АгIаджвыквцIагIвчва гвып «ХIара хIакалакь» ауысхагIвчва рпахь йгылу амурадква, ахачIвква йгьи Апсны акъала хъада Согъвым аршIыцра йазынарху апроект шIыцква йрыквчважватI.

Барганджиа Саид

Апсны акъала хъада Согъвым – зтурых сквшы 2500 йнадзауа апхъанчIви къалапI. Ауи асквшпхьадзара йгIаквухырквын акъала абзазагIвчви асасчви бзи йырбауа ауи ауыжвгIванчIви архитектура квпшыра щаквгылищтара щарда гьцIуам – ХIХ йгьи ХХ асквшышвква рагIвысымта акIвпI.

Азамангьи ауагIагьи рзарар зквшваз

Акъала мачI-мачIымца йазхIун йгьи йалахIун, ауаса йызнымкIва йырхIвынчIун,

йаладрыхъвашун. ЙалкIгIата Согъвым зарар анаквшва асквшква 1877-1878 рагIан йакIвшаз йцIыхъвахуз аурышв-трыкв айсра агIан акIвпI. Ауи асхъан атрыкв ры акъала йантыцIхуаз йшабгаз йырблытI. Ауи амщтахь араъа йбзазуз апсыуаква Трыквшта рхъата рымата йъайсуаз ашвхIаусыгIвала ауат зальмагIала амшын атшпы йщтIаз акъраль аштаква йыртырцатI, Согъвымгьи рыланакIуата. Угвы уыхьуа йалагитI бзи йыгIбауа акъала атып ауи агIан йшаъаз уыла йгIацIаужьырквын.

Акъала зарар ду аквшватI ХХ асквшышв ацIыхъвагьи, йыззыхIхIвауа Апсны ауагIа р-Абашта айсра атлахан акIвпI. Айсра алгищтара сквшы 27 шцIхьугьи айсра «ахвыртаква» гIазныпщуа ахIабльаква аъаркIвапI.

Акъала ахъатаква рпны йхъылапсата урынйитI йызхьымпшыхуа атыдз бжахъвашаква, йаъапI атдзаквгылаква рпахьла уызшIапшуа абльынква анптштшу. Ауи акIвымкIвагьи, уыжвгIанчIви Согъвым зквпшырала йаквымшвауа къалапI: араъа апхъанчIви архитектура уыхваракви зквпшырали зуацIали йгвынгIвырам ауыхвара шIыцкви адзхъагылата уыла йгIацIашвитI.

Ауи акIвпIта, Согъвым азамани ауагIи йгIархъшахъыцIта йаквшваз ахвыртаква ужвыгьи йаквыркIвапI. Амшын КвайчIва атшпы йчIву акъалаква зымгIва рацкIыс йпшдзата зынзаман йырпхьадзуз Апсны акъала хъада ахьыз араса йгIацазырпахуаш, ауи ахъазла ачIвырхъа багъьаква зчпарныс йазгIашыкъу агIвычIвгIвысква ауи зджьара йгIанымхауата йырзыбжапI.

Абари аборч нарахвтI агIаджвыквцIагIвчва гвып «ХIара хIакалакь» йалакву (апсыуа бызшвала «ХIара хIакалакь» йгIаныцIитI – «ХIара хIыкъала» – аредакция ррытаразга).

АгIаджвыквцIагIвчва гвып йрылалтI Апсны апны йбергьльу адизайнерква, архитекторква, асуратгIвгIвчва, аурбанистква йгьи ажвлара уысхагIвчва: Герман Розита, Агрба Георгий, Кациа Кама, Мирзоян Наала, Гилоян Элеонора, Бигуа Мадина, Маан Астамур, Барчан Инна, ЧквотIуа Мадина, Еник Екатерина, Багателиа Бислан, Агрба Наста, КIвыджьба Дана.

