Май а 20 сквшы 120 йхъыцIуашын апсуа дырранкъвгагIв ду, Гулиа ДырмытI йыхьыз зхъу ахча согIа гIатызгаз Щакърыл Константин.
Барганджиа Саид
Апсны атурых йашIамсуа абакIрапI. АуагIахъа лкIгIараква гIахчара йазынархаз ауи абакIра йапшым асквшква рагIан апсыуаква уагIахъата йшгIащаквхуш ахъазла абакIрахун. Ауаса айхIарала хIара хIтурых йанакIвызлакIгьи айгIайрала йалгауа гIаншарапI. Хвду ззыщтIарцIаз айгIайрапI. ЙанакIвызлакIгьи ауи айгIайра йадамыгъан ауагIа йгIарылцIыз агIвычIвгIвыс дуква.
Ауи апш гIвычIвгIвысын Щакърыл Константингьи ауи йаргванквагьи: йащахIба Щакърыл Платони йаща йпхIа Щакърыл Тамари. Ауат ахыгIвгьи адуней йгьыквхым, ауаса тынхата йхIызгIанырыжьтI агвы амчи апсадгьыл азынхара дахIвра шамазлуш азхъацIара багъьи.
УахьчIва ари атгIачва гIальамат руыс надырдзауата йаъапI Щакърыл Константин йпхIа лыпхIчва КалимовыргIа Галии Эсми. Ауат Согъвыми Москви йырбжьапI: зны араъа йаъапI, зны анаъа йтапI. Апсны ауагIа р-Абашта айсра агIан ауат йапхъахуз амшква рпны йгIашIарышвта «хабарргарала айсра» йалан, Москва апресс-квта апны йынхауата Апсны апны йыншуз ачвгьахараква адуней шабгу йддырдыруан.
АпхьагIв, арыпхьагIв, апхьахьа
Щакрыл Константин асквш 1899 май а 20 агIан Гвдауыта район йаланакIуа Лыхны кыт апны дйытI. Асквш 1909 агIан зныкI йащахIба – уацIыхъван йбергьгьыльхаз арыпхьагIв йгьи адырранкъвгагIв Щакърыл Платон – дъанхуз Джьырхва кыт апхьарта дыцIалтI.
Калимова Галия йшылхIвауала, лабаду апхьарта 12 сквша анихъыцI акIвпI данца, йауа ухIварыквын йан чвгьата дчмазагIвынта аунагIва уысква йара йыхъвда йхъан. Абарауаса йсабихъа асквшква Константин йыхъазла абзазара йапычIв апхьартата йалтI.
«Дада амлыквнкъвгара швабыж дазычпан. Ауи аунагIва уысква зымгIва йзычпун, йалкIгIата хъагIата дмацIауан. ЧагIыр къапщы цIирычIвун, агIв дахьпшуан. Ауатква гIазлыцIыз дхвыцыркIвата йан дъачмазагIвыз йгIалцIла ауысква йара-йара йагвынйыргIвуа дъащцаз акIвта гIацIцIуаштI», – лгвгIанаграква лхIвитI Галия.
Апхьарта амщтахь Константин гIвкласскI йъадрыпхьуз Лыхны аучилища дыцIалын асквш 1917 агIан дгIалгатI. Йара ауи асквш Согъвым апны арыпхьагIвчва ъадрыхIазыруаз асеминария дыцIалтI. Асквш 1921 Щакърыл Константин Лыхны апхьарта апны арыпхьагIвта йынхара джвыквицIатI, асквш 1924 йгIашIарышвта Абгархвыкв (Гвдауыта район апны кыт – аредакция ррытаразга) апхьарта апны асабиква айрыпхьун.
