIвахауайа?
– Акультура чвахъабагаква ахабза йахчауата йчпара – магIын ду зму нхарапI. ХIара зымгIвагьи хIгвы цIхIкIгIауа хIаздзыргIвуан Анчва йан лыхьыз зхъу Париж акьльиса шблыз ахабар (щарда мцIуата, асквш 2019 апрель а 15-16 агIан, Анчва йан лыхьыз зхъу Париж акьльиса йахъысыз амцаблыра мчы акIвпI зунашва йхIвауа – аредакция ррытаразга). Сара схъатала ауи арыцхIагIара «ахъахьыла йхIзыгIалбгIаз», акультура тынха унапIыцIцIырныс шмайру, ауи агIвычIвгIвыс йшипщылу хIгватра азыназырхауа хабарргагата йсыласхIватI. Франция йанакIвызлакIгьи акультура тынха агIахчара ауыс хабза щата азтуа, ауи къральыгIва уыста йынкъвызгауа къральта йаъан. ХIХ асквшышв ахъаква рагIан ауаъа ачвахъабагаква хчарала КъральыгIва инспекция гIандыршахьан. Европа шабгу апны акультура тынха ачвахъабага хъадаква йрыуа закIу Анчва йан лыхьыз зхъу Париж акьльиса рзымхчазтын уыла йгIацIауыжь йауаштI хIара хIчвахъабагаква йрызниуа.
Апсны апны йапхъахауата культура ачвахъабагаква хчарала ажвлара асквш 1925 агIан йгIандыршатI. Атурых ачвахъабагаква ъагIашIыпхьадзу рыцIа йнархъаз йапхъахуз ашвъа Пачулиа Вионор асквш 1961 агIан йадигалтI, ауи чвахъабага 260 раъара аншвалтI. УацIыхъван, асквш 1967 агIан, ауи кIара алайцIахтI Адзынба Иосиф. Ауи амщтахь шIыцта йгIахъыртIуа ачвахъабагаква знырцIауа швъа гIаджвыквырцIан йгIарауаз зымгIва ауаъа йанырцIун. Асквш 2015 агIан ачвахъабагаква ъагIашIыпхьадзу акъральыгIва швъа аннарахв йгIашIарышвта уахьчIвадза хIара ужвыгьи чвахъабага 400 раъара гIахIаутI. Ужвы хIара ауат акъральыгIва ашвъа йанцIара ахъазла йатахъу адыгIгалитI. Сшгвыгъауала, асквш ацIыхъвадза ауи анхара алхIыргуштI, йаргьи ауи агIан атурых-культура тынха ачвахъабагаква рпхьадзара 2000 йнаднацалуаштI. Апхьадзара йалазырхIауа апхъала гвы зрымтуата йагIвырщтыз йа ужвы йакIвшауа апшгIараква рагIан йгIарауа ачвахъабагаква ракIвпI.
– Щарда мцIуата Апсны ащхъаква рпны аэкспедицияква анакIвшуз культура тынха ачвахъабага шIыцква гIараутI, ужвы ауат книгакIгьи рзыргIвитI. Ауат ачвахъабагаква йырмагIну, акнига ангIацIцIуаш ауысла кIара узыхIварма?
– Ауат ацэкспедициякI Апсны ащхъаква рпны йаъу ачвахъабагаква ринвентаризация акIвыршара ауысла хI-Министерстви «Щхъа Апсны» фонди (Апсны ащхъаква ззырдыруа афонд – аредакция ррытаразга) йацлырхыз апроект апкъ йтата йадгалан. Аэкспедицияква Хымца, Дзыхва, БашкIапсара йгьи Ауадхара щхъахъысыртаква рпны йакIвшатI. ХIара апхъала йгIарымдырсыз йа йнархъата зхабар рымгIвыз АКТ чвахъабагата 300 раъара гIахIаутI. АзджьакI йара уыхвара адкIыларакI йачIвыта йаъапIта хIаргьи йадхIкIылтI, даргьи 8 адкIыларакI йнадзатI, закIипхьадза уыхварата 10 йгIашIарышвта 60-дза гIаланакIитI. Ауат райхIара хIахъвыла йаквырцIаз уыхварапI, ауат «уасахча чIварта»-хIвагьи йа «ацIангвара»-хIва (апсыуа бызшвала – «агIвычIвгIвыс хвыцква ргвара» – аредакция ррытаразга) йрыпхьитI.
