СквшыкI цатI "Апсны абльын Ду амадзаква" археология проект архъйара джвыквлищтара. Ажраква йрылаз аволонтер Никулин Василий ауи анхара йгIайыланацIаз алахIвараква хIыцагIвишауата йгIарауыз гIахIайхIвтI, ауат магIныта йрыму ауыслагьи аъачIвагIагIвчва драчважватI.

Никулин Василий, «Апсны абльын Ду амадзаква» проект йалу аволонтер

ЙагIвсыз асквш 2019 июнь мыз агIан Апсны апны щарда гIазцIазкIуа анаука проект "Апсны абльын Ду амадзаква" джвыквырцIатI. Ауи мурадта йамапI Апсны апны рахIа ймадзу, ауаса йанаъугьи – бзи-бзи йгIарымпшыхвс археология уыхвараква йрыуазакIу Апсны абльын Ду апны архъвыхраква акIвыршара. Асквш 2020 июнь агIан архъвыхыгIвчва сквшыкI йызпщылаз анхара агIарбараква гIархIватI.

АбИГИ археология хъвшара анаука нхагIв айцIба Кайтан Шандор унашва зхъицIауа археологкви атурыхдырыгIвчви ргвып абльын йалачпу 39-хауи 123-хауи ахъагылаква (Воронов Юрий йгIвыз Келасур дзыгIв апны зхъа джвыквылта Ингур дзыгIвдза километр 160 урата йызму абльын акарта апны йгIарбу ахъагылаква 279 йнадзитI - аредакция ррытаразга) йгьи ХьыцхIа кыт аргванква йаъу КIватаниа-Сурка къала рпны ажраква йрылгатI. Сара сынасып йгIанакIытI ауи апроект йалакву срылашвата сылаквала щарда збарныс.

Апроект анджвыквхIцIуз хIара хIпахь хачIвыта йхIыргылтI хазцIгIаракI рджьауапква гIахIауырныс: абльын анбадыргыл, йзыргылда, йыздыргылйа? СквшыкI ауацIа уахъгьи тшынгьи "архъа" йыквыз архъвыхыгIвчва пкъыгIва щарда гIараутI... Ауаса апхъанчIви уыхвара йапщылу амадзаква йгьрылымдзгIатI.

РыцIа пасата, асквш 2019 агIан, Гала район йаланакIуа ХьыцхIа кыт аргванква рпны КIватаниа-Сурка акIвта йызквдырпшуа акъала апны апшгIараква акIвшун. Ари ахъыхчарта ачпаща атурыхдырыгIв йгьи аштадырыгIв Адзынба Иосиф асквш 1958 агIан йгIацIцIыз йгIвыра "Апсны архитектура чвахъабагаква" апны йгIайырбитI. ЦIыпх ауаъа пщшурфкI (археология артефактква йырзыпшгIарныс ъаргвыгъу апны зхъа джвыквырцIаз ажра – аредакция ррытаразга) дрыхIазыртI, ауат зымгIва рпны йгIарауыз щарда йнадзитI: апхъанчIви нышвынтара, йапшым ацIыквкви ацIыкв йгIалху амачва птштшкви, айха пкъыгIваква.

Очамчыра район йаланакIуа Джгерда кыт аргванква йаъу 123-хауа ахъагыла апны йанпшгIуз ацIыкв йгIалху амачва птштшква, гIвлуыкI, дадырхъа, айха хIваспаква, дзадзы, ахрихыцхъаква, аунагIва пкъыгIваква рхъвква, ачIвыца йгIалхыз гвагванчкIвын чIыхвкI амгIа, ахча жвгъьай йашIырпшу айха гьажьыкI аквта кIынхIарата йгIараутI.

123-хауа ахъагыла йашIачпаз апшыхвырта ангIарбгъьатIа ацIыкв йгIалху апкъыгIваква, йжьирачпару ачIвымыгъ пщырцаква, апсауышвхIаква рыбыгIвкви рпыцкви гIацIшвттI. Ахъагыла ащапIы апны айха йгIалху акъьаба гIараутI.

