ЙхъыцIуа асквш 55 аюбилей йадахIвуата Абаза район агIаныршара, ащаквгылра, ауи ажвлара-экономика тшауацIнарыхра шакIвшуз, йшакIвшауа АААК аинфопортал йгIарайхIвтI Къарча-Черкес Республика йаланакIуа Абаза район аунашвахъцIарта ахъада Ныр МухIаджьыр.

Ауи дйачважвитI Айсан Людмила

- МухIаджьыр ЧагIбан йпа, ашIыпIа-унашвахъцIарта шIыц алаща гIаншищтара абгата 10 сквша цIитI. Арайон ахачIвква абгата йархъйауата йщаквгылырныс ахъазла йлырхыз амурадква хъйама, гIатгара хъадата йаъайа?

- Арайон аунашвахъцIарта зтшын йгIаншаз йгIашIарышвта цIагыла багъьагьи млыкв щайдзагьи рымамкIва аполитика, ажвлара-экономика, амлыкврхIара уысква дырхъйара атахъхатI. Ауи аунашвачпагIвчвагьи аъачIвагIагIвчвагьи йрылшуз зымгIва рчпатI ашIыцраква арайон йту ауагIа рбзазара агъьырчIвуата йщаквгылырныс ахъазла. УахьчIвала Абаза район аунашвахъцIарта алащала 16 хъвшаракI йнадзитI, ауат арайон абзазара анархараква зымгIвалагьи йнардзата штшуацIнахуаш апшта рхачIвква йрыдынхалитI.

- Ари асквш арайон абюджет шпаъу? Абюджет ахъахIара гIалцIырта хъадата йамайа, апхъахьыла ауи йалахIарныс ахъазла хачIвыта йгылайа?

- Асквш 2019 апны Абаза район абюджет сом мильуан 309 зыкь 717 надзитI. АхъахIара йагIалцIырта хъадапI аналогква, ауат йрыуата зпхьадзара рыцIа йщарду «Южна» рпхарта комбинат йыршвауа аналог акIвпI, ауи сом 18 мильуанкI надзитI.

Асквш 2019 аурала абюджет ахъахIара йалахIарныс ахъазла абзазагIвчва млыквта йрыму, ауат хабза щатала йшрыбагъьу рытамамхуштI, зналогква зшвара атахъу абзазагIвчва хIрыдынхалуаштI швачIвыта йгIанхаз апхьадзара йалдзгIарныс ахъазла.

Датшагьи хачIвыта хIпахь йхIыргылтI амуниципал млыкв аинвентаризация хIчпарныс, ауи нардзата йшгIарысабапхуш апшта, ауи багьандата йназахвуа ахча шыршвауа хIырхъвыхуаштI, йаназаману йшыршвуш хIащтазлуштI. МагIны амапI абюджет нхартаква рпны апсабара газ, адзы, аэлектрокъару ргIарысабапща архъвыхрагьи. Ауи ауысла анхартаква рпны мониторинг акIвшитI, абжараква ррыдзрала амальква нахвра атахъыпI. Ауи йахъазымкIва йалкIгIата хIыззыбжам акврыдзраква йрылырдзгIара атахъхитI.

- Арайон адгьылта йгIацIанакIитI квадрат километр 300 000. АкытмлыкврхIара тшауацIнахырныс ахъазла йгIарысабап йауаш адгьылква нахъитI. Ари анархартала швуыс зквыйа?

- АкытмлыкврхIара Абаза район апны йхъаду нархартапI. Арайон адгьылква рпны йынхауата уахьчIвала ашвъа йаныпI адгьылрхарджьра млыкврхIартата 66, ауат йрыуата 12 агIайыраква йрыдынхалитI, 54 – рахв дырхIитI. Датшагьи Абаза муниципал район адгьылква рпны йаныргIалпI Европа апны рахIа йпхатшу агрокомбинат «Южна», ауи адгьылта йгIацIанакIитI гектар 144. Ауи рпхарта млыкврхIарта дупI, араъа уыжвгIанчIви амальква гIадрысабапуамцара наши пIатIражани гIадырйитI. Арпхарта апны хIрайон абзазагIвчва йрыуата 246-гIв нхитI.

Ансисквша хIара акытмлыкврхIагIвчва хIырцхърагIитI акъральыгIва программа абзазара йалажьхауата субсидия злагIапшцIыргуш ашвъаква радгалра ауысла. Ашвъаква анхIазырхара Къарча-Черкес акытмлыкврхIара аминистерства апны ауи йазалхта йгIаныршу акомиссия йрыртитI, акомиссия ашвъаква йрылапшитIта йынхауа апрограммакви аподпрограммакви ралацIара ауысла щаквыргылра нарахвитI. ХIрайон адгьылрхарджьри арахврхIари апхъахьылагьи тшауацIырхра ахъазла Абаза район акытмлыкврхIара ахъвшара анхагIвчва ауагIа йрыдынхалитI акъральыгIва программаква рылалра хъгалрата йгIаннаршауа гIаргвындыргIвуата.