Ауи ахьыз атурыхква йрылу агIвычIвгIвыс хвыцква – ацIанква йгIархъыхпI, йауа ухIварыквын, ауыхвараква гьдууым. Ауат хIврамкIва цIла ъагIамйыхуа Апсны ащхъа хIагIараква рпны йаъапI. Анхара хIаналагуз ауат ауи аъара йщардата хIгвы гьымгIвузтI, зъара йнадзауа аныгIба хIгIархIатI йгьи йгIахIгвынгIвытI Апсны ащхъаква рпны уъапшгIуш ужвыгьи йшщарду. Акнига хIызту асквш йгIацIцIуаштI. Ауи ауат ауыхвараква рчпаща гIазырбауа каталогызлуштI, уацIыхъван апхьахьаква ауат рыуа зджьакI гIалырхуаштIта рыцIа цIолата йддырдыруаштI.
– Йыжвбаз ъащардаз «швъагIанарыхIаз» ауысла. Акультура тынха ачвахъабагаква ашта, абзазагIвчва рпхьадзара йгIаквхта швага-зага рымума? Датшата йсхIвапIта, йдучвам Апсны ахъазла ачвахъабагаква рпхьадзара щардадзума?
– Сара йапшым айззара щарда срылазлитIта – йъакIвызлакIгьи атурых-культура чвахъабагаква шазкIкIула йгIауахвырквын Апсны апш датша къраль аъамызшва йшызбауа схIвитI. Ажва гьалам, ауат рнадзара, магIныта йрыму ауыслагьи азцIгIара гIагылитI. Апсны агIвычIвгIвара ацивилизация йгIацIанакIуа агIамтаква шабгу йгIартынхаз ащтаква ъану акъральква йрыуапI.
Йара ауи апшта хIпны йаъапI апсуаква йцIыхъвахауа асквш хынызкь руацIа анахьанат ауагIахъаква йшрыщтаныкъвуз, ауат хIышта йшаъаз йаквшахIатхауа чвахъабага щардагьи. Ауи антика заман, аурымква рыгIамта йаланакIуа, Греция, Рим, Византия руагIа араъа йшаъаз гIазырбауа уыхварапI. Уыла йгIацIашвитI атрыкв щтаквагьи – ауат архитектура лыхщаква, ацIыквква рчпащала йубитI. РыцIа йкIьасаз азаман араъа рыщта гIанырыжьтI агенуэзква, ХIХ асквшышв йгIашIарышвта – аурышвква. ЙгIаугвынгIвра атахъыпI ауат ачвахъабагаква хIышта апны йаъаз анахьанат ауагIахъакви ацивилизациякви йшырпщылу. Апсны культура тынха байа амапI, йаргьи уахьчIва хIара хIакIвпI ауи агIащаквыжьра зборчу.
– Атурых апны йапхъахауата ареспублика апны культура чвахъабага 150 инвентаризацияла рыхв щаквдыргылтI. Ауат йырмагIныйа, рыхв гIазырбауа ачIвыйа?
– ЦIабыргыпI, Апсны апны ауи апш нхара йапхъахауата йакIвшатI. Ауи апш хабар ъанымыз йгIалцIла баргвыра щарда гIаншун. Ажва ахъазла, чвахъабагакI закIыта йхъвашазтын – ауи йашвхIаусыгIвазлакIгьи – хIара ауи агIащаквыргылхра йаквшвуш гьхIзымпхьадзузтI. Заджвы ачвахъабага зараркI айрадзазтын асуд дахIтитIта йхаз азарари хIаквымта йыквырхази закIытагьи йгьацахъуам. Акъвады сом 500 угIалагата сом 5000-дза акIвпI йнадзауа. Ашвъа йаныта йхIыму ачвахъабага 1500 йрыуата инвентаризацияла зыхв щаквхIыргылыз, йшухIваз апшта, 150 ракIвпI.
