Йбергьльу абаза уысагIв Щбзыхва Лариса лысквш 60 аюбилей йадахIвуата АААК ахабарргарта портал йдрыхIазыртI ауи лбзазара, ршIыйара мгIва, лщаквгылра апны рыцIа магIны змаз агIаншараква, лгIвыраква рджыпха знархару абзагIвра.

Айсан Людмила

Апрель а 6 атшын йбергьльу абаза уысагIв, Россия агIвгIвчва радкIылара йалу, Къарча-Черкес ауагIа руысагIв, Апсны агIвгIвчва рассоциация йалу Щбзыхва Лариса сквшы 60 лхъыцIитI. Ауи Анчва йгIалылайцIаз ахъашыгIвра зынгьи йымчвуа амца йагIвызата, ларгванква рыргвышхварала дзынйауа архъвыхраква йгIарыцIылгумцара лынцIра аурала йлыцгIамгIвайситI. Щбзыхва Лариса дуысагIв духатI, дгIазлыцIыз ауагIа дыргIвоухатI. Ауи ауыс апны йгIалцхърагIатI ламайчра, лбагъьара, абзазара апны йхъаду ацIасква ауагIа рхъвыцщала йшазлырцушызла лтахъыра.

Абачви абадучви ртынха байа

Щбзыхва Лариса Къвбина кыт (Къвбиналокт – аредакция ррытаразга) апны дйытI, ауи ашIыпIа пшдзаква йрыуазакIу Чбыщ акIвар атшпы. АдзыгIвчкIвын ауысагIв лыршIыйара апны щардала ашва азылхIвахуа далагатI ауи гвышхвара шгIалынацIуз йахцIарата.

Удзы йаласыргIващатI сыладзква ймачIымкIва,
СхьыгIаква ймачIымкIва йуызхъасцIатI,
Бзи узызбузгьи абар –
Зынгьи уамайчуата уъабакIуаз.

Абараса дгIалагитI Лариса луысакI Къвбина дзыгIв йалачIвауа адзыгIвчкIвын амайчри анагри йгIархъшахъыцIуа адахIврала лдуней шчвуа йашIылырпшуата, ауи апхъаламгIвайсра ацIапха шгIаунатуа йазхъалцIауата. Ауи ари атурасы йызнымкIва тшазыналырхитI:

ТшуыцIсщитI са йатаркIвах пхIвыспачкIвынта.
Сгвы абгата йузыгIахъстIныс стахъыта:
Чва зхъам дзыгIвчкIвынта уырпхьадзарагIатI уара,
Чбыщ! Уара упны абзазара тшазызбжьун.

Лариса лангьи лабагьи арыпхьагIвын. Лаба Къвырманби Хвыц йпа дгьабгахым, ауи Абашта айсра Ду далан, абазаква рпны йапхъахуз алётчикква дрыуазаджвын, йыхьыз акыт апынгьи агIвыма штаква рпынгьи йбергьльын.

«БаларгIа рткъвым ахабарква шаквшахIатхауала хIара хIапсыуа хъшахъыцIпI, – лхIвитI лара Щбзыхва Лариса. – БаларгIа – апхъанчIви апсыуа-абаза ткъвымква йрыуазакIыпI. Ауи апсыуа фольклор апны уанйитI, ажва ахъазла, Когониа Иуа йыршIыйара апны афыр пхIвыспа Мадина БалоургIа дыртпхIапI».

Бала Къвырманби йпхыцIа джьащахъвахатI. Апхъапхъа ауи Черкесск апедагогика училища дгIалгатI, уадыргIвана щарда цIуата йымаз агвалара хъатайкIытI – апссгIара, Грузия ССР йаланакIуа Рустави къала йтагылу аучилища дыцIалын длётчик-рхъвыхыгIвхатI. Асквш 1938 агIан арра къвырльыкъвхара дызшIырттI, ауыла анамыца фашист кIыгIвчва дырпшIагылата дайсырныс ахъазла айсра дызшIырттI.

Лариса ланду, Бала Мамыра, йшгIалгвалашвахуазла, къвырльыкъвхара данызшIырт лпа хнартыхв хIатыкъкI йыцнайахвтI. ХIатыкътшыткI йшидыруаз йгIанижьтI йыргIван сквшщарда йджьып йтата йынкъвигатI, йцри тшгIва гIайнаргвалашвахуата, йадамыгъата.

