Апсны апны «Апсны абльын Ду» – хIва йызпхьауа апхъанчIви хъахчага уыхваракI аъапIта ауи йамгIандзу ауыжвгIанчIвиква тамамта йгьырзыдыруам. Йалныс ауыпI азцIгIараква зымгIва джьауап гIарнатырныс сынчIва апхын зырхъйара йалагаз анаука проект.
Ардзынба Аста
Апсны абльын урата йамула Китай абльын Дуи Иран апны йаъу Горган Бльыни рымщтахь адуней апны йхпахауата йгIайитI. Апсны абльынгьи «Ду»-хIва йапхьитI. Ауи Келасур дзыгIв угIалагата Ткъварчал къаладза километр 160-ла тшараутI, азджьакI йшырхIвауала, ауи Ингурдза йцитI. «Келасур бльын»-хIвагьи йызпхьауа ауи абльын ахъагылаква швкIпхьадзара йнадзитI. ЗакIипхьадзагьи агIметркI уалагата жвыгIвметркIдза хIагIарата йызму багъьата кIьыдапI.
Ауи акIвпI тамамта йырдыруа Апсуаква рбльын ахъаз. Ужвы йъагIадзазгьи йхътIыта йгIанхитI азцIгIара: дызда ауи зыргылыз, йызйыргылызгьи ачIвыйа?
«ЦIлацIычвла йхъгIву»
Ари апхъанчIви хъахчарта йауата уахьчIвала йгIанхахта йаъу айхIарала йхъвашаз ахъагыла кIьыдакви абльынква йгIархъшвалыз атшыт-мыткви ракIвпI. Зыхьыз хъара йгаз агIамдагIвы Дюбуа де Монпере Фредерик йшйыгIвуа акIвызтын ХIХ асквшышв йапхъахуз аъарагIвшара агIангьи ауи ауаса йцахьан. Зыжвлала Франция йауу ауи ашвейцар хъацIа ХIХ асквшышв асквш 30-ква рагIан сквшквакI руацIа КIавкIаз шабгу – Апсынгьи алата – йгIамидун.
Абар ауи йгIвыз: «Ари абльын Келасури апны йгIалагун; амшын атшпы аурала тшызрауыз йхъвашаз уыхвара дукI йадхIалхыз, ацIлацIычв йхънагIваз ахъагыла ауи абльын хIагIа ахъа алагIаджвыквылуата йаъан; ужвы йабгата йгIанхаз абльын акIадза ахъыквла йцитIта ауаъа датшагьи аларыхъвашараквакI тшырпнащылхитI… Ари акрополь агваныла агъыцIара апны датша бльынкI ахъа джвыквылуан, ауи Кодор апсыхIвала хъахьыла йхъалуанта акъраль аквтала йцауамцара шта ду гIацIанакIуан – йапхъахауата уыздгылуа ащхъаквагьи гIацIанакIуата. Ауи акIвпIта, ауи абльын Маркъвыли Гализги дзыгIвква ащхъаква рпны йгIарыцIаркIуа апсыхIваква гIакIвнаршун, Бедия ахъахьла йцунта Енгур апны йалгун».
Апхьахьа йынхара «КIавкIаз агьагьара гIамдара» йалайцIаз аквчважвараква швабыж магIын ду зрыму – ауат Апсны абльын шгIаншаз ауысла наука щата змаз йапхъахуз гIвыран. Дюбуа де Монпере йгIаликIгIитI ари ачвахъабага аныбыжь щаквуыргылырныс шбаргву, ауаса абльын хIэра гIатамылскIва сквшышвквакI шатахъыркIваз аурымква йдыргылта йгвы шгIвауа йхIвитI. АгIамдагIвы йшипхьадзауала, аурымква ауаса араъа йбзазуз йайсгIвыз ауагIахъаква тшырчвхъырхчун.
«Ауат ауи агIамта йахцIарапI, – йгвгIанаграква цIхъва рититI Дюбуа де Монпере, – даргьи Гераклея Херсонес, Босфор республика, Фракия Херсонес датшагьи шта щарди аколониякви злакIвыршаз ауыхвараква рапшта йчпапI».