Ауат йрыуата 23 адин йапщылапI (ажва ахъазла, Лыхны, Агвбедиа рпны йгылу акьльисаква), 127 ауагIа йгIадрысабапуа уыхварапI. Ауат рпхьадзара йаланакIтI зархитектура лкIгIараква гIальаматра рылу, хIкъраль апны акIвымкIва датша зджьарагьи уызнымйуш ауыхвараква. Ауат злагIалхIкIгIуз ашвага-загаква йрыуан хабарта йырпщылу, рхъвыхра акIвуыршара ахъазла швъата йазкIкIу. ЙрылапхьадзапI ауат архитектурала лкIгIара рымамызтынгьи атурых йапщылу – магIны зму уыскI ауаъа йыншазтын, зыхьыз атурых йгIалахаз ауагIа ауаъа йбзазазтын. Ужвы пхастакI ншузтын ачвахъабагаква хъыхчага хвыта йрымазлуш щаквыргылрала анхара акIвшауаркIвитI, сшгвыгъауала, хIапхъа ужвыгьи чвахъабага 200 раъара рыхв щаквхIыргылуаштI.
– Айсра агIан йаладрыхъвашаз йа азаман йарыхъвашаз ачвахъабагаква гIащаквыргылхрала нхарата йакIвшауайа?
– Ага йгвасразтынгьи, хIара атурых-культура тынха ачвахъабагаква гIащаквзыргылхуа йа йшаъу апшта йгIанызыжьуа йазалху къральыгIва компания гьхIымам. ЗныкI йаъан «Абхазреставрация», ауаса ауи 18 сквша ашвъа йанын акIвмызтын уыскIгьи гьамхазтI йхъыргIвахтI. ХIара архитекторква, атурыхдырыгIвчва, асуратчпагIвчва датшагьи аъачIвагIагIвчва адызкIылта йынзырхуш акъральыгIва нхарта шгIащаквхIыргылхуаш хIазхъвыцитI. ЙгIащаквыргылхра атахъу ауыхвара магIын ду зму закI акIвызтын ауи агIащаквыргылхра аквта къральыгIва уысхартаква рыхъвда йыквлитI, змагIныла рыцIа йчкIвыну – ашIыпIа хъаунашвахъцIара аорганква йгIащаквдыргылхитI.
Ауыхвара гIвычIвгIвыскI йчIвызтын агIащаквыргылхрагьи ауи йборчпI, ауаса агIащаквыргылхрала апроект йазалху акъральыгIва уысхартаква йдрыбагъьара атахъыпI. Ауаса йцIыхъвахауа асквш 25 руацIа акъраль абюджет апны знымзара-зны атурых-культура тынха ачвахъабагаква гIащаквыргылхра йазынархата сатыркIгьи гьаламшвастI. Са пщысквша цIитIта ауи ауыс нкъвсцитI, ауаса закIгьи гьсылымшастI. Ауи ауыс хабзала йагвныргIвы йшауашла хIара ажва щарда гIагIгтI, азджьакI йрыдгылтI, азджьакI йыгьгьийгьрылампштI. УахьчIвала апарламент апны «Атурых-культура тынха ауысла» а-Хабза рытаразхрата йаларцIуш йапхъахуз апхьара йгIакIылстI. Ауаъа зуыс йнардзата йзырхъйауа апшвымаква лкIгIара рзычпа йшауаш, ауыхвараква хъатачIвырата йнауахв йшауаш, ауи йацгIайуа аборчква гIарбапI. Йалныс ауыпI АКТ ахчара йгьи йгIарысабапрала йазакIу КъральыгIва фонд гIаныршара ауысла щаквыргылракI нарахвырныс.
– Апсны апны йаъу атурых-культура тынха ачвахъабагаква йрыуата адуней шабгу йыртынхата йпхьадза, ЮНЕСКО ахъпшылра йацIата йчпа йауашта йаъайа?