Айсра амщтахь Бала Къвырманби асквш 1947 агIандза Австрия апны къвырльыкъв йхатI. УадыргIвана ртшхъвага щарда йгьи лейтенант чын йымата рпны дгIайхтI. АрыпхьагIвчва ринститут дыцIалтI, дапхьан дангIалга Къвбина кыт аквтанай апхьарта апны асабиква айрыпхьауа далагатI. Ауаъа сквшы 40 райхIа дынхатI. АпхьагIвчва абанпара щарда пхата дгIаргвалашвахитI географияла рарыпхьагIв Къвырманби Хвыц йпа.

Абараса Щбзыхва Лариса здырраква ауацIыхыз лаба йгIайшIылкIгIатI адырраква разгIашыкъра, амайчра. Ауи дпхIазаджвыкIын, ауи йгIалцIла лаба бзибара ду лызйыман, ларгьи лынбжьагIвчва драпхъанысуата дгIакIвзыршуз адуней бзи йылбауата ауи амадзаква цIолата штшрыхалыргIвазуш дащтан.

Лаби лари архъа нхараква рпны йанаццуз, лпсы йалалыз апсабара архъвыхраква йырпщылу агIагвалашвахраква луыса «Тынха» асатырква йрылалцIатI:

Адуней гIаншара мадзаква гIахъстIуан,
АдзыхьчкIвын адзыгIвчкIвын аунащтуан.
ЙыздырхитI са адахIвра ду амшква
Саба закIы-закI дзыхь согIата йангIаситуаз…

Щбзыхва Лариса лан Дина Бильаль йпхIа (лпсата бзихатI), лыбызшвала дчеркесын, зыхьыз бергьльыз акъральыгIва уысхагIв Темыр Бильаль дипхIан, ауи Хвмаран кыт дауан. Лариса йшылхIвауала, лан лаба йдырраква цIолан, черкес алфавит ангIандыршуз ауи йадынхалуаз дрыуан. ГвасрапI, ауаса ауи йпхыцIа нашхыйахатI: Абашта айсра Ду агIан апартизан гвып унашва рхъицIун, йазалхта рпахь йгылаз ахачIвы дырхъйауата йпи йари афашистква йырнапIыцIашван гIазаб рхътырхуа йырщытI. Арат афырква рхъмаштылра йазынархата Зеленчук станица аурамкI рыхьыз ахьырцIатI.

Лариса йылдырхитI ланду йшылхIвахуаз урышв бызшвала йарыпхьагIвыз лан апхъапхъа лаба дйабадырырныс шылтахъымыз, ауаса Къвырманби дызщтаз апхIвыспа лан Лида ауи аъарала дларгванхан щарда йнарымгхуата хъвмарра рчпатI. АтгIачва Къвбина йтабзазауа йалагатI, хгIвы сабичва раутI: гIвычкIвынчви, Али йгьи Али-Мурза, пхIакIи – йуысагIвхаз Лариса.

«Сани саби рымщтахь сгIадзныргылра къару ду алайцIатI сащахIба Али. Ауи йакIвпI зымгIва рапхъа апхьара бзи йсзырбаз», – йгIалгвалашвахитI Лариса.

Али (йпсата бзихатI) аба-аба пшката дылзыъан йахщайцIба, щардала книга дылзапхьун – Маршак, Марк Твен, Чарль Диккенс ргIвыраква. АгIвгIвчва дуква ргIвыраква, ауат йрылу афыркви атураскви ауи аъара йылгвапхунта Лариса лара-лара арифмаква гIанлыршауа далагун. Зны лаби лаба йащи ачвахырта дрыцта йапхъахауата йалалцIаз асатырква гIалхIватI:

Архъа щаца апны адзыхь гIаншатI
АгIвыга чIыхв йагIвызата.
Зны – йгIахъачвалтI, гIван йгIахъачвалтI –
АуагIа рахьыла йджвыквххтI адзыхьчкIвын!