Агвып йцIыхъвахауа хъагылата йъанхаз 39-хауа апны акIвпI, ауи Мачара дзыгIв атшпы йачвыхъарамкIва Гвыльрыпщ район йаланакIуа Мархьаул кыт апшцIакI апны йгылапI. Ауи ахъагыла архъвыхыгIвчва йыззымпшуаз джьащахъвара щарда днарбатI.

"АшвараххIвра йцIанакIыз" амадзаква

Археология жраква, араса йгIауахвырквын, йгIапсару, йауыру уыспI. Ауи йамагIну тамамта йанудыруа атшага, абель, ачIвыла зладыртIтIуа анахьанат аъамапсымаква унапIыцIата уанынхауа акIвпI.

Абар Апсны къральыгIва музей анхагIвы, апроект йалу Счастный Дмитрий йхIвауа: "Заман ауыра Апсны абльын Ду ахъагылаква рпны йгIауауаш дукI аъамква йырпхьадзун, ауи йгIалцIла хIара хIыхъазла йазалхта закI гIахIаура ныжьхта йшаъазлакIгьи закI гIахIауыргьи щарда йахвын. 39-хауа ахъагыла ахъазгIваца йгьгIалхIымхтI: атшыхчара ачIвагъвара анхIырхъвыхуаз хIара гвы ахIттI ауи агьагьара ацIыкв йгIалху апкъыгIваква шщардаз. Археолог йыхъазла ауи араъа "культура къабат" ззырхIвауа шаъу йагIарбагапI. Ауи апш щта ъагIанхауа ауагIа ъабзазуз йа ауырата йъагылаз апны акIвпI. Ауи акIвымкIвагьи, ахъагыла Согъвым ауи апшта йгьачвыхъарамта – ауыгьи аэкспедиция адгалра арымайрун, заманти къарути йакврыдзра атахъу рыцIа ймачIын".

39-хауа ахъагыла апны ажраква джвыквырцIара апхъала нивелирла (адгьыл апны йгIалырхуа тыпквакI рхIагIарала йагIвыргауа злащаквдыргылуа агеодезистква ръамапсыма – аредакция ррытаразга) тыпквакI рхIагIара щаквдыргылтI – ауи уацIыхъван йгIарпшыхвуа ауыхвара атопография карта анырчпауа йгIартахъхуштI. Ауи рчпара ахъазла ахъагыла цIазкIыз акыбква, атIура, ацIлаква хъырссатI. Йъанхушыз атып агIарыцкьари ахIагIараква ршвари мшкIы йакIытI. Ауи амщтахь ажра йалагатI.

Ахъагыла агваныла ангIадрыцкьуз гIвметIркIи бжакIи йнадзауа акIьышвхъа апны ашвараххIвра ацIахь, ахIахъвква злабадыркIуаз ахIашалацIа апны пифос (афачIвква зтарцIуз ацIыкв йгIалху мачва – аредакция ррытаразга) птшыкI гIараутI. Кайтан Шандор йшипхьадзауала, ауи ахъагыла андыргыл щаквдыргылныс йгIарцхърагIуштI.

Апсны абльын Ду ъадзагIарпшыхвуа археологква ари гIванхауата (йапхъахауата ахIаш апны цIыкв тшыт-тшыт Тхубун гарнизон 3-хауа аквгыла абльын апны архъвыхраква пычIвта йанакIвшуз агIан йгIараутI – аредакция ррытаразга) апхъанчIви уыхвагIвчва йгIадрысабапуаз ари амаль йаквшахIатхитI: йалныс ауыпI ахъагыла хъвашата рыцIа кIьасата шIыц-шIыц йдыргыхырныс, ацIыквквагьи ауыхвагIвчва рнапIы йгIацIашваз уыхвага пкъыгIвата йгIацIцIырныс.