- АкъральыгIва статистика йшгIанарбауала, йцIыхъвахауа асквшква руацIа арайон абзазагIвчва рпхьадзара йалахIатI. Ауи збзиру ачIвыйа? ЦхърагIара йазыбжу абзазагIвчва йырзынархата амальта йнашвахвуайа?

- Абаза район гIаныршара затахъыз абазаква апхъанчIви заман йгIашIарышвта йъабзазауа ахакв гIахчахарныс, апхъанчIви бзазаща, цIасла йгIамгIвайсуаз аунагIва ргIапсща, хIкультура, хIыбызшва гIащаквхарныс ахъазла акIвпI.

Асквш 2019 январь а 1 атшынла йгIахIахвырквын Абаза район абзазагIвчва рпхьадзара 17 733-гIв йнадзитI. Асквш 2018 январь а 1 агIан йщаквгылаз агIарбараквала арайон абзазагIвчва 17 530-гIв йнадзун, асквш 2017 агIаталымта – уагIа 17450-гIв йнадзун.

АуагIа рпхьадзара йъалахIауа щатата йазалитI акъральи ареспублики ртланыкъвала йнахвхауа амальква. Ауат йрыуапI хгIвысабичва райхIа зму атгIачваква хвыдаъа адгъылхъвква ъагIарыртуа, йхыгIвхауа асаби атгIачва дангIарылахIара мзигIадзапхьадза ауи йыхьызла йъагIарыртуа сом 9600, йпщыгIвхауа асаби данраура – зынцхърагIарата сом 100 000 ъагIарыртуа. Арат амальква ракIвымкIва асабитггIачваква пшырта рзырчпауата абзазарта-коммунал акврыдзраква, амгIвайсра, афачIв акврыдзраква руысла йазалхта цхърагIара ддрадзитI.

Ауи акIвымкIва, хIрайон апны йазалхта гватра рызхIымапI йгIадзынгылуа абанпараква рбзазара агъьчIвра, чкIвынргIа анхара йадкIылра, асабигIзартаква, апхьартаква, аспорт хъвмарыртаква руыхвара. ЙашIыспхьадзаз зымгIва рмагIны швабыж йдупI арайон адемография гIарбараква рыхъазла, хIуагIа рзгIвадара агIахчара ахъазла.

Арайон ауысква рпны хъатакIла йгьгIанхум абаза хIаракьатчпагIвчва дуква, акытмлыкврхIагIвчва. Ауат йапдымрышвтуата ахчала, датша амальла йгIахIцхърагIитI. ХIара ауат швабыж хIырзыразпI.

- Абаза кытква рщарда Абаза район йгьаланакIуам. Ауат швшпарабадыруа, швшпарыцынхауа?

- Абаза район йаланамкIуа абаза кытква хIара пхата хIрыщтаныкъвитI, нархара щардала хIацынхитI.

Абаза район апны айззара дуква анакIвшауа, аспорт йазынархазтынгьи, акультура йазынархазтынгьи, абаза кытква зымгIва рбзазагIвчва гIахIрайгвитI. Амультипликация йгьи агвацчпа фильмква зну адискква рпрезентацияква анакIвшауа абаза кытква зымгIва рсабиква гIазхIкIкIлитI, арыпхьара гIацIщтраква, ацхърагIагаква ареспублика абаза апхьартаква, асабигIзартаква зымгIва йырхъахIшитI.

- Арайон уагIахъа щарда табзазитI, ауаса абзазагIвчва рпроцент 85 райхIа абазапI. Абаза бызшва, акультура, абаза уагIахъа ргIахчари ртшауацIыхри ауысла нхарата йакIвшауа ачIвыйа?

- ХIуагIахъа ргIахчара ауыси хIыбызшва агIахчара ауыси адзхъагылата йымгIвайситI. ХIрайон апны ари ахачIвы архъйара йазалхта гватра азхIымапI. Абаза бызшва агIахчара йазынархата апхьартаква рпны апхьарасахIатква рпхьадзара йаладырхIатI, абжьара сахIатквагьи цри бызшва ауацIыхра йшазынархазлуш хIащтапI.

Апхьартакви асабигIзартакви рпны нхара ду акIвдыршитI абаза уагIа рцIасква, ркультура, рхабзаква ргIащаквыргылхри ргIахчари йырзынархата. АпхьагIвчва цри бызшва, литература, культура гIальаматрата йазрыму тшщтIнахырныс, талант зму асабиква гIахIрыбергьыльта йхIыргвышхварныс ахъазла асквш 2011 йгIашIарышвта арайон арыпхьараква акIвхIыршитI.