УадыргIвана Лариса йгIанлыршауа далагатI датша саби уысагьи: ртдзы апахь йгIайуаз апсахъва, аунагIва псауышвхIаква йгIарыквчважвауата…

«Йапхъахауа спедагогика поэма»

Апхьарта апны Лариса бзита дапхьун, знархарала йапшымыз дырра щарда лымагIальаматын. Лан дфилологынта Лариса литература, уысара бзи йъалбуз дайгвыргъьун, акнига джьащахъваква дрыпхьарныс йгIалылтуан. Апхьарта апны историяла апхъанчIви культура ддырдыруа йаналага Лариса Греция архитектура швабыж дхънахтI, ауи йгIалцIла йагIбахауа акласс дангIалга дархитекторхарныс лтахъыта ауыхвагIвчва ъадрыхIазыруа атехникум дыцIалтI, ауаса атгIачва уысква ъабаргвхаз ашвхIаусыгIвала дгIацапахын апхьарта дыцIалхтI.

Апхьарта амщтахь Лариса Пятигорск йтагылу агIвыма бызшваква ринститут дыцIалтI, ауаъа швабыж йылгвапхауата дапхьун, ангьльыз литература йызлагIву абызшвала дапхьун.

Зны пхныта Лермонтов (Ставропольшта, Россия Федерация – аредакция ррытаразга) йтагылу атшпсщарта «Ауарба быхъвква» апны бжьагIвыта дынхауа далагатI. МызкIы ауацIа ансимшы ауи лынхара амшгIвыра лыгIвра атахъын. Атшпсщарта аунашвачпагIвчвагьи арыпхьагIвчва-кураторквагьи швабыж йджьарщатI лынхара амшгIвыра уыса квпшырала йгIвыта йанырба. Абари агIаншара джьащахъва абзирала Лариса согIа гIалырттI – Къазахстан ларпшра дырщтитI.

«Абараса сара йапхъахауата «спедагогика поэма» згIвытI», – дпшвырхъыччитI Щбзыхва Лариса.

Аинститут дангIалга амщтахь лани лаби руыс дадгылын дазгIашыкъта асабиква ангьльыз бызшва длырдыруа, йылбжьауа далагатI. Лпедагогика нхара асквшпхьадзара 25 йнадзитI. Асквш 1980 агIан ауи апхьарта дызцапхьуз, швабыж йчкIвын гвапаз Щбзыхва Алексей дйыццатI. Ауат хгIвы сабичва раутI – рпачва Бориси Эльдари, рпхIа Бэла.

АунагIва уыскви апхьарта уысква дшрылазгьи Лариса аршIыйара зынгьи йгьашIалымрыстI, лгвы йгIатнацауа зымгIва знымзара-зны уысагIв быжь аущтла йшылзыхIвахуашла дгвыгъун.

«Бзи-бзи угIас, абзазара апша!»

Асквш 1994 мартI а 12 атшын ареспублика газет «Абазашта» анапаква рпны йапхъахауата Лариса луысаква хвба йнадзауата йгIаквшвитI, ауат хъата йрыман «Бзи-бзи угIас, абзазара апша!»

АпхьагIвчва ауат ауысаква швабыж йыргвапхатI. АпхьагIвчва абаза уысагIв шIа луысаква шмайру, дара рджыпха йштагылу гIалыркIгIун. Ауаса мачIыгIвпI йыздыруа ауи апхъала, асквш 1992 агIан, лара Лариса йшылхIвауала, луысаква йапхъахауа разкIкIра «Аладз лашараква» анапIлагIвыра шылрыхIазырыз.

«Йапшым ашвхIаусыгIваквала, Къарча-Черкес агIвырагIацIщтырта ахча ъарзынамхъузгьи алата, азкIкIра адуней йангIаквыл быжьсквша анцIы амщтахь акIвпI, асквш 1999 агIан», – йгIалгвалашвахитI Щбзыхва Лариса.

Ари азкIкIра апны ауысара абжьы багъьата йгитI. Щбзыхва Лариса ллирика фыр дгIакIвзыршауа зымгIва йдырныс, йылайхIварныс, йалйыргарныс йтахъыпI. Арат агIвыраква лкIгIара хъадата йрымапI атурасы агIарбаща, ахъвыцща цIола.

ЙащтагIайуаз асквш 2000 агIан Къарча-Черкес арыпхьагIвчва рдырраква йъарыладырхIауа аинститут анхагIвчва рцхърагIарала книга джьащахъвакI гIацIцIитI – «АуагIахъа цIасква ргIащаквыргылхра амальквала аъадаб азыбжьара». Акнига Щбзыхва Лариси аинститут йапроректорыз Бежан МухIамади йацгIацIырщттI. Ауаъа асабиква ргIадзныргылра-рбжьара апны ауагIа педагогика алшараква гIадырбатI. Акнига йалашватI Лариса луысаквагьи.