Рпсадгьыл йазрыму абзибара йаднакIылитI

«ХIара хIакалакь» – адизайнерква, архитекторква, асуратгIвгIвчва, аинженерква, аурбанистква, аюристква йгьи ажурналистква йрадкIыларапI. Ауат Согъвым йазрыму абзибара йаднакIылитI, рцри къала рыцIа йпшдзахарныс ахъазла йрылшауа рчпарныс йхIазырпI йгьи йырчпуштI кьангьаш аламкIва.

«ХIара хIацзакIыта хIыкъала тшауацIнахIрыхырныс ахъазла акIвпI тшзадхIкIылыз. Йара хIгIаджвыквцIарагьи абзазара йгIанаргылуа ауысква ракIвпI йгIазрыкIапыз. Агвып йалу зымгIвагьи руыс йазъазапI, ауи ахIатырла дыррати амальти йхIымула акъала аъаща агъьчIвра хIацхърагIарныс акIвпI хIара йынкъвхIцауа: йалачпам абюджет амальквала Согъвым апшдзара, ауи апхъанчIви уыхвараква ауагIа хънахуата йчпа йшауаш, ауи гIакIвзыршауа апсабара аъаща гIахча йшауаш, зымгIвагьи йырзыхътIу, йшварагIвараду абзазаща щаквыргыл йшауаш гIахIырбумцара», – лхIвитI ажвлара рабадыррала агIаджвыквцIагIвчва гвып «ХIара хIакалакь» ркоординатор Агрба Наста.

АмгIвайсра амурад хъадаква йрыуазакIыпI – акъала хъада аквпшыра йазакIыта, зымгIвалагьи пшдзата йаныргIалта йаъазларныс. Ауи уазцара ахъазла йазалхта магIны зму ашвъаква лыхра атахъыпI. Ауи апшта, ужвы ауыхвараква рпахьла уызшIапшуа абльынква йазакIыта йшаъазара атахъу знархару ашвъа лырхитI. АгIаджвыквцIагIвчва гвып акъала аплан хъадагьи йадынхалитI, ауи йачIву «адизайн-код», акъала уыхвара кодекс, датшагьи архитектура нархара зму ашвъаква лырхитI.

АгIаджвыквцIагIвчва гвып Согъвым йазакIу къала архитектура шамам, йызту аъаща шаларпIатIу, кIьыда-кIьыда йалыхра шатахъу гIазырбауа ахъвыцща йацыркIитI. «ХIара хIакалакь» гвып йшырпхьадзауала, акъала йамапI йгIарбачIву йара ахвыцра-дура, йара анашх – ауи гIвадахь архитектура нашхпI, йалкIгIата Согъвым йадамыгъу псыпнкъвгащапI.

АмгIвайсра йалакву шхъвыцуала, акъала уахьчIва йзынйауа абаргвыраква йрыуазакIыпI аинженер ргIапсща – ауи багъьата йапщылапI акъала абзазара шабгу, ауи агъьчIвра ауысква. Адзгагаква, аквадзы акIылсыртаква, электрокъарула акъала адгалра – арат ауысква шабгу йауацIыхта йгIаршIыцхчIвпI, ауи ахча щарда атахъыпI. Ауатква зымгIва йауацIыху щаквыргылрапI йыззыбжу, ауаса уыжвгьи аинфраструктура агIащаквыргылхра знархару йалачпу аплан алыхра йацхърагIуш амальква нахв йауаштI – йалкIгIата, ауи хъвы-хъвы архъвыхра, архъвыхраква ргIарбарала агIаршIыцхра нхараква ащтацаща рымата ракIвыршара.

АгIаджвыквцIагIвчва ргватра датшагьи уыс хъадакI йазынархапI – акъала абзазагIвчва йхътIыта, пырасдъа, шварагIварадата йадгалу бзазаща рзыгIаныршара. Ари анархаралагьи йаъапI апычIв дахIвраква. «Инва-ЦхърагIара» жвлари агIаджвыквцIагIвчва гвыпи ацацхърагIауамцара аныкъвадыкъваква рыхъазла йазалху адгылыртаква адыргалтI, 10 аквтанай апхьарта адзхъа шварагIварадата йадгалу щапIыла мгIвахъысырта шырчпушла ангIалра мачвы ацIарцIатI.

