Егьдза Назир зны йхIвахуан: «СъачIвагIалагIвчва сани саби ахъаз йшколхоз нхагIвыз анырдыр йджьарщун: сгIазлыцIыз атгIачва аинтеллиенция йрыуадзырщун. Момо, сани саби гIальманадзара гьрымдыруазтI». Йара Назир апедагогика наукаква дырдокторхатI, дпрофессорхатI, апедагогика наукаква рдуней академия даакадемикхатI, Россия апны гIатгара зму анаука данхагIвхатI, ауи йапхьагаквала ауагIахъа апхьартаква рпны урышв бызшва ддырдыритI.
ЧкIала Георгий
Егьдза Назир асквш 1922 апрель а 22 агIан дйытI. Анаука амгIва ауи йцри Хъвыжвду абыжьсквша апхьарта апны дыквгылтI.
Араъа акIвпI ауи йынцIрала йчIвхаз адырраква рдуней йапхъахауата дъатанагаз. «Апхьарта сцауа саналага тетрадкIи къарандашкIи ракIвын йсымаз», – йгIайгвалашвахуан йымгIва ахъа Назир Бакьмырза йпа сквшкъомкI анахъыцIх. Швабыж пхата рыхьыз йхIвахуан ауи йарыпхьагIвчва.
«Ауи йапшу апхьагIвчва хIщарданда»
– Йапхъахуз сарыпхьагIв КIвыждза Мажьид Джьусып йпа йакIвын – ауи Абашта айсра Ду даладзтI, саргьи йгьсылымшахтI ауи йнапIы скIыта йгIаситыз адырраква рыхъазла сшизыразу йасхIвхырныс, – йхIвун Егьдза Назир. – ЙгIвбахуз акласс ХвытI Валентина Хангьари йпхIа хIалрыпхьатI (хIара ауи Валентина Александровна – хIва хIлыпхьун); йхпахуз – Апсуа дауата Уаз ХIамид Чгвын йпа; йпщбахуз – АхаргIа ПшкIан Бакьмырза йпа. Апсуа йауан йхвбахуз, йцбахуз, йбыжьбахуз аклассква хIазрыпхьаз Альи Къахвын Ибрахим йпагьи Агыр Муса Айдамыр йпагьи. Директорта Спарта йауаз Петров Стилян Евстафий йпа дхIыман, завучта – КIвыждза МутIалиб ЙахIйа йпа.
Дара арыпхьагIвчвагьи рапхьагIв гврыхва дгьырхъмаштылтI, йуысква йрызцIгIун, йдахIвраква йрайгвыргъьун. «Назир йысквшквала йыквуымцIушта апхьара йгвы аквкIын, адырраква дрыздзышуан, – йгIайгвалашвахуан КIвыждза МутIалиб. – ЙхIаракIу апхьартаква дгIарылган рыцIа-рыцIа хъахьыта дхъалуамцара зымгIвагьи дырбатI. Саргьи ауи йыхъазла сгвыргъьун. Ауи йапшу апхьагIвчва хIщарданда!»
ЙпхыцIа йаныз апхьага
Йапхьахуз апхьага Егьдза Назир йангIайнапIыцIашва йхвбахуз акласс данцуз акIвпI.
– Ауи асквш 1937 агIан йгIацIцIыз 5-6-хауа аклассква рыхъазла урышв бызшвала апхьага фонетики морфологии йырзынарху йапхъахауа ахъвы акIвын, – Назир Бакьмырза йпа дцIайта ауи ахъкъьа йгIанихыз зымгIва йхъа йгIатахатI. – ЙызгIвыз Бархударов С.Г. йгьи Досычева Е.И. ракIвпI.