«Акнига абаза апхьартаква зымгIвагьи йырзыршатI, ауаса йызмазларныс зтахъыз агала рыцIа йщардагIвын. АрыпхьагIвчва ауи шIырпшыра змам цхърагIага бзита йырпхьдзун, агIацIщтра швабыж йайгвыргъьауата адгалагIвчва йшырзыразу рхIвун», – йгIайгвалашвахитI Бежан МухIамад.

АуагIа руысагIв – «АуысагIвдза йызцауата»

Арат агIвкнигакI ангIацIцI амщтахь Щбзыхва Лариса Россия агIвгIвчва радкIылара днарахвтI. Лыхьыз апхьагIвчва, агIвгIвчва, ауысагIвчва, апхьахьаква рквтала йбергьыльхатI, ауат дрыцынхауа далагатI.

«Сара зымгIвагьи сырзыразпI: йгIасцхърагIузгьи, йгIаспырасуазгьи. Ауат зымгIвагьи рбзирала уахьчIва йсмагIну смагIныпI», – лхIвитI Щбзыхва Лариса аршIыйара апны лцIбацIбагIвчви агIвгIвчви дрыквчважвауата.

ЛыршIыйара апны ахIба пшдзата дылпхьадзитI щардала рунагIва апны йсаслуз Джьгватан Къали, ауи Лариса дшIаркIвата дшыршIыйагIв духушыз йхIвахьан. Ажва аламкIва Лариса пха ду рыквылцIауата дырзыъан йбергьльу абаза уысагIвчва ахIбачва: ЧквтIу Микаэль, ЛагIвычв Джьамльадин, Тлабыча Мира, Мыхц Кьарим, ТхIайцIыхв Бемырза.

Асквш 2006 агIан йгIацIцIыз йхпахуз лазкIкIра «Абаза рашва» апхъажва йгIвытI йхъатала ЧквтIу Микаэль – Къарча-Черкес Республика ауагIа руысагIв. «…Щбзыхва Бала Лариса – араса лыхьызпI уысарадзала сгвы зырчIваз ауысагIв… ЦIабыргыра злу аталант йанакIвызлакIгьи йшIыцпI, йайрышпI, гвбайара алапI, йдупI. Абарат ахцIараква йсгвапата йрылызбгIатI Щбзыхва Бала Лариса луысаква рпны йгьи агIвычIвгIвыс уысква рквтала йдудздзу Ауысара апны ахIба ршIыйагIвкI йапш гвыла-псыла йылзыстахъпI агIатгара дуква!» – араса йгIвытI ауагIа руысагIв.

Лара Лариса акнига абзазара пасата йалцIыз лхъапщыла Алексей йхъмаштылра йазыналырхатI. «Абаза рашва» - абаза литература апны йапхъахауата урышв бызшвала йгIву азкIкIрапI абаза уагIа, ауат ртынха абайара йгIарыквчважвауата. Абар, ажва ахъазла, араъа ауысагIв шIырпшыра змам абаза бызшва дшаквчважвауа:

О, сара сыбызшва
Быжь пхатша-гвахъва,
Йапхъахауата змакъым
Са йсагIаз!
Спсы злащаквгылу
Къару джьащахъва,
Бызшвата йаъу
РацкIыс йхъагIахаз!
ЙуыцагIвсшитI са
Анашхыйара хIатла.
Сгвыргъьара апны
Йаргвандзу хIагIвзачвапI.
СгьайлахIум са
Уъарымдыруа ашIнатла,
Убжьы ъамгауа
СйымгарагIатI Анчва.
Сыбызшва – сымара,
Са сгIазыргвышхваз,
Псыта йсхъу,
Щата йрылу сдаква,
СхьыгIаква зрыдзуа
Йджьащахъву ахвышхIва,
УджьарщарагIатI
ХIдуней ауагIаква!

ГIвысквша анахъыцI, асквш 2008 агIан урышв бызшвала ауысаква датша разкIкIракIгьи гIацIцIитI «Спсы анчватдзы». Ауи нархарата йамапI апсыуа, абаза, адыгьа уагIахъаква ртурыхли ргвбайарали йшадкIылу.