Апсны абльын шгIаншаз ауысла ахъвыцраква
Де Монпере йгвгIанаграква абльын агIаншара ауысла «Антика теория»-хIва йызпхьауа йаццитI. Ауи атеорияла багъьата йчпу, йауыру ахъахчага уыхвара хIэра апхъала йапхъахуз асквшызкь йгIвбахуз аъарагIвщара агIан уыжвгIанчIви Апсны ашта йгIаталта араъа ужвы Согъвым ъагылу апны Диоскуриада, Очамчыри Пицунди ъану апынква Гюэноси Питиунти акъала-колонияква гIанзыршаз апхъанчIви урымква йдыргылтI.
Ауаса ауи – гвгIанагракIпI. ЙаъапI датшагьи.
Ауи апшта, хIэра VI асквшышв атурых шаквшахIатула Амшын КвайчIва алагъь-мараташварта тшпква рпны ауи азаман агIан амахъарыхъвара змаз агIвкъралькI – Ирани Византии – разыгIальаматраква апшIахтI. АзджьакI йшырхIвауала Иран Лагьь КIавкIаз йауата йрыцызкIуаз ауагIахъаква рцхърагIарала ауи ашта Византия йгIашIнагарныс мурадта йынкъвнацун, йызнымкIвагьи йзынйуз хIабасабата йаладрыхъвашауа ауаъа йгIаталтI. Византия ауат агIагвыквсраква рапхъала араъа йаъаз аполитика гIаныршараква йрангIалуамцара акъалакви атшрыбагъьартакви зланакIуаз ахъахчага ргIапсра ауацIнахырныс алшатI.
Апсны абльын йапшым архъвыхыгIвчва йа авизантийква, йа аперсква йырнапIылата рхIвитI. Ауи зчпаз авизантийква ракIвта йызпхьадзауа йшырхIвауала абльын андыргыл аимператор Юстиниан I Византия данырхъадаз VI асквшышв агIан акIвпI, йаргьи Лагъь КIавкIаз ахьыла йгIаргвыквсквуз йырчвнахчун.
Анахьанат йшырхIвауала абльын VI асквшышв агIан ауи азаман мараташварта КIавкIаз апны амахъарыхъвара Византия йрамазакIуаз аперсква ракIвпI йзыргылыз.
Апсны атурых апны Апсны абльын агIаншара ауысла ужвы йъагIадзаз рыцIа зщапIы багъьата йщаквгылу амегрел теория акIвпI. Ауыла ауыхвара ангIанша ари ашта амегрел ахI Дадиани Леван унашва анахъицIуз ХVII асквшышв аквтаква рагIан акIвпI.
ЙаъапI датшагьи рхъвыхыгIвчваквакI – ауат ахъахчага аргылра атурых гIвшIчIваракIла йалата дрыбагъьитI. Ауи апшта апсуа йгьи асовет археолог-кIавкIаздырыгIв Соловьев Лев йшипхьадзузла абльын V – VI асквшышвква рагIан йдыргылтI, уацIыхъван – Х – ХII асквшышвква рагIан – ауи йаладырхIахтI йгьи йгIадыршIыцхтI. Ауи апш лкIгIара йчпатI апхьахьа абльын акIьышвытраква гIайпшыхвта ауат шгылу йгьи йандыргылуаз ауыхвагIвчва пкъыгIвата йгIадрысабапыз анийырдыр амщтахь.
Абльын акарта
Апсны абльын йауацIыхта, цкIы-цкIы заджвгьи йъайймырдырс акIвпI ауи андыргыл ауысла азцIгIара аджьауап агIаура рахIагьи йызрыбаргвуа. АтурыхдырыгIвчва ргIвыраква рпны ауыхвара урати хъагылати йамунадзара ауысла йрынкву гьаквшвум.
Йапхъахауата Келасур бльын йалыргата йаквчважваз апсуа турыхдырыгIв Воронов Юрий йакIвпI. Ауи йгIвыз акIвпI ужвы йъагIадзазгьи архъвыхыгIвчва йгIадрысабапуа. АтурыхдырыгIв абльын ахъвква ъанызи ахъагылаква ъаныргIалызи ъагIарбу карта лихтI.