МагIны зму ауыс тшытмытква

«ХIара хIакалакь» апроект пхатшаква йырхъазымкIва ргватра рзынархапI йапшым ауыс тшытмытквагьи.

АмгIвайсра йалакву акъала аэстетика ауысла ауыжвгIанчIви хъвыцщаква йрыквыргIапста ала йгIащтIнахуа амальква йырзыпшгIитI, ауат джыпхакI йштагылазлуш йащтапI. Ауат йалачпамкIва йчпу апахьла уызшIапшуа атыдз бльынква ррыцкьара знархару ажванахъаквала йалагатI, ауыла нахвата йгIадырбатI атдзы аквпшыра псах йшауаш, ймайру архитектура йащату ахъышвква, асыдзаква агьиква чва рхъауымбауата йгIаныжь йшамуаш.

Ужвы ауыс йрылшауала йацхърагIарныс зтахъыта згвы цхIауа акъала абзазагIвчвагьи амеценатквагьи гьмачIым. АхъатачIв тыдз гьагьаква гIахIахвырквын ауат зчIву ауагIа хIазырпI дара рахча аларцIата рхаквква дрыпшдзарныс, ауаса рыцIа йтамамхушын ауи йапшу ауысква акъральыгIва акъаругьи алазарквын.

УахьчIвала ауи апш къральыгIва цхърагIара ъаным йгIалцIла амгIвайсра йалакву ахча гIалцIыртата йалапшитI краудфандинг (ауагIа дара ртахъырала тшадыркIылта, ркъару аларцIата рахчагьи рылшараквагьи азыркIкIуамцара йазалху мурадкI архъйара йанадыргалуа – аредакция ррытаразга).

Турых зхъырхIвгIауа «Брехаловка» агIахчара

АгIаджвыквцIагIвчва гвып «ХIара хIакалакь» сквшыкIума апхъала йщаквгылтI. Ауыгьи швхIаусыгIва аман. ЩардагIвы йырдырхитI ауи асхъан Согъвым ажвлара швабыж йшразым айрышта йгIадырбауата йбергьльу ачарта «Брехаловка» апны хабза щата змамкIва йгIаджвыквырцIаз ауыхвара шынддрыхыз. АбзазагIвчва йшгIалыркIгIузла, йнырхыз ауыхвара АмхIаджьырква рдзтшпурам агьагьара йгьаквыргIапсмызтI. Ари апш хъвыцща джьаущушта йгьаъамызтI, йауа ухIварыквын йалкIгIата «Брехаловка» акIвпI «Апсны акъала хъада агвы» ззырхIвауа.

Йзымдыруа, йзымгIас рыхъазла йхIрытамампI: адзтшпурам йхвынгылу «Брехаловка» злабергьльу Согъвым абзазагIвчва ауи бзи йъарбауа акIвпI – ауат араъа кIахIуа шIацIакI рыжвырныс ахъазла йгIадххыллитI, ауи йаццауата (йа рыцIа йхъадата) рыгIвзачви дари ашIыцраква йрылачважвитI, тшпсырщитI.

Асквш 1960-ква рквтадза уыжвгIанчIви «Брехаловка» «Акоп йпны» – хIва йапхьун, ауаса ауагIа йшащцаз апшта ари ачарта ахъазла «Брехаловка» рхIвун. Апсны ауагIа р-Абашта айсра амщтахь «Акоп йпны» – хIва йзхьзыз ачарта гьнымхахтI, чарта шIыц дыргылхтI, ауи ауагIа йгIандыршаз ахьыз гIахъхалтI.