Жвасквша йыртаз Назир ауи атшын йбергьльу асовет арыпхьагIв апрофессор Бархударов Степан Григорий йпа знымзара-зны йхъатала дйабадыруашта, дйабадыр ныжьхта – книга йыцйыгIвуашта, апхьахьаква рсоветкI йацалазлушта ауи асоветгьи йара унашва ахъицIушта аджвырагIв гIайайхIвзарквын ауи зхIваз йхъа таразымкIва йпхьадзарын.
– Хъвыжвду стыцIта сахIаткIла НевинкIадза снадзушта гIасархIвзарквын рыцIа йазхъасцIарын, – йхIвахуан Егьдза Назир.
ЙазхъайцIа-йазхъайымцIаргьи зымгIва ауаса йалтI. ЦIабыргыта, ауи зынла йгьнымшатI. Апхъапхъа асквш 1939 агIан Назир йкыт апны абыжьсквша апхьарта дгIалгатI. Квтанай апхьарта ъаныз Эрсакон апны акIвынта Хъвыжвду йауаз ацIайквагьи йагIбахауа акласс уалагата ауаъа йцун. Ауаса ансимшы, ква ангIаквауагьи сы ангIасуагьи жвакилометркI ацара-гIайхра гьмайрамызтIта щардагIвы апхьара нырыжьхуан. Назир Черкесск апедучилища дхъысхтI, ауаса йапхьара найырдзарныс дгьахамдзатI: айсра гIалаган аобласть анамыцаква йыркIытI.
– Анамыцаква ангIай апхьагаква шкъахIчIвахуашыз гIахIархIвтI – ауи акIвмызтын швырщуаштI – рхIватI. ХIаргьи ауат ачIвыла йыцIагIыжтI, – йгIайгвалашвахуан Назир Бакьмырза йпа. Анамыцаква антырцах ауи Бархударов йапхьага гIацIиххтI.
Асквш 1943 адзын Черкесск апны арыпхьагIвчва ринститут гIахъыртIытI. Жвкласск ахIа йгIарылымгасыз Егьдза Назир ауаъа аттестат шйымамызгьи днарахвтI. Асквш 1945 агIан аинститут дангIалга Хъвыжвду апхьарта дадиректорта нхара дырщтитI. Апхьарта унашва ахъцIари урышв бызшвала арыпхьари ацйырцун. ГвынгIвырапI йгIайрысабапуаз Бархударов йапхьага шакIвыз. Йаргьи ауи намхъараквакI ацIибатI.
– Ауи асабиква рыхъаз йбаргвын, текст щарда гьгIаргвнымгIвуазтI. Саргьи ауат спсахуа, рхIваща срымайрауа салагатI, – йхIвахуан Назир Бакьмырза йпа. – Ауат апсахраква алата апхьага аконспект счпатI. Облоно (ауагIа рарыпхьарала аобласть совет хъвшара – аредакция ррытаразга) анхагIвчва сконспектква анырба ауатла апхьага срыхIазырныс йгIасыхIватI.
АрыпхьагIв шIагьи урышв бызшвала апхьага: грамматика, йапхъахауа ахъвы, фонетики морфологии – адигалтI, ахьыз Бархударов йчIвы йапшта, «Абаза апхьартаква рыхъаз» – хIвагьи ацхта. Ауи асквш 1953 агIан йгIацIцIтI, абаза кытква рпынгьи асабиква урышв бызшва ауыла йадрыпхьауа йалагатI. Ауи агIан Егьдза Назир Ставрополь педагогика институтгьи дгIалгахьан (асквш 1950), СССР апедагогика наукаква р-Академия йаланакIуаз ауагIахъа апхьартаква рнаука-рхъвыхырта институт аспирантурагьи дыцIалхьан (асквш 1951). Асквш 1954 агIан ауи «Абаза апхьарта апны аурышв хьызцынхъвква рырдырра» темала диссертация йхчан абазаква рпны дапхъахауата анаукаква дыркандидатхатI, йаргьи йара ауи аинститут апны дынхарныс дгIанырыжьтI.