«Апсны архитектура чвахъабагаква рдуней апны» гIвыра апны Воронов Келасур бльын йахчауа ачIвагъвара аура километр 100 аъара йнадзауата йхIвитI. АтурыхдырыгIв йгIаликIгIитI ауи ачIвагъвара ахъа Келасур дзыгIв амшын йъалалуа апны йджвыквылта Ингур агъьма тшпы апны йаныргIалу Лекухон кытдза йшцауа.
МагIны амата йгIаликIгIитI Воронов Клухор бльын йапымшвтуата йшаъамыз.
«Ауи зыргылуаз ашIыпIа аъаща къвльейта йгIадрысабапуан. АчIвагъвара хъада йгIацIанакIуа акилометр 58 йрыуата бльын ъагылаз километр 25 рпны акIвын, ауаса ауи аргылра ахъазлагьи нхара щарда атахъхатI – ауи кубометр зкьы 180 йнадзитI. Келасур амшын йъалалуа апны угIалагата Геджир дзыгIвдза (Ткъварчал амараташвартала унаскIьата) абльын абжьараква йшалу километр 33 йнадзитI. Ауат ъаму уъазымцауа ащхъа шIыпIа пшдзаква рпны акIвпI: абыхъв къвырчква, ашIыгIвгIвыраква ъаму, абыхъвбжьараква ъатшву», – йгIвитI атурыхдырыгIв.
Ауи йшихIвауала абльын йалачпу ахъагыла 279 йрыуата 275 Келасури Ткъварчали рбжьара йгылапI. Ахъагылаква ащардала метр 40 угIалагата 120-дза рызбжьапI. АйхIарала апхъапхъа ахъагылаква щтIырхуанта уацIыхъван ауат бльын рбжьарчпахуан, йгIаликIгIитI Воронов.
АпхъанчIви гIамта амадзаква гIадырра
АпхъанчIви уыхвара ауысла ауыжвгIанчIвиква йрыму азцIгIараква зымгIва джьауап рытра ахъазла асквш 2019 июнь агIан Апсны апны йауацIыху анаука проект «Апсны абльын ду амадзаква» архъйара джвыквырцIатI. Ауи «Амшра» фонд ацхърагIарала апсуа турыхдырыгIвчви археологкви ргвыпкI йакIвдыршитI.
«Амадзакви алокIкви рзаман агIвстI!» – йрыбагъьитI ауи ауысла апроект йалу атурыхдырыгIв, АБИГИ археология хъвшара анаука нхагIв айцIба Кайтан Шандор.
Апхьахьа дшхъвыцуала хIызту агIамта агIан йатахъу археология пшгIараква акIвыршара атахъыпI – ауат щарда хIзыгIахъыртIуаштI.
Апроект йапхъахауа ахъвы апны апхьахьаква Апсны абльын Ду йаланакIуа ауыхвараква ддырдыритI. Ауат абльын аура тамамта йыршвара, ахъагылаква йрызбжьу зъара йнадзауа
дрытамамра ахIатырла GPS координатква щаквдыргылитI. УахьчIвала Воронов Юрий йкарта апны йгIарбу ахъагылаква йрыуата 200 райхIа гIарпшыхвхьатI.
Картан йгIаликIгIитI гIвыраквакI ауыхвара Ингурдза йнадзауата йшырну, ауаса ауи уахьчIвала йгIадырцIабыргхьата йгьаъам. Абльын агIвадахь-марагIайырта хъата аъадзазтын апхьахьаква ауи гIарауырныс ргвыгъапI.
Келасур бльын агIапшыхвра археологиягIваца ахъазла гьакIвым йгIаурысабап йызлауаш, кьнагьаш гьазгIайгуам Кайтан. Ауи дшхъвыцуала ауи Апсны ари ашта апны атуризм тшауацIнарыхрагьи мчыта йарыцIсуаштI.
Абльын андыргылыз, ауи здыргылыз йа аура тамамта зъара йнадзауа руысла йалыргата закI анузыхIвуш апроект йгIацIанакIуа ауысква зымгIва анакIвшара акIвпI, йгIацицIахтI атурыхдырыгIв.
Архъвыхраква йапхъахауа рхъвы асквш 2020-дза йнайуаштI, ауи амщтахь абльын аурала ажраква джвыквырцIуштI.
швталра йа тшаншвцIара атахъыпI.