«Абаза бызшви литератури рфестиваль» йаланакIуата асквш 2015 йгIашIарышвта Абаза район апны ареспублика наука-практика конференция «Тобыль Тольыстан йыхьыз нкъвызгауа апхьараква» акIвшитI. Ауи йалазлитI афилология, абызшвадырра, атурых, аэтнография йрыдынхалуа апхьахьаква, абаза бызшвала арыпхьагIвчва. Йарауаса ансисквша йакIвшитI ауыса алацIара, апроза гIвра знархару аршIыйара анкъвакъвра «Акъальам апычIвгIвыраква». АдгалагIвчва йыргвапапI асабиква рынхараква йрыуата абаза бызшвала йдрыхIазырквауа ъащарду.

Абызшва ардырри агIахчари асабиква рпны пасата йъащаквгылуа ахъазла асабигIзартаква рпны цри бызшвала абжьара сахIатква щардата йакIвшитI – ауагIа фольклор злу аргылчIвква, алокIква. Ауат хIуагIа культура абайара асабиква йырзыгIахъыртIитI. АсабигIзартаква рпны асабиква абаза бызшвала амультфильмква йырпшитI. Асабиква рыхъазлагьи адуква рыхъазлагьи Абаза район акультури атшпсщари рквта акъарула ансисквша абаза бызшвала аспектакльква дыргылитI. Абаза бызшвала йгIачважватI амультфильмква «Асльан паштахI», «Простоквашино», «Винни-Пух», «ЖвыгIвмызкI», агвацчпа фильм «Нарния ахабарква» рфырква.

- Акультури абызшви ргIахчара знархару ари анхара шабгу арайон рбюджетла йакIвшума?

- Щта, ауаса араъа йгIалкIгIара атахъыпI «Алашара» адкIылара рцхърагIара шIырпшыра амамкIва йшдуу. АсабигIзартаква йгIадрысабапитI «Алашара» адкIылара йдрыхIазырыз цри бызшва арыпхьарала ацхърагIагаква. ЙгIацIырщтуа акнига шIыцква арайон йгьи апхьарта библиотекаква, аршIыйара йгьи атшпсщара квтаква зымгIвагьи йырзыршитI. АдкIылара йакIвдыршауа афестивальква, анкъвакъвраква чкIвынргIа джьгарта йалалитI, хIкультура цIолата йднардыритI, ауи атшауацIыхра ркъару аларцIарныс йаргвышхвитI.

Абаза бызшва агIахчари атшауацIнарыхри руысла арайон апны йадхIкылуа адырраква ареспублика абаза кытква зымгIва йрылагIгитI, ауатгьи йшгIадрысабапуаш апшта йырзынахIырдзитI.

- МухIаджьыр ЧагIбан йпа, зымгIвагьи йгIаргвынгIвитI аунашвачпагIв йъанатIа анкъвгара шмайрам, ауи къаругьи замангьи щардата йшнарахвуа. Йшпауылшауа агвыпгьи адукIылырныс, утгIачва, уынбжьагIвчва урыщтаныкъварныс ахъазлагьи заман гIауауырныс? Къаруи амайчри абагIаугуа?

- Абаза район аунашвахъцIарта анхагIвчва гвып зуыс йазъазу, ауи ахъазла згвы цхIауа ъачIвагIагIвпI. Ауат абгата йгIаргвынгIвитI ансимшы хIзынйауа ауысква, абаргвыраква хIрыдынхалра, йхIырхъйара шатахъу.

АунашвачпагIв йъанатIа анкъвгара джьауапкIрата йапщылу уылаухIвузтын ауи къару гIауыланацIитI. Агвып акъыльаквшвара анырбжьу асхъан ркъару йалахIитI, йабаргвышхвитI, ргIарбараквагьи йрызхIитI.

ЙзачIв рхъйагIв уысхартазлакIгьи уахьчIвала ауагIа рбзазара агъьызчIвуаш амальква нарахвра атахъыпI. СтгIачвагьи йгIаргвынгIвитI сынхарта джьауапкIрата йапщылу. АуагIа йансызхъарцIазара ауи гIасырцIабыргхра атахъыпI.

Арайон гIаншищтара 10 сквша цIитI, ауи азаман ауацIа анархартаква зымгIвалагьи нхара ду акIвшахьатI. УахьчIвала схъагвы аквыта йсхIвитI апхъахьылагьи сынхарныс сшхIазыру: апхъахьыла йчпачIву сыласхIвитI, амурад дуква лысхитI, ужвыгьи уыс щарда ахъвдаквысщтырныс сгвалапI.