"ХIара Апсны абльын Ду сквшыта йахъыцIуи ауи йаланакIуа ахъагыла кIьыдакви ауаъа йгIахIауа апкъыгIважвкви йырхъыцIуи кIьыда-кIьыдата йхIпхьадзитI, – ауыс зкву гIахIгвынйыргIвитI Кайтан Шандор. – Ауи йашвхIаусыгIву ари акIвпI: хъагыла кIьыдакI йа зджьара йадзхъагылу хъагыла гвыпкI гIахIпшыхвитIхIва уахьчIвала абльын шабгу андыргыл агIамта тамамта йгьхIзыхIвушым. Акамера нхараква (акамера нхараква архъа нхараква йызларапшым – атыдзуацIа апны йакIвшитI – аредакция ррытаразга) акIвхIыршата йгIахIауыз апкъыгIваква цкIы-цкIы йанхIырхъвыхра, ауи апхъала йгIадрыбергьыльхьата йаъугьи йанашIхIырпшра рыцIа тамамта закI хIзыхIвуштI. Ужвы йшаъула, йгIахIауыз археология пкъыгIваква ахъагылаква ргIаншара гIамта-гIамта йшата уаздырхъвыцитI. 39-хауа ахъагылагIваца гIауахвырквын, ауаъа йгIахIауыз апкъыгIваква Асквшышвквтаква – Азаман шIыц йырзуга йауашта йаъапI".

Очамчыра йгьи Гала районква рпны рыцIа пасата йакIвшаз архъвыхраква йгIарыквухырквын Гульрыпщ район йаланакIуа Мархьаул кыт апны ажраква рыцIа "хъазсакъра алата" йадгалан: гIвымшкI "архъа" йынхъун, гIвымшкI – атыдзуацIа. Ауи апш анхара адгалща аъачIвагIагIвчва тшпсырщарныс йахъазымкIва йгIарауыз апкъыгIважвква йырмагIну йазхъвыцырныс, рыцIа пасата йгIараухьата алитература апны йызквчважвахьаз апкъыгIваква йыршIдырпшныс лшарагьи гIарнатуан.

Азаманква йгIарылсыз агвы йгIатыцIуа асальам

ДжьащахъвапI апшгIараква акIвшауищтара йгIарауыз апкъыгIваква гвы гIазырбауа асуратква рныта щарда уъарынйауа – аджьаз йгIалху пыджь, джьынджь агьиква. Ауи йапшу "агвбзира" йаццауата ахъагылаква йрыгIвнабзазуз ауагIа абджьар рнапIыцIата рхъа йшзазгылуазгьи гвынгIвырапI. Ахъагылаква рпны ачIвыла ахъахь къабат апны аган 16 милиметIркI йнадзауата, гьажьдза йырчвата хы гIараутI – ауи ащацIа швокьква йыртарцIун. РыцIа кIьасата ауат рапш хы рыцIа цIолатагьи йгIацIырхтI.

Йшбергьльу апшта, йапхъахуз ахысга абджьар Асквшышвквтаква ртшауацIыхра агIан йгIаншатI. Йапхъахуз асквш 200 руацIа абджьарчпагIвчва ахыхъвшв рыцIа бзита йшаласуаш йадынхалуан. ХVI асквшышв ахъаква рагIан ащацIа йгIалху кшага гIархъвыцтI. АщацIа швокьква дукI тшрымпсахуата гIамта ауыра ауацIа йапшым акъральква рырква йрыман. Ажва ахъазла, ауи йапшу ахква аурышв рхъвква асквшква 1854-1855 рагIан йакIвшаз Кърым айсра агIан йгIадрысабапуан (Кърым дзыгIвбжьабжа, Севастополь апны ахьызхIвага согIаква зтиуаз асатучпагIвчва йшырхIвахуала). Апсны апны ащацIа швокьква ХХ асквшышв ахъаквадза йынкъвыргун.

Амцаблыри агIвычIвгIвыс йбыгIвшыгIвкви

Йара ауи акъабат апынгьи рыцIа цIолатагьи ацIыкви амцаблыра ащтакви – ауи кIьыдата хIаквчважвахпI – йрыцта абыгIвквагьи гIацIпIлауа йалагатI: амачв ахъвыкI, бгъарбыгIв, дзацIыс. Ауат апсауышвхIаква рыбыгIвквагьи ъарылаз йгIалцIла археологква апхъапхъа дукI чва гьырхъарымбатI. Ауаса аматерик (агIвычIвгIвыс йыщтакIгьи злам акъабат – аредакция ррытаразга) йаргвандзата гIвычIвгIвыс цламхIва апыцквагьи бзита йгIащаквхата йгIараутI.