Лыхны апынгьи Абгархвыкв апынгьи данынхуз ауи асабиква апсыуа бызшви литератури йшайрыпхьуш дащтата йылшуз зымгIва йчпун. УахьчIва баргвыпI уыла йгIацIаужьырныс Константин Семен йпа къарута йадигалуаз апхьагадъа арыпхьара адигалра ахъазла. Йапхъахуз азаман ауи апхьагIвчва рцри литература бзи йдйырбара ахIатырла йапхъахуз апсуа газет «Апсны» йгIаншвалуаз агIахIвахраква, ауысаква, ахIварква, астатйаква гIайрысабапуан.
Йара Константин йанакIвызлакIгьи апхьара дазгIашыкъын. Асквш 1932 агIан ауи йхIаракIу апхьарта дыцIалын Согъвым къральыгIва педагогика университет аистория-филология хъвшара дастудентхатI, асквш 1936 ауи дгIалгатI.
Ауи амщтахь Щакърыл академик Марр йыхьыз зхъыз Апсны абызшви атурыхи рнаука-рхъвыхырта институт (ужвы Гулиа ДырмытI йыхьыз зхъу Апсны агуманитар рхъвыхраква ринститут – аредакция ррытаразга) наука нхагIвыта дызшIырттI, йара ауи асквш ауи абызшвала ахъвшара даунашвачпагIвта ддыргылтI.
Ауи анхара йацйырцауата апхьахьа шIа Согъвым педагогика йгьи Апсны арыпхьагIвчва ръазара йъаладырхIауа институтква рпны лекция дапхьун. Асквш 1947 агIан Щакърыл Константин Москва йтагылаз Марр йыхьыз зхъыз СССР а-Наукаква р-Академия бызшвали хъвыцрали аинститут апны диссертация дахIврала йхчан афилология наукаква дыркандидатхатI.
Ауаса Щакърыл йнаука-рхъвыхра йгьи йарыпхьара нхара Берия йгIаджвыквицIаз арепрессияква йаныршымтаз агIан зныкIдза йапкъьатI (асквш 1930-ква рагIан Апсны аинтеллигенция йрыуаз ауагIа чвгьарала рыщта нкъвырцун, щардагIвы ркIытI, азджьакI хабзала руыс нкъврымцауата хIаквымгьи рыкврымхауата йхъырщгIатI – аредакция ррытаразга).
Швара гIазнымпщуаз асальамшвъи ауи ацIыхъватшаракви
Апсны апхьартаква зымгIва рпны ареспублика атурых йанадрыпхьауа асквш 1947 февраль агIан Дзидзариа Георгийи Щакърыл Константини ЩынкIвба Баграти а-Союз зымгIва абольшевикква р-Коммунист партия а-Квта Комитет йазыргIвыз асальамшвъа ахабар рархIвитI.
Сквшщарда анагIвсх атурыхдырыгIвчваквакI ауи зхабар газ асальамшвъа згвы йнадзаз ауагIа йырцIырбжьыта йапхьитI, йауа ухIварыквын ауат ахыгIвапхьахьачва дуква цIыхъватшаракIгьи йачвымшвауата апсуа уагIахъа рхьыгIаква зымгIва рхIватI. Ауат рсальамшвъа апны ауи агIан амахъарыхъвара змаз Грузия «апсыуа фгIвы зхъыхIуз зымгIва» шдырбцIуаз рхIватI. АцIыхъватшараква щарда урызпшра гьатамхъхатI: ахыгIвгьи рпартия билетква рыквырхтI, даргьи зынла марачвахатI.
Ауаса апхьагаква рпны йгьаным Апсны ахъаз йшварагIвараз ауат асквшква рагIан Щакърыл Константин йапшу зджьакIы ахъаз урачважвагIвацарыгьи ухъа льажьа азгIаугырныс закIы шазхIвамыз.
ЩакърылргIа ртгIачва ауи агIан чвгьарала уцIыхъва йангIатагылра йуызгIанагуа рдырхьан. Асквш 1937 агIан арепрессияква дрылашватI Константин йаща цри Щакърыл Дмитрий. Ауи рпны йгIайгIвуаз асальамшвъаква рпны дахIвун дызтыргаз йашвхIаусыгIву гIаддырдырныс. Йара йпсадгьыл дгьгIахънымхIвыхтI. АъахIыльчва ужвы йъагIадзазгьи йгьырдырам ауи йылахьхаз – хабардъа дыдзта йырпхьадзитI.
Калимова Галия йшылхIвауала, ртгIачва аргваныта йрыщтаныкъвуз щардагIвы асальамшвъа амщтахь апхъапхъа тшдрыхъарауа йалагатI, уацIыхъван ращтаныкъвара шIырчIвадзахтI – ауи шварагIвара апщылан. Багъьата дызквгылыз дъахъымсуаз йгIалцIла чвгьарала зцIыхъва йтагылаз Константингьи ласыла йцри шта дакъвгахатI.
«Пхнын. Дада ауараш йхвгIарныс аткван дцатI. Заджвы дшгIайызкIылпшуаз гвы айттI. ТкванкI днашылтI, уацIыхъван йгIвбахуз – йгвайтыз акIылпшыгIв дгьицрымшвтуазтI. ЙшаъазлакIгьи тшичвирыдзырныс йылшатI. Ауаса араъа дгIанхарныс шшварагIварадзу гIайгвынгIвытI. Ауи агIан Москва дцарныс йаквикIтI», – йылхIвахитI Щакърыл йпхIа лпхIа.
Ауаса утыцIра ахъазла апартия ауи йадгылра атахъын, йаргьи заманкIдза Щакърыл йцри къала шсыта дгIатахатI. Хабар мадза гIазадзуз йыгIвзачваквакI ашварагIвара шгIайыдгылдзауа гIайдырдырын ауи цIакIыта Апсны дтыцIра атахъхатI. Ауи анынша асальамшвъа мачвы анацIайцIа амщтахь гIвысквша анцIы акIвпI.
Асквш 1949 йгIашIарышвта Щакърыл Москва йтагылаз РСФСР апедагогика наукаква р-Академия ауагIахъа апхьартаква ринститут апны наука нхагIв ахIбата дынхун, асквш 1951 агIан Черкесск дырщтийын ауаъа апхъапхъа анаука-рхъвыхырта институт адиректор дитарагылыгIвта, уацIыхъван – директорта дынхатI. Цысквша анцIых, асквш 1955 агIан Грузия а-Компартия Апсны апны аобкоми Апсны АССР а-Министрква р-Совети рахIварала ауи Апсны абызшви алитератури атурыхи рнаука-рхъвыхырта институтла (ужвы Гулиа ДырмытI йыхьыз зхъу Апсны агуманитар рхъвыхраква ринститут – аредакция ррытаразга) дхъыргахтI. Щакърыл абызшвала ахъвшара даунашвачпагIвта ддыргылын асквш 1976-дза ауи аъанатIа нкъвигатI. Ауи амщтахь йцIыхъвахуз йымшквадза йара ауаъа наука нхагIв ахIбата дынхун.
Анаука, арыпхьара, ажвлара уысква рпны агIатгараква
Ужвы хIызту азаман Апсны агуманитар рхъвыхраква ринститут адиректор, Адуней апсуа-абаза конгресс ЙхIаракIу асовет йалу Ашуба Арди афилология наукаква ркандидат Саманба Леониди Щакърыл Константин йынхараква ддырдыритI йбзазара шакIвшазгьи ргIвыхитI.
Саманба Леонид данцIайыз угIалагата Щакърыл Константин дидыритI. Ауат йагвлачвата йбзазун.
«Айщчва ЩакърылргIа Платони Константини ракIвпI сара съачIвагIа гIалсызрыхыз. Сара Константин Семен йпа сибжьата схIва йауаштI. Ауи щардала дсахIбан. Сара ауат рпны щарда сцалун, райчважвараква срыздзыргIвуан. Ауат ртгIачва джьащахъвадзан! Апещ сабихвыцкI днашылыргьи ауат тшгIащтIырхуан – йгIарпшквауа швапха тамам дырбара атахъыта йырпхьадзунта», – йгIайгвалашвахитI Саманба.
Щакърыл Константин йгIайыквчважвауа рынхара апхъажва апны Ашуба Арди Саманба Леониди гватра ду азалырхитI ауагIа дырра рылагарала апхьахьа уыста йхаз.
«Асквш 1938 агIан АбНИИ апны днаука нхагIв шIата ауи апсуадырра апны аквтанай апхьартаква рыхъазла апсуа бызшвала йапхъахуз апхьага – V-VI аклассква рыхъазла фонетики морфологии – лихтI. Ауи йащатахаз Щакърыл Константин Семен йпа данарыпхьагIвыз дызланхуз йметодика гIаджвыквцIаракви йконспекткви ракIвпI. Йара ауи асквш апхьага академик Джанашиа Симон Николай йпа рецензия азыйыгIвныс йырттI. Апхьахьа гвыбзыгъата йгIарысабапыз алингвистика терминология джьайщадзатI йаргьи апхьага хвду аквицIатI. Апхьага йапхъахауата асквш 1939 агIан йгIацIырщттI, йащтагIайуаз асквш 40 руацIа йызнымкIва шIыц-шIыц йатагIацIырщтхтI, апсуаква рабанпара щарда райшва йыквымцIуаз книгата йалтI. Йызюбилею автор йыцта сынчIва йара асквш 60 «артлапIитI» апхьага «Апсуа бызшва аграмматика – фонетики морфологии», – ргIвитI Саманба Леониди Ашуба Арди.
Щакърыл Константин апсуа-адыгьа бызшваква рфонетика, рморфология, рсинтаксис, рлексикологии рдиалектологии, рграфики рорфографии, рэтимология, рашIырпшра йырзынарху нхарата 100 райхIа йнапIы йгIацIцIтI. Ауи «Аурышв-апсыуа ажвар» алазцIакваз дрыуапI, гIвтомкI йнадзауа «Апсыуа бызшва ажвар» даредакторын йалазцIаз агвыпгьи унашва рхъицIун. ЙцIыхъвахуз йымшквадза ауи джьгарта архъвыхра нхара далан. Ауи йаквшахIатхитI асквш 1992 агIан агIацIщтра йазирыхIазырыз «Апсыуа бызшва абзыб диалект ажвар», «Апсыуа бызшва аорфография ажвар», «Апсыуа-урышв ажвар», – йгIашIипхьадзитI Щакърыл Константин йгIатгараква АААК ЙхIаракIу асовет йалу Ашуба Арда.
Анаука, арыпхьара, ажвлара уысква рпны йгIатгара дуква рыхъазла Щакърыл «ЧIахIра Знак» орденла, амедальквали ачIахIра грамотаквали йыхьыз рхIватI. Асквш 1961 мартI агIан ауи «Апсны АССР апны гIатгара зму анаука нхагIвы» хьзы гIайыхьырцIатI, асквш 1979 апрель агIан – «Грузия ССР апны гIатгара зму анаука нхагIвы» хьзы. ГIвтомкI йнадзауа апсыуа ажваква рмагIны гIахъызтIуа ажвар ъагIанйыршаз ахъазла ауи Гулиа ДырмытI йыхьыз зхъу Апсны АкъральыгIва ахча согIа гIайырттI. Щакърыл Константин йсурат аныта Москва апны асквш 1998 агIан Апсны Республика апочта марка гIацIырщттI.
Атурых йаларпу абзазара
Щакърыл Константин йбзазара йалата йара йаргванква ракIвымкIва заджвгьи йымдыруа агIаншараква, ауи ауагIа йырдимырдыруаз йгвакъвпраква, йунагIва апны дшаъаз, щымтала ашваква шигъымгъымуаз, дзыргвыжвкIуаз, дзыргвыргъьуз датшагьи атгIачва йрылаз амадзаква уахьчIва йынкъвыргитI ауи йтынхаква КалимовыргIа Галии Эсми.
Константин йбзазара йалан гIврыцхIагIара дукI. Ауи сквш 27 дыртата йхъапщыла дпсытI, йаргьи ауи ахIа зынгьи пхIвыс дгьгIайымгхтI. Ауи гIвысабичва – йпхIа Александри сквшыкI зхъыцIуаз йпа Бориси йзыгIанхатI. ЙчкIвыныркIваз ахъацIа йчвыбаргвын анхарагьи аунагIва анкъвгарагьи асабиква рыгIзарагьи ацйырцарныс – даргьи ауи йащахIба Платон йтгIачва йрызцахын ауат йрыцбзазун. Ауаса 11 сквша анцIы Константин ужвыгьи удын чвгьакI йызпшуан: йпа Борис хIатлата дчмазагIвхатI.
АйъазагIвчва йырчпалакIгьи закIгьи гьйымхъватI, ачкIвынхвыцгьи 12 сквша ахIа дыртамкIва дпсытI.
«Ауи арыцхIагIа ду дада йынцIра шабгаз йгвы йтата йнайгтI», – лхIвитI апхьахьа йпхIа лпхIа Галия.
Ауи апш хьыгIа шйыквызгьи Константин Апсны сабапкI шазгIайгуаш дащтата дбзазун, дынхун. Эсми Галии йгIаргвалашвахитI рыпхынква Лыхны рабаду йтдзы апны йшыргуз.
«ХIара хIацыта, тгIачвакIта хIбзазун. Ауи аъадаб ауысла дымчын. ХIанычвхуашыз апхъала бзи йыгIбун ауи йпещ хIнагIвзылырныс, йаргьи турых гIахIайхIвуа далагун», – йгIалгвалашвахитI Галия.
Щакърыл йпхIа лыпхIчваква йырхIвахитI рабаду рдерсква шрыцичпуз рыгIзарагьи гватра ду шазалихуаз.
«ХIара хIпны йанакIвызлакIгьи сасчва щардагIвын. ЙыздырхитI зны дада сйыцта Гулиа ДырмытI йтдзы хIшцаз. СхвыцдзаркIван ауи агIан. ХIпны йбергьльу уагIа щардагIв гIайуан, ауат [дада йыцта] апещ тшыгIвнаркIуанта ауырата йайчважвалун», – йгIалгвалашвахитI Галия.
Ауи кьангьаш гьазгIалгуа лабаду шйакIву лдунейпшыща ащаквгылра, лпсадгьыли лыбызшви йрылзлыму азаъаща гIазшIылкIгIаз. Йара йкъаруква шабгу Апсни ауи акъагIари йриттIи щта.
Щакърыл Константин сквш 93-та днайуата асквш 1992 январь а 15 щымта щажьыта адуней йхIваджьтI. Ауи апхъала ауи мызкIы йацта дчмазагIвын. Апсны йагъьыз апачва йрыуазаджвыз днанадастI. Щакърыл Константин Лыхны аткъвым рнышвынтара апны йчIвылахъв йаухтI.
Абараса Лыхны йауаз арыпхьагIвкI йбзазара ахабар ауагIахъа шабгу ртурых рахъва багъьата тшаланарпатI, ауат ргвбайара, рцIасква, рыбызшва гIархчауата йызлаз абакIра йагIарбагахатI. Данпсуашыз апхъала апхьахьа йгIагвалашвахраква йгIадзынгылуаш абанпараква тынхата йрызгIанижьтI. Щакърыл Константин йгIвыз акнига, ага йгвасразтывгьи, аткванква йгьгIарыцIамылтI, закIы-закIта йъахIыльчви йаргванкви йырзыгIанхатI акIвмызтын.
швталра йа тшаншвцIара атахъыпI.