Зны Хъвыжду йадзхъу агвхъауа кыт ВакIважьыльа арыпхьагIвчва Назир йапхьага ритырныс йгIайыхIван даргьи ауыла йынхауа йалагатI – аурышв ажваква рмагIны злагIарбаз абаза ажваква агвхъауа ажваквала йырпсахуамцара.
Ауи агIан Назир Бакьмырза йпа йхъа йгIанагтI: ауи апхьагала Хъвыжвду апны абазаква, ВакIважьыльа апынгьи агвхъауаква аурыпхьа йанауазара Аспны, Къабардпщ, Адыгьашта рпынгьи йгIарысабап йзамуайа? Абарауаса апсуа-адыгьа гвып йаланакIуа абызшваквала йчважвауа зымгIва рыхъазла йазакIу апхьагаква гIаныршарала анхара джвыквылтI, йджвыквызцIазгьи Егьдза Назир йакIвпI. Ауи урышв, абаза йгьи агвхъауа бызшваква ашIйырпшуата грамматика йгIвытI, ауат абызшваква шаргвану гIайырбан ауат ауагIахъаква рыхъаз йазакIу апхьагаква, йазакIу апрограмма, йазакIу арыпхьара амальква гIанырша йшауаш теория лихтI.
Йаргьи ауи апш апхьага гIанйыршарныс дадрыхвиттI. Дагъстан йауу апхьахьа Барагунов Магомед дйыцта ауи асквш 1965 агIан йапхъахауата апсуа-адыгьа гвып йаланакIуа ауагIахъаква рыхъазла йапхъахауа акласс йызлапхьуш урышв бызшвала хIарыфба адигалын Москва апны йгIацIырщттI. Асквш 1973 июнь а 5 атшын Назир Бакьмырза йпа «Урышв бызшвала арыпхьара апны апсуа-адыгьа гвып йаланакIуа ауагIахъаква рапхьартаква йырзацапшу ауысква» темала доктор диссертация дахIврала йхчатI.
АуагIахъаква азаргванчIвра атеория
Россия ауагIахъа апхьартаква рыхъазла урышв бызшвала арыпхьаща амальква лыхра Егьдза Назир йнаука нхара йанархара хъадата йгIалихтI. Ауи йрыхIазырыз апрограмма дахIврала адыгьа йгьи абаза апхьартаква рынхара йаналарыжь амщтахь апхьахьа ауи анахьанат ауагIахъаква рыхъазлагьи йгIарсыбап йауашызтын йырхъвыхуа далагатI. Ласыла Егьдза Назир йамальква Лагъь КIавкIаз шабгу апны йгIадрысабапуа йцатI. УацIыхъван ауат Волга дзыгIв йатшпынчIвалу ареспубликаквагьи йнарахвтI. Ауи апш тшауацIыхра зауыз йынхараква Назир Бакьмырза йпа урышв бызшвала арыпхьара йадынхалуа апхьахьаква рапхъагылагIвчва дрыларыжьтI.
Ауи йаццауата апхьахьа ацри бызшваква рарыпхьара ауысгьи йырхъвыхуан. Ауи абаза бызшвала ахIарыфба, датшагьи апхьагаква йгIвытI. Ауасамцара Назир Бакьмырза йпа гIвбызшвакIла азчважвара тшауацIнайрыхуан, ауи йабызшвакIым ауагIа рыцIа бзита рабагIагвынгIврагьи йахъвун. Йапшым ауагIахъаква злайчважвуз аурышв бызшва СССР ауагIахъаква зымгIва йрыуу йырдырра атахъын. Ауаса заджвгьи йцри бызшвагьи дакъвыцIра гьатахъым.