39-хауа ахъагыла, Апсны абльын Ду анахьанат ахъагылаква райхIара рапшта, гIвбата йаквгылан. Ауи йаквшахIатхитI абльынква рпны йгIанхаз, ахъвымбылква зтадырчIвуз акIынхIараква. ЙгIарауыз абыгIвшыгIвква шщтIазла, акъала йангIагвыквс ауи агIвычIвгIвыс ахъахьы даъан. Ахъагыла агьагьара йхъылапсу амшIбылкви йшыта йагвццыз ахIахъвкви араъа мцаблыра мчыкI шаъаз гIауархIвитI. АгIвычIвгIвыс дъащтIаз аджьагьашва гIатагIврытI, абльынквагьи гIакIахIан агIвычIвгIвыс ауат дгIарыцIахатI.

АшвъаквакI йшгIархIвауала, акъала йангIагвыквсрыз апхIвыскви ацIайкви ахъагыла ацIахьпещ апны тшыцIаркIуан, абджьар ззыкIуаз ахъачваква ахъахьы йаъан, агъачва йрайхсуан, ахIахъвква рыквдрышвуан. Археологква ари агIвычIвгIвыс дхъацIи дпхIвыси узырдыруаш датша бгIвыкIгьи гьырмаутI: ауат йа амца йалабылтI йа абнашвырква йамцIыргатI. Архъвыхраква аналгара абыгIвшыгIвква ачIвыла йартхуаштI.

АбыгIвква рыдзхъа аджьаз йгIалху ачгIвыча ахъвквакI гIараутI (рыпшдзага зну джьынджь, бгъьума гвума йашIырпшыта йчпу ашIарпага, ачгIвыча йаквырдзахуа аджьаз тшытква, пслачва чвазшва йчпу, ахъварп йашIырпшу аджьынджьква), ащапIхъацIа йацIарцIуз айха наль, аунагIва мачвакви апкъыгIвакви (агIва йгIалху амачвхъазаква, айха мхIачIва, йжьирачпару ачIвымыгъква, айха хIваспаква, апсартква, айха цIапхатIыга, тхыпхата йчпу аджьаз напIыркIыра).

"Апроект йалу дзачIвызлакI йыхъазгьи ари йара йхъатала йакIвйыршауа йапхъахауа рхъвыхра нхара дупI. Ауи йгIалцIла йгIараулакIгьи швабыж йайгвыргъьун. РыцIа щардата йгIахIауыз ацIыкв тшыт-тшытква ракIвпI. КIьыдата йгIалкIгIа йауаштI айха пкъыгIваква. Агвып йрылу зымгIва ауат йаладрыкIьазызуата лахIвара гIарыларцIун", – йгватраква хIыцагIвишитI Счастный Дмитрий.

Амачва джьащахъвадза

Ахъагыла уаннашылра армала агъыцIара апны збльын швпIу пифоскI ахъшвалква гIанхатI. Ауи Гала район, ауаъа апхъала Келасур гарнизон ъаныргIалыз Апсны абльын Ду ахъвы рпны йгIарауыз апифосква йрапшпI. Ага йгвасразтынгьи, йгIащаквхаз атшыт-тшытква мачIпI. Ауи йапшу ацIыкв мачваква ачIвыла йыцIаржлун. АхIаш йгIалхта "хъчы" азырчпунта ацIгIвала ауи йыквдыргылуан, Апсны апны йыншалауа адгьылцIсраква рагIан йшпымтшуашыз апшта. Апифосква агIвдзы, дзы ртарчвун, фачIвы ртарцIун.

Йара ауи акъабат апны апифос гIвметIркIла йачвыхъарата удзышва лашарата цIыквхъкъьа йгIалху акIвпIи хъвашаква щтIан (амачваквакI анырчпуз ауат гIазлырхуаз йчвдырбблыз анышв йгIвыздза йхъыркъьун – аредакция ррытаразга). Ауат атшыт-тшытква рзазкIкIхтI. АзджьакI йъаптшыз апны кIынхIараквакI рыман. Ауи амачва йанынкъвыргауаркIвуз йшптшыз, ауаса атшытква чварнума закIыла йабадыркIыхта ужвыгьи йшгIадрысабапуаз йаквшахIатхитI.