«Брехаловка» апны йгIайта кIахIуа рыжвырныс, араъа щардала йаъазлауа ауагIа йрачважварныс бзи йырбун Апсны апрезидентквагьи. Щарда мцIуата акъральыгIва ахъада Бжаниа Аслан «Брехаловка» согIата йриттI йнапIлачпару анардква. Ари атып ргвапхауата ахьыз гитI Апсны утыцIта агIвыма штаква рпынгьи. Ажва ахъазла, араъа йызнымкIва даъан Россия агIвымакъраль уысква рминистр Лавров Сергей.

«Брехаловка» йаргванта йаъапI ахъвыхIадгылырта. Ауи рчIаджьра ду йъазыбжу йгIалцIла йхъгIвапI, ауаса йгьымцырам: ачIнышква гIапссгIитIта араъа швпхьадзарала тшазыркIкIлитI, ауат ари атып джьащахъвара ду гIаларцIитI. Айшыста йухIвушызтын, «Брехаловка» шIырпшыра змам йара абзазаща, апсыпынкъвгаща амапI.

«ХIара хIакалакь» хIаквгIацапахпI: «Брехаловка» агьагьара мгIвхънагауата йгIаджвыквлыз ауыхвара йапшIагылыз амгIвайсра йапхъагылагIвыз ракIвпI агIаджвыквцIагIвчва гвыпгьи йрылалхыз. Ауат йрылшатI Согъвым аунашвахъцIартагьи ауыхвара зчIвызгьи йырчпауа шамуа гIаргвындыргIвырныс. «Брехаловка» гIахчахатI, ауи абзирала йгвынгIвырахатI апхъахьыла ауи апш мгIвхъгIара атагIанымшахырныс ахъазла, архитектура йгьи дизайн нархара зму ауысква рырхъйара йзацхърагIуш ъачIвагIагIвчва гвып гIаныршара шатахъу. Абараса акIвпI йшгIаншаз ари амгIвайсра.

МагIны шIыцла йырчвра

«Брехаловка» ауысла агвып йыззынадзаз апны йгьгIашIамстI, шIырпшыра змам аджьащахъвара рахIагьи йауацIырхуата ауат апхъахьылагьи акIахIуажвырта йадынхалырныс йщаквдыргылтI.

«Ари атып акъала аурам хъадаква йрыуазакIу йахъгалрата йхъацIауачву аэстетика къару тшгIахънатIытI. Ауи угватшныта уадгылра атахъыпI, йауа ухIварыквын агьагьара щаквгылхьатI, ймыгIвхъга йамуашта йджьащахъву йара ахIауала йырчвыпI», – йгIахIгвынлыргIвитI амгIвайсра йалу архитектор Кациа Кама.

«ХIара хIакалакь» апны йшырпхьадзауала, апхъала ари атып амагIынгьи алшараквагьи агала рыцIа йщардан, ауаса йнаскIьапхьадзада Брехаловка амагIны тшапсахуан.

«Араъа концерт уатыкв гылан, ужвы кIахIуажвыртагIвацапI йгылу, уагIата йгIайззауа рщардагьи айшва хъвмарраква йхъызхуа хъачвапI. Ари атып йдучвам апсахраква адыгIгалта йапшым абанпараква, анахьанат ауагIа гIальаматра азырбауата йхIчпарныс хIтахъыпI», – лхIвитI Кациа Кама.

Архитектор йшгIалылкIгIауала, «Брехаловка» Согъвым апроспект хъада йхвынгылу архитектура ансамбль хъадапI, ауи йгIалцIла псахрата, шIыцрата йадыргалуа йачIвызлакIгьи аколоннади амшын апсабари йрыквыргIапсзара атахъыпI.

«АкIахIуажвырта аджьагьашва рыпшдзата уыжвгIанчIви квпшыра ат йауаштI йджьащахъву, зквпшырала ймайру, амшын йаццауа агIахъвыцраквала. АхъвыхIадгылыртагьи гIаршIыцх йауаштI, ауаса амшын аквпшыра шхънамгIвуш апшта. Абараса, йдучвам апсахраквала ари атып агьагьара псы гIахъахIцIахныс хIылшушын, ауи магIын шIыцла йхIырчвыта акъала абзазагIвчви асасчви рыцIагьи йыргвапхауата йшхънахуаш апшта», – лхIвитI архитектор.