«Апсны! Уа хIадукIылхра атахъыпI!»

Къарча-Черкес Республика ауагIахъа, ажвлара коммуникацияква йгьи агIацIщтраква руысла аминистерства аъачIвагIагIв хъада Айсан Людмила (ари абзагIвра автор – аредакция ррытаразга), Апсны акультура аминистерства йгьи Апсны ажвлара адкIылара «Абазара» аунашвачпагIв Егьдза Йанварби рцхърагIарала асквш 2008 агIан Согъвым апны йакIвшатI ауысаква разкIкIра «Спсы анчватдзы». АгIацIщтра гIальаматра ду азырбатI Апсны апхьагIвчва, аршIыйара йгьи анаука дырранкъвгагIвчва. Щбзыхва Лариса Апсны агIвгIвчва радкIылара днарахвтI, Апсны апны лари апхьагIвчви ранйараква йапымшвтуата йакIвшалитI, ауи йанакIвызлакIгьи пхата йгIалпылитI. ЙащтагIайуа азкIкIраква рпны, ажва ахъазла, «ХIбзазара цIыхъва змам, скIыжкIыж, ашва азыхIхIвапI!..» апны йазалхта хъвы гIаншатI «Абхазия – Апсны» йгьи ацришта йазцауа абари йапшу ауысара тшазынархара:

…ХIаргьи, Апсны, хIпсып хвитта йтагIгауа
Угвтшпы йыквхIцIапI хIа хIхъаква.
О, ан бзибарата йхIыхъуа акъару –
Усабиква, мгIва хIыквылхныс хIызшIуттI.
ХIхъылапсапI хIара уахьчIва адунейла –
Ауи ахъазла йхIыркъванчуш дгьаъам. –
ХIыгвква уахьыла йнархапI:
Апсны! Уа хIадукIылхра атахъыпI!..

ЛыршIыйара йазхIитI

ЙащтагIайуаз асквшква апхъала апшта ауысагIв Щбзыхва Лариса лыршIыйарала йырчвын. Асквш 2010 агIан абаза бызшвала луысаква разкIкIра «АчIныш» гIацIцIтI, асквш 2014 агIан – лазкIкIра «ХIбзазара цIыхъва змам, скIыжкIыж, ашва азыхIхIвапI!..», ауи амщтахь сквшыкI ахъысгIвацатI акIвын алирика азкIкIра «Сгвыргъьарала, йлашару снашхыйара лашара абыхъв» гIацIцIтI, асуратквала агIацIщтра анзыргIалыз ауысагIв лпхIа Бэла лакIвпI.

Асквш 2017 агIан Къарча-Черкес Республика ауагIа руысагIв Щбзыхва Лариса лыршIыйара йатазхIахитI, йатаркIвах азкIкIракI гIацIцIитI – «Абазаква рхьыкъвыбгIан», ауи йаланакIтI апхьагIвчва гIальаматра ду ззырбауа ауысаква, агIахIвахраква, архъвыхра гIвыраква.

Щбзыхва Лариса дгьыгIвгIвацам, ауи дахIврала йлырхъйитI аредакторра йгьи атакIра нхара. Лагъь КIавкIаз апны йбергьльу авторква луысаквала ашва аларцIитI, лпьесаквала йдыргылуа аспектакльква апшыгIвчва йыргвапхитI. Ауи ауысара анйараква дрылалитI, афестивалькви анкъвакъвракви рпны лгIатгараквала дапхъагылагIвпI. Дшпатриот дуу лмыргIващауата магIны ду зму ажвлара уысква джьгарта дрыдынхалитI.

Арат аюбилей мшква рагIангьи Щбзыхва Лариса дамайчуата дынхитI, йшпакIву ухIварыквын луысара швындыкъвара атурасквали ахъвыцраквали йырчвыпI. Лталант абзибагIвчвагьи лтгIачвагьи зымгIвала ргвышхвагIв бзита йлыцIагылапI – бзи йылбауа лсабиква йгьи лтаца – бзидздза йылбуз адуней зхIваджьыз лащахIба йхъапщыла Бала Татьяна.

АуысагIв Щбзыхва Лариса йылзыхIтахъпI азгIвадари анасыпи, аршIыйара апны адахIвра шIыцква, абзибара, агвапара, абзира!