"ХIара мачвакI йшаъаз апшта йанхIзыгIащаквыргылхуа хIайгвыргъьитI, йауа ухIварыквын ауи йазхIкIкIуа анаука дыррыква йрыланархIитI, апхъахьыла Апсны абльын Ду артефактква гвып-гвыпта йалухырнысгьи йацхърагIуштI", – йхIвитI Кайтан Шандор.

ЙгIарауыз ацIыкв пкъыгIвакви ацIыквхъкъьа тшытмыткви Азов къральыгIва музей йырщтийитI – ауаъа цIыквхъкъьачпарта пхатша ъаныз Кърым агIвадахь-марагIайырта апны йырчпуз ауи йапшу апкъыгIваква щардата йаъапI. Амузей аъачIвагIагIвчва йшырпхьадзауала, Апсны апны йгIарауыз апкъыгIваква Осман заман йауапI, даргьи Апсны акъральыгIва музей апны йадыргалыз апхъанчIви пкъыгIваква ргIарбарта дырбайушта йаъапI.

АбджьарчпагIвчва ъазаква

Ахъагыла апны ажраква рагIан рыцIа хвы змата йгIарауыз аджьаз йгIалху ахтрышвтга акIвта ухIва йауаштI. Ауи ах гьажьква алагIатдрышвтуан. ГвынгIвырахатI ауи апхъала йгIарауыз агвып рпны амакIыра щардагьи гIазлыцIыз айха мхIачIва ъагIадрысабапуаз. Ахтрышвтга йалагIатдрышвтуаз ахква рган 13 миллиметркI аъара йнадзитI.

Йджьащахъву ачIвыйа: 39-хауа йгьи Джгерда йаргвану 125-хауа ахъагылаква рпны йгIарауыз йрапшу ахтрышвтгаква акъазакъ-некрасовецква ъачIваз акытква рпынгьи йгIараутI. Асквш 1730-ква рагIан Россия рыр ангIайуаз ауат акъазакъква рыуа азджьакI Осман паштахIыгIвала йхъысхтI. Дара ауат йрапшу ахтрышвгаква гIараутI Къвбинажв дзыгIв, Азов, Анапа, Лютик/Сед-Ислам, Аккерман къалаква – Осман паштахIыгIва йаланакIуаз аштаква – рпны. АъачIвагIагIвчваквакI йшырпхьадзауала, ауат трыкв хтрышвтгапI.

"Йшбергьльу апшта, Амшын КвайчIва Алагъь-МарагIайырта тшпы апны Апсны угIалагата Таманьдза апсуа-адыгьа уагIа бзазун. Ауи йгIалцIла арат ауагIахъаква ркультурала, рцIасквала, рдинла йаквшвитI. Ауыла йгIауахвырквын, Апсны абльын Ду апны йгIахIауыз апкъыгIваква ауи азаман агIан ауагIа рыцIа тшызцырчпуз гIадырбитI. Ауи акIвпI ахъагылаква рпны йгIарауыз апкъыгIваква рызджьакI апхъазаман йбзазуз ауагIаква, ажвапIта – акъазакъ-некрасовецква, йынкъвыргуз йызрапшу. Ауи джьаущушта йгьаъам. Ауи акъазакъква ащхъагIвчва рчгIвыча шнарахвыз йапшпI", – йхIвитI Счастный Дмитрий.

КIьыдата уаквчважвушта йаъапI 39-хауа ахъагыла апны йгIарауыз хщрыпызшва йрыхъву ахIваспа. Хщрыпызшва йчпу хIваспа апхъазаман йгIашIарышвта уахьчIва йъагIадзазгьи агIв баца алапыркъитI. Рчпащала ахIваспаква тшгьрымпсахтI, ауаса рыцIа-рыцIа мачIта йгIадрысабапитIта псайспамцара йыдзхитI.

Хыхъвшвума аджьыкIума?

Абльыни ахъагыли шапщылу тамамта йгIаддырдырра ахIатырла археологква ахъагыла агваныла йдучвамкIва шурфкI гIаржытI.