ЙкъагIауа атып джьащахъва йашIырпшу ашта

«ХIара хIакалакь» ауысхагIвчва датшагьи йыздынхалуа йгIвыджьхуз Апсны апрезидент Багапщ Сергей йыхьыз зхъу ашта аршIыцхра акIвпI. Апхъала ауи СССР а-Конституция ашта ахьзын. Акъала аквта йаныргIалу аштаква йрыуазакIыпI ауи, асквш 1930 декабрь агIан йынхауа йалагаз Согъвым ахъвыхIадгылыртагьи йуызакъвымгушта йаларпапI. Ауи анхара анджвыквырцIуз йадахIвуата йакIвшаз агвыргъьахъв айззара йбергьльу апсуа политика уысхагIв ЛакIоба Несторгьи далан. Ауи амщтахь сквшы 90 анцIы араъа айха бетон йгIалхта пирс рчпатI, аура метр 300 йнадзауата, гIвызджьарта ахъвыхIква згIадгылуата. ЙалкIгIата ауи апирс акIвпI ужвы Багапщ йышта йапщылу, аныгьи арыгьи йазакIу ансамбльта йыруыхватI.

Ужвы агIаджвыквцIагIвчва гвып рыла йгIацIарыжьхьатI Багапщ йышта адзтшпурам атшпсщарта йаланакIуата йаъазара шатахъу.

Агвып шхъвыцуала, ашта йапшым атшпсщара нархараква йрыквыргIапста хачIв щарда зырхъйауа гьагьарата йаъазара атахъыпI. ЗхIагIарала йапшым аквчIвартаква ауагIа рабабара йазычпазлуштI. Гьагьара дукI апны тротуаргьи бордюргьи амамкIва унаныкъвагIаныкъва, унагIвгIагIв, велосипедла уныкъва йауаштI. Датшата йухIвушызтын, ауи агьагьара апны абзазагIвчва зымгIвагьи тшырзыпсщуштI: йнаскIьахьугьи, авелосипедистквагьи, аныкъвадыкъваквагьи, саби зму анчва-абачвагьи. Ашта аквта фонтан гылазара атахъыпI. Ауи ауатыквгьи хачIв щарда архъйауата йузычпуштI – араъа, ажва ахъазла, акультура гвыргъьахъвква акIвырша йшауаш апшта.

«Апроект йгIанарбитI гIайырала йаныргIалу атыпквагьи. Ауат ашта адгьыл ашра йалдырдзгIуштI, жьора рчпуштI, ауи йаншуару асхъан магIны амапI, ауагIагьи ргвы пшыхь тасуаштI, араъа тшпсырщаланыс йхънахуаштI», – йгIалылкIгIитI амгIвайсра ауысхагIв, аурбанист Барчан Инна.

АуагIа хъызхуа атыпква йрылархIара атахъыпI.

ЙащтагIайуата амгIвайсра здынхалуа апроект джьащахъва Акъва ащхъа йазынархапI.

Акъва ащхъа, датшата йахьызпI ащхъа гIвхъыквкI «Самата», ахIагIара метр 201 йнадзитI. Зынзаман Москва, Петербург абзазагIвчва йрыуата йызтлакIьуаз араъа ахакв бзиква рыман, Согъвым тшпсщара йгIайлун. Ауи акIадза апны Апсны агIвгIвчви ажвлара уысхагIвчви рпантеон (анышвынтаракви асинкви ртып – аредакция ррытаразга) аныргIалпI. Асквшква 1949-1951 рагIан ари ащхъа апны йауацIыху парк рчпатI, агIайыра пшдзаква швынзыкь аъара йнадзушта йларцIатI.