«Урышв бызшва цри бызшва атарала гьакIвым – ауи йацта акIвпI йаъазара шатахъу» – араса дхъвыцуан Егьдза Назир. Йаргьи йгьмачIым къарута йадигалыз хIкъраль акъала хъада апны йбзазауа абаза сабиква ранчви рабачви рыбызшва ддырдырныс лшара рызгIайаура ахъазла. Асквш 90-ква рхъаква рагIан Москва апны йапшым ауагIахъаква рыбызшвакви ртурыхи ъаддырдырдуаз ауагIахъа кульутрала арыпхьарта-бжьарта квта ангIанша йапхъахауата ауаъа йынхауа йалагаз йрыуан академик Егьдза Назир йхъатала апхьара сахIатква ъакIвйыршуз абаза гвып.
АуагIа уанрылу ашIыцраква гIахъутIитI
Россия йапшым ашIыпIаква рпны ауаъа йауаз апхьахьаква йлырхыз ацкIыс Егьдза Назир йлихыз арыпхьара амаль рыцIа йшпананауахв? Ауи арыпхьагIвчва рыхъаз рыцIа ймайран, апхьагIвчвагьи рыцIа йгIаргвынгIвуан. Назир Бакьмырза йпа дашIамсуа арыпхьагIвчва дрынйалун, драчважвун, йаргьи ауат ззыбжаз бзита йдыруан. Ауи сквшыкI ахъымпауата йцри кыт дцалун, сквшыкI апны гIван данцузгьи аъан. Ауипхьадза Хъвыжвду аквтанай апхьарта днамшылуата зынгьи йгьгIаныймыжьуазтI. Апхьахьа йгIайра апхьарта апны арыпхьагIвчва зымгIва азнаддун. Абарауаъа йгIаларгуз айчважвара-айкьангьашраква рпны асабиква йрыдынхалуа арыпхьагIвчва ауи йлихыз амаль апны азаман йаквыргIапсхымызшва йырбуз рхIвун, псахрата йалацIа йауаш йацыта йазхъвыцуан. Арыпхьара амаль йаланхуз аъачIвагIагIвчва (гвынгIвырапI ауат Хъвыжвду йауаз йшырхъахымыз) ргвгIанаграква апхьахьа йырхъвыхра шIыцква гIадрыцIсуан.
Дыззхъвыцуаш гIаликIгIун ауи ансимшы ауагIа дъарылазгьи. Ауат рчважваща даназдзыргIвуаз ауи абызшва апны йыншуз апсахраква гватра рзалихуан. ЙамгIанбызшвазлакIгьи тшапсахитI. УагIахъата йаъу зымгIва рабанпараква тшырпсахпхьадзагьи рчважващагьи тшапсахитI. Москва данаъазгьи дъагIадрийыз йышта данцарызгьи ауи абызшва штшгIанаршIыцхуа гIазырбауа ашвапхаква дрынйарыквын гватрадъа йгьагIвйымщтуазтI. Ауат ашвапхаква ашIйырпшуамцара, ауат йыршвхIаусыгIвахауа дрызхъвыцуамцара ауи апсахраква рнархараква гIаййырдыруан, рыщайдза гIайауанта йацапшыта йрылу гIаликIгIун, хабзакI йтагылазтын йгIайауан. Йыцынхаквуз йшырхIвузла, ауи апш ауыс адгылща акIвпI анахьанат йгIарылуымкIгIушыз аспирантта йаъаз Егьдза Назир йурышвым ауагIа урышв бызшва йазыбжьара апны дапхьахьа дудздзахарныс лшарата йызчпаз.
Ауыс назырдзуш гIадзныргылра
Арыпхьара апны ауагIахъара йгIалцIуа абаргвыраква ринститут, Россия арыпхьарала академия, Россия арыпхьарала а-Министерства рпны йынхауата Назир Бакьмырза йпа йабадыруаз апхьахьаква ауи ауагIахъаква йгIарылцIыз аъачIвагIагIвчва ргIадзныргылра апынгьи уыс ду шихаз гIалыркIгIун. «Ауи йаспирантипхьадза дыррата йыт йауаш зымгIва йыйтитI, йагIа днадзандзыкIьа дирыхIазыритI», – рхIвун ауат. Ауи йбжьакваз йрыуата щардагIвы анаукаква йырдокторхатI, Дагъстан, Чувашия, Къабард-Балкъар, Адыгея, Апсны датшагьи аштаква рпны акафедраква унашва рхъырцIун. Ауаса йара рыцIа йаргваныз йцри Къарча-Черкес йауата йырцуз ауыс гIащтIызхыз ракIвпI.