Сантиметр 20-кI аъара ангIаржы апсауышвхIаква рыбыгIвква, ацIыкв птштшква гIацIшвтуа йалагатI. ТIакIв рыцIа йанбгъал ахIахъв йгIалху члахIваракI гIараутI. Йъадзажуаз археологква ауи йаларчпуз ауысла ргвгIанаграква рхIвун. Йапхъахауата, ачлахIвара апсуаква йшырчпалауа апшта аджьыкIа аладрыхIазырныс ауашын. Ауаса аджьыкIа зларчпуз ахIахъв къьакъьа дуква – ахIакъьаква (йазалху хьщыга хIахъв) ракIвын. АчлахIвара ахIвра ъазагIваква тадырпIапIарнысгьи аурын. Йхпахауатагьи, ауи ахыхъвшв талауцIарныс йаквыргIапспI. КIавкIаз апны ахыхъвшв селитра, тIгIвыш, джьма созан, рачва, йазалху хIвра йгIарылырхуан, члахIварала йа напIылалуыла йдрыхIазыруан.

ЙгIашIыхIпхьадзаз апкъыгIваква йырхъазымкIва ажраква рагIан хIаш, хъва щардата йызлаз адгьыл къабат апны йгIараутI: хIахъврачва тшыт-тшыт, луцIгIва дукI ахъвы, айха хъшвал, йырпIапIаз хы, цIыквхъкъьа кIара аквыгIвта, апсауышвхIаква (хIвамакъ агьиква) рыбыгIвква, зхъаква адымсылуа айха гвыргвыр – ауи йаларчпуз гьгвынгIвырам. Йара ахъагыла ауацIа апны хIахъв члахIваракI гIацIырхтI. ЙгIарауквазла йгIауахвырквын, ауаъапны аунагIва уысква ъархуз пещкI аныргIалхарныс аурын.

Ахъагыла рыцIа кIьасата йшгIадыршIыцхыз гIаупхьадзарыквын, рыцIа пасата араъа йаъаз апкъыгIваква йъартахъыхмыз йгIалцIла абльын зтшпынгылу апххъа йтарпсахта ухIва ауаштI.

"39-хауа ахъагыла апны йпасу агIамтаква йырпщылу апкъыгIваква заъам ауи гIамта-гIамта йъагIадрысабапуаз йгьи зныкI йъакIадрышвхыз акIвхарныс ауаштI. Ауи йъахъвашаз йгIалцIла йкIадрышвхта уацIыхъван йгIащаквдыргылхта йгIадрысабапуа йаталагахта йаъазтын ахъагыла ахъшвалква шIыц-шIыц уыхвага пкъыгIвата йгIадрысабапхтагьи узыхIвуштI. Ауаса йанцара апхъала йаъаз акультура къабатгьи ыквырхтI. Ауи цIабырги йцIабыргыми удырра ахъазла Апсны абльын Ду ахъвква зымгIва рпны археология пшгIараква акIвыршара атахъыпI", – йхIвитI Счастный Дмитрий.

"Апсны абльын Ду амадзаква" проект апкъ йтата йакIвдыршушыз аэкспедицияква алгатI, ужвы йгIарауыз апкъыгIваква урыдынхалра атахъыпI. COVID-19 пандемия ъагIаджвыквлыз йгIалцIла археологква рпахь йдыргылаз азцIгIараква – Апсны абльын Ду зыргылда, йанбадыргыл, йыздыргылйа? – август агIан акIвпI джьауап анрыртуаш.

"Апроект гьалымгастI. ХIара йгIахIауыз апкъыгIваква рыдынхалра (шифр рытра, йшаъу гIвра, гвып-гвып йалыхра) хIпырапI. ХIгвыгъитI адзын ахъадза ауи анхара хIалгушта. Ауи амщтахь пресс-конференция адыгIгалта хIынхара йгIанацIгIаз хIаквчважвуштI, Апсны абльын Ду рахIа йджьащахъву артефактквагьи гIахIырбуштI", – ауыс уахьчIвала цIхъва айтитI Кайтан Шандор.

Архъвыхраква "Амшра" фонд ацхърагIарала йакIвшитI.