– ЮНЕСКО ашвъа йалауцIа йауаш ачвахъабагаква урылачважвара апхъала ауи аорганизация йучпара атахъыта йгIанаргылуа уапшра атахъыпI. ХIчвахъабагаква йрыуата щарда дуней тынхата йырпхьадзауа ачвахъабагаква рпхьадзара йалауцIара ахъазла ЮНЕСКО ашвага-загаква йрыквыргIапспI. Ауаса «Адуней тынха хчара ауысла» а-Конвенция йшгIанахIвауала ауат атурых-культура тынха ачвахъабагаква рхчара ахъазла зымгIва рапхъа джьауап зкIуа йара акъральыгIва акIвпI. Датшата йхIхIвапIта, акъральыгIва адуней апны йщаквгылу аъащаква йрыквыргIапста ачвахъабагаква ашвъа йанцIара, йхчара, йгIащаквыргылхра ахъазла джьауап азамкIуазтын ЮНЕСКО проекткIгьи йгьалапшуашым. ХIара хIпны акультура ачвахъабагаква руыс зкву уапшрыквын хIара ауат рыхъаз джьауап хIзымкIуата ухIва ауаштI.
Датша хъатакIла йгIахвтагьи – ашта акъральыгIва алапш йацIазара атахъыпI. ХIара, ажва гьалам, хIышта хIахъпшылитI, ауаса араъа адуней апны Апсны Республика къральыгIва кIьыдата йалархIвауи йаларымхIвауи ауыс гIагылитI. ЦIабыргыта, аполитика уыс ауаса йшаъугьи ЮНЕСКО ачвахъабагаква хча йшауаш ауыс йалапшырныс йхIазырпI.
ЮНЕСКО датшагьи йгIанаргылуа ауысква йрыуапI ачвахъабагаква йшырхIвауа апшдзата йаъазларныс. Ажва гьалам, хIара йхIымапI дуней тынхата йупхьадза йауаш атурых-культура чвахъабагаква, ажва ахъазла Дранда, Агвбедиа, Пицунда, Лыхны ркьльисаква, Симон Кананит йкьльиса, Анакопия абагъьата, Апсны абльын ду датшагьи.
– Апсны йтыргаз акультура байараква ъагIашIыпхьадзу ашвъа адгалрала анхара джвыквылхьама?
– ЙгьджвыквмылстI. СынчIва июнь мыз агIан акIвпI йапшым акъральква ргIащтийыгIвчва алата ауи ауысла уатыкв айчважвара адыгIгалырныс йанаквхIырпшуа. Йара къралькIта хIаналаз, совет заман агIан, тшанагIвхIша амщтахь, айсри амакIыракви анакIвшуз агIан акультура байараква шайтыпуз уалачважвара атахъыпI. Йара ауи апшта акультура байараква ртгара-гIатагара ауысгьи – ауи ахабза мыгIвхъыргауата йандырхъйауагьи алата – ауатыкв йгIатагара атахъыпI. ХIара йатдрыпаз абайараква гIапхьадзара йазынархата ужвыгьи уыс ду хIпырапI, ауаса ауи анархарала сквш щарда цIуата нхараквакIгьи акIвшитI.
– Агвбайара йаланакIуа атурых-культура тынха ауыс шпаъу? АшIалахIвара, ауагIахъа мацIауыща, аджьыкIа, апсуа гIахIвыщаква агьиква – ауат уахьчIвала хабзала закIытагьи йгьрыбагъьам, ауаса хIкультура йузалымхуаш йахъвыкIпI йхчарагьи атахъыпI.
– Ауыгьи хIадынхалитI, агвбайара йаланакIуа атынха ареестр хIрыхIазыритI. ЗымгIва ашвъа йанцIара атахъыпI, йамгIан уысызлакIгьи код атра атахъыпI. ХIара йхIымапI НартыргIа рэпос, ауи рымапI адыгьаквагьи, акъабардыйаквагьи, асатинквагьи, агвхъауаквагьи. Сара схъа закI гIанагын ауыла анаукаква р-Академия тшырзынасырхатI. Апсны адуней апны къральыгIва кIьыдата йгьрымпхьадзастI (йызпхьадзауа гьщардам – аредакция ррытаразга). Йачпушйа НартыргIа рэпос зму Россия ауагIахъаква тшадыркIылта хIара йхIыцта йддырдыруа йалагарквын?! НартыргIа рэпос зымгIва рыхъазла йаназакIыз йшаъаз щаквдыргылта уагIахъипхьадза алкIгIараква йрыквыргIапста ауи штшауацIнахуаз гIадырбапI. Ауи хIазхъвыцитI, апхьахьаква рыуа щардагIвы йацыркIитI.
швталра йа тшаншвцIара атахъыпI.