– Сара йсапхьагIвта йспхьадзауа хIара хIышта йауакву ракIвпI. Гвана Луиза Нану йпхIа – ауи лдиссертация «Абаза бызшва апны абыжьхътIква» сунашва дацIата йылгIвуан. Ауыгьи ХIамыкъва Щащагьи сыцта абаза хIарыфба бзикI хIрыхIызыртI… Къарча-Черкес педагогика университет апны даъапI Бакъ Мария – ауыгьи са сакIвын лнаука нхара апны йлунашвачпагIвыз, – йгIашIипхьадзун апрофессор наука амгIва йыквйыжьыз апхьахьаква рызджьакI рыхьызква.
«Ауи йапшу ауагIа мачIыгIвпI»
Зхъа щарда аквызцIарныс бзи йзымбуз Назир Бакьмырза йпа анаука апны йгIатгараква мгIан дукI рымата дгьрыквымчважвузтI.
– Скнигаква йрыуата закIы ахъазгьи ауи йыздыруаз, йстахъыз зымгIва сзанцIата гьсзыхIвушым, – йхIвун ауи. – Йсыздыргылыз агIамта тымцIскIва сахадзара ахъазла гвжважвагIвала йсчпуз гьмачIым. Ауаса асквш 1993 агIан Ленинград апны «Аурышв апхьарта апны абызшваква шалалуи гIвбызшвакIла ачважвара штшауацIнахуи» ахьызта гIвыракI гIацIцIтI. Ауи гьдучвам, ауаса ауаъа абызшваква шапщылу, ауатла арыпхьаща ащата сзыгIарбазшва йаъапI. Абарауи акнига рыцIа йгIасдахIвта йспхьадзитI. Ауи акIвымкIвагьи асквш 1954 агIан саспирантыркIвата Джыр ХIамид сйыцта йапхъахуз «Аурышв-абаза ажвар» хIаредакторын. Ауи анхара баргвын, йауа ухIварыквын хIыбызшва ужвыгьи ауи апшта йдырхъвыххьата йгьаъамызтI, абаза ажвар зынгьи йгьадрымгалсызтIта ауыс гьхIымдыруазтI. АмакIраква щардан. Са ауаъа ащхъарауа ажваквагьи алацIара атахъыта схIвун йгьи йалахIцIатI. Тамамтагьи йхIчпатI – ауи ащхъарауа диалект (абаза бызшва адиалекткI – аредакция ррытаразга) агIащаквыжьра йацхърагIуштI.
Ауи зхIвауа Егьдза Назир наука рхъвыхрата йа наука нархара зму нхарата 300 раъара йгIвытI, ауат йрыуата 26 монографияпI, 73 апхьагапI, 22 арыпхьарала программапI йгьи арыпхьага-методика адкIыларапI. Ауи йхъатала йрыхIазырыз, йа зджьакIы йрыцирыхIазырыз, йа йунашва йацIата йдрыхIазырыз урышв бызшвали ацри бызшваквали апхьагаква 7-13-ын йгIацIырщтхьатI даргьи ужвы йъагIадзазгьи апхьага хъадата йгIадрысабапыркIвитI.
Ауи йыцынхаз йрыуа заджву Львов Михаил Назир Бакьмырза йпа дгIайыквчважвауата араса йхIвитI:
– Са йшызбауала, ауи йапшу ауагIа ужвы ймачIыгIвпI. Ауи абзира йгвы йтата йынкъвигитI. Уъайабадыруа насыпра дукI гIауыланацIитI.