Ауаса сквшышвкIла щтахьла унаскIьахырквын, ХIХ асквшышв аквта, ащхъа мцыран, цIла пхатшакIгьи гьыквмызтI: ауи агIан ацIлаква зымгIва акъала ауыхвара ахъазла йпыркъуан. Асквш 1872 агIан ашIыпIардырыгIв Чернявский Владимир араъа тшпсщарта тдзы (дача) йыргылтI, ауи уыжвгIандзара йгIащаквхатI. Ауищтара, сквшышвкI райхIа цIуата, ауагIа ари атып «Чернявский йыщхъа» – хIва йапхьун. Асквш 1914 агIан ауи акIадза апны «Азра» ахьызта хъатачIв тшпсщарта руыхватI, ужвы ауаъа йаныргIалпI КIвыджьба АхIмад йыхьыз зхъу акурортологии лкIгIара зму амедицини рнаука-рхъвыхра квта. Акъва ащхъа ахъыквла угIапшырыквын акъалагьи амшынгьи рквпшыра пшдзата уыла йгIащтIнахитI.

«ХIара хIакалакь» гвып ужвы ари ашIыпIа псы гIахъазцIуш амальква йырзыпшгIитI, ансамбль атурых магIны гIахчахауата ашIыпIа апшдзара уыжвгIанчIви заман йаквыргIапста йшгIадыршIыцхуаш йазхъвыцитI.

Адизайнер, амгIвайсра ауысхагIв ЧквотIуа Мадина дашшуата йшылхIвауала, уахьчIвала Согъвым апны адуквагьи ахвыцквагьи тшъарзыпсщуш атыпква швабыж йкъытпI. Ауи йгIацылцIахитI ужвы ауагIа ртшпсщара заман ъаргауа тып хъадата йаъу АмхIаджьырква рдзтшпурам йшахъазу. ЧквотIуа дшхъвыцуала, акъала йапшым ахIабльаква рпны ауагIа хъызхуаш атып шIыцква гIаныршара атахъыпI, ауи Согъвым аквта рыцIа йарыцIагъуштIта абзазагIвчва рансимш бзазарагьи чIащыгIвара гIаланацIуштI.

«Ауи йапшу атыпква йрыуазакIхара атахъыпI Акъва ащхъа. Ауаъа щарда цIуата уагIа ъанымкъвауа йгIалцIла йалайытI, аларпшыртакви афонтанкви гьынхахуам. ХIгвып ужвы Самата щхъа атшауацIыхра знархару апроект йадынхалитI, хIара зымгIвагьи бзи йыгIбауа ари ашIыпIа гIахIыршIыцхырныс, апхъа архитектура апшдзари уыжвгIанчIви нархаракви алахIцIарныс хIтахъыпI. Ари ашIыпIа лшара ду амапI, ауаса йъамцыру ахъазла чвымыгъ чва ахъыстI, ауи хIапшIагылра атахъыпI. Самата атшпсщара, аспорт, акультура уысква йырзалху тып шIыцта йхIзычпуштI», – араса йылпхьадзитI адизайнер.

АнцIрала йчIыхву йгьи апсабара йаквыргIапста йпшдзу

Согъвым бзи йызбауа щардагIвы рыхъазла ауи ахIврапшдзаквали агIайыра чIыхвквали йхърысу къалапI. Ужвы йаъу апаркква ргIаршIыцхра, агIайыра тып шIыцква уыжвгIанчIви адгылщала рыдынхалра – абаратква нархара кIьыдата «ХIара хIакалакь» агIаджвыквцIараква йрыуазакIыпI.

Аландшафт дизайнер, «ХIара хIакалакь» ауысхагIв Мирзоян Наала йшгIалхIвауала, агIайыраквала акъала арыпшдзара йазынарху анхара зымгIва йрапхъата йаланакIра атахъыпI ужвы йаъу агIайыраква ргIахчара йгьи акъала агьагьара аклимат йаквыргIапсу пшдзата йкъагIауа агIайыра квпшыраквала йадгалра.

«Аратква шабгу рхъйауачвапI акъала агIайыраква йырхьпшуа анхагIвчва, аъачIвагIагIвчва рпхьадзара йаладмырхIузтын, зунашва хIхIвауