Жəабран (жвабран) – сквшыкI апны зны – Ачгара ду апхъала – йдыртлапIауа гвыргъьахъвпI. Ауи ацIас ащайдзаква хIуагIа рапхъанчIви гIамта йгIаджвыквылитI.
Голандзиа Есма
БырзаманкI агIан арахврхIара рахIа йапщылаз апсуаква арахв дрынчвата йырпхьадзуз Айтар йыхьызла цIас нкъвыргун. «Кыр зымчу Аиҭар – абжьеиҭар – анцəахəду!» – «Зымч дуу, быжьлактакI зму Айтар – Анчва Ду йхъвыкIу» – араса акIвын ауи штшизынадырхуз. Айтар быжьанчвакI дырхъадата, ауатла далата йырпхьадзун.
«Ауи ймагIныз йгьи дызлалаз арат ракIвын: Жəабран (Жвабран) – ащамакъква рынчва, Џьабран (Джьабран) – ащасса рынчва, Ҳәараҳ (ХIварахI) – ахIваква рынчва, Алышькьынтыр (Алащкьынтыр) – алаква рынчва, Цабаҳ (ЦIабахI) – ацыгвква рынчва, Ҽышьашьана (Тшыщащана) – атшква, акъдырква, атшадаква рынчва, Анана-Гәында (Анана-Гвында) – ащархIара анчва. Аэтнографква тшыт-тшыт йазыркIкIыз адырраква йшгIадырбауала, апхъала Айтар дызлалаз абыжьанчвкIгьи йрызныхIвун», – йгIаликIгIитI аэтнолог Бигуаа Валерий йынхара «Апсуаква рдин ацIасква рдуней» апны.
УахьчIвала йынкъвыргауата йгIанхаз Жвабран анчва йзынарху ацIас акIвпI, ауи агъны мзы йахьызтагьи йгIанхатI (апсуаква февраль «жвабран» – хIва йапхьитI). АцIас йахъвыкIта йалитI йазалху амгьал – жвабранмгьал рыдзра, ауи атшгIвала йдрыдзитI. Ауи арыдзрагьи йара ацIас акIвыршарагьи атгIачва апны йахIбу апхIвыс – ан йа ахща – йлыхъвдаквпI. Арасадзыхь кыт йту ЛомиаргIа ртгIачва апны жвабран акIвзыршауа сквш 93 йырту Бгъанба-Ломиа Венера лакIвпI.
«Апхъала амгьал зларкIвхIуз арыпага агвыргъьахъв гIадзарныс мчыбжьыкI шатахъыркIваз йдрыхIазыруан. ЖвасквшакI раъара цIуашта агвыргъьахъв ангIаталуаш апхъала ауахъ йдрыхIазыруа йалагатI. Ауи дрыхIазырра ахъазла адзыршхьа джьыкIа, фачыгIв, йырхвыз нартыхв шыли кIыркIырлаш шыли, цха аларцIитI. ЙаларцIаз хъыргIвитIта ацIх йдыргылитI. Щымта щажьыта мца цIырхъыйитI. АтшгIва щыбжьандза пыргъа щардата йшачпуш апшта бзита йгIатыршгIара атахъыпI. Арыпага гвадз шыла аларпситIта мажвадза ркIвхIитI. Ауи раса лабала йа амҳабысҭала (мамырса зладрысауа блахъ – аредакция ррытаразга) йыргIватIитI, напIыла йгьахьысуам. ЙантшгIварцIушдза йыркIвхIитI. Амажвадза урыжвпIачва йгьауам», – лхIвитI Бгъанба-Ломиа Венера.
Ауи амщтахь атшгIва «ахәажә» – хIва (хъвжвы) йызпхьауа ащхъачай абыгъьква тарцIитI. Абыгъьква пасата дзыршыла йыржвитI, йтIатIахара йгьи йцкьахара ахъазла – ари агIайыра уау мачIкI алапI. Ащхъачай амажвадза ажвпIара ацапшыта йаквырцIитI, бгъьылагьи йхъыргIвахитIта ахъахьгьи пыргъа аквырпсахитI.
Амажвадза хъва алампIлара ахIатырла банан быгъьгьи гIадрысабапитI, амгьал йацапшыта йшдзуаш апшта апыргъаква нартыхвбыгIвгьи рыларцIитI. Жвабранмгьал пщырцата йдрыдзитI.
«Апсуаква йшырпхьадзузла Анчва адгьыл пщырцата йгIайшатI. АгIвычIвгIвыс адгьыл пщырцата йыла йангIацIайыжьуа ахъатаква гьйыргIващум, йауа ухIварыквын ауи йащату аджьуар акIвпI. ХъатакIла йгIауахвырквын, аджьуар амара, амца – ауи шалауыршвушгьи алата – йагIарбагапI, хъатакIла – адуней апщхъатакI йыргIарбагапI. Апсуаква рдунейпшыщала адгьыл пхIвыста йалитI – ауидъа адуней закIгьи гьгIаквылуам», – ацIас амадзаква гIахIгвынйыргIвитI Бигуаа Валерий.
Жвабранмгьал амара тамшваскIва йурыдзра атахъыпI. 3-4 сахIат анцIра амгьал хIазырхазтын абыгъьква гIахъырххитI, йсакъуа йгIатшгIвырххитIта айшва йгIаквдыргылитI. Ахъахь ашв гьагьа ацқьашә (Анчва йашв) аквырцIитI.
«Амгьал адгьыл йагIарбагу пщырцазтын, ашв анвчваква ъабзазауа ажвгIванд йагIарбагу агьагьара йадамыгъапI. Ашв амгьал ахъахь йанаквырцIауа апсуаква ажвгIванди (ахъацIа) адгьыли (апхIвыс) адыркIылуата, абзазара гIазхъшахъыцIуа, анчва дыззыразу атгIачва дрыбагъьауата гIанырщтитI. РыцIа йауацIакIыта уазхъвыцырквын ари ацIас ахш уар гIауызтуа адгьыл апны йаъу ахIвырта бажви абажвра йахъвауа ажвгIванди гIанадыркIитI», – йгIаликIгIитI Бигуаа.
Ауатква рымщтахь апшвыма пхIвыс дныхIвауа Анчва тшизыналырхитI. ЛнапIыкIла ачвамза лымата ауи Анчва атгIачва абга-згIвадата агвыргъьахъв йъазынайырдзаз ахъаз дшизыразу лхIвитI. Йара ауаса ауи Анчва атгIачва згIвадара, баракьат шритуаш, аунагIва шбагIвуш, арахв йшрызхIуш дйыхIвитI.
Ачвамза атдзы уызланашылуа ашв йкIыддыркIылитIта ауаъа сахIатбжакI аъара йблитI. Ауи амщтахь амгьали ашви, йтгIачвахата тшзыркIьыдахьаз агIариква рхъвгьи гIарпхьадзауата, йагIвдырситI.
«АтгIачва шабгу айшва йадзхъачIвитIта ачара джвыквырцIитI. Жвабранмгьал цха йа хырчIвы адыркIылитI. Амгьал йъадзапху, йъадзатIатIу угвы гIанахвуата йхъагIапI, йанхьра багъьахитI», – лхIвитI Бгъанба-Ломиа Венера.
Амтшаша амгьал йауу ахъвква агвлачва йырзыргитI. Ашвахьа апсуа пхIвысква мажвадза ркIвхIата йатамацIаухуаштI, йауа ухIварыквын ужвыгьи йцIасу гвыргъьахъвкI – хəажəкыра гIаталитI. Ауи йащтагIайуа агIвыра апны хIаквчважвуштI.
швталра йа тшаншвцIара атахъыпI.