Академик Егьдза Назир аргваныта йыщтаныкъвуз Тимирязев йыхьыз зхъу академия апрофессор Агырба Юрий ауи йапш гIвычIвгIвыс дызму абазаква насып рымата йхIвун.
ТгIачва уыс
Назир Бакьмырза йпа йцIыхъвахауата йрыхIазырыз йрыуу Черкесск апны асквш 1997 агIан йгIацIцIыз анхара «Апсуа-адыгьа гвып йрыланакIуа ауагIахъаква турыхли гвбайарали бызшвали йадызкIылуа» йпхIа – абызшвадырыгIв, Москва къральыгIва университети Россия анаукаква ракадемия йаланакIуа абызшва аинститут аспирантури йгIарылгата ужвы ауи аинститут йанаука нхагIву афилология наукаква ркандидат Егьдза Зарема дйыцта йгIвытI.
Йшцауала, аба дызпщылаз анаука йыпхIчва рщагьи йалалтI. Ауи йпхIайцIба Мадинагьи длингвистпI: апедагогика институт ангьльыз бызшвала ахъвшара даныцIал ауи йацлырцауата француз бызшвагьи гIарып бызшвагьи ллырдыртI, адуней абадыргаквала дъачIвагIагIвпI. Ажва гьалам, ахIвссаква ръачIвагIа ангIалырхуаз ауат ран Земфирагьи дъапхьахьу тшгIанамхIвауата йгьамылтI. Анаука акIвпI, Земфира йшылхIвахуала, лхъапщыли лари Россия Федерация арыпхьара апны ауагIахъара йгIалцIуа абаргвыраква ринститут апны йанынхуз йадыздалызгьи.
Заремагьи Мадинагьи ран лцри башкир бызшва йалачважвитI, ауыла йзыгIвитI, йзапхьитI. Абаза бызшва ддырдырырныс рыцIа йырчвыбаргвхатI, ауаса закIгьи алрымдыргIадзауатагьи йгьаъам. АгIвыджьгьи зща рылу агIвуагIахъакIгьи рцIасква нъквыргитI.
ДгьйымрыхъарузтI Назир йапхъахуз йпхIвыс лпны йымаза йпхIа Людагьи. Ауи дайъазагIвпI, Харьков апны дбзазитI, лаби лахщчви рпны дгIайзапытуан, мшкIымзара-мшкIы ауаъа дгIвымата лхъа гьлымбатI.
ГIайхра
Егьдза Назир Бакьмырза йпа йынцIра хпа йчпата агIвба Москва апны дбзазатI, йара ауаъа асквш 2002 мартI а 25 агIан дпсытI. Ауи амщтахь анцIрала Хъвыжвду дцахтI. Раба йуасйат дырхъйауата йтгIачва ауи йчIвылахъв йаухырныс йпсы злаз йцри кыт дыргахтI.
Хъвыжвду апны джьаназы ауи аъара уагIа айззауата зынгьи йгьрымбасызтI. Къарча-Черкес, Москва, анахьанат аштаква йрыуу уагIа швкIыгIвпхьадзара айззан зпсра ргвы йыцIалыз, згIвычIвгIвысагIа гIвына амамыз апхьахьа ду днардастI.
Асквш 2005 сентябрь а 9 Къарча-Черкес Республика а-Президент Батдыев Мустафа «Апрофессор Егьдза Назир Бакьмырза йпа йыхьыз атурых йгIалажьра ауысла» Унашва гIацIищттI. Апхьахьа йыхьыз Хъвыжвду аквтанай апхьарта йахьырцIатI, Къарча-Черкес къральыгIва университети Къарча-Черкес технология академии (ужвы Лагъь-КIавкIаз къральыгIва академия – аредакция ррытаразга) астудентква рыхъаз Егьдза Назир йыхьызла астипендияква щаквдыргылтI.
швталра йа тшаншвцIара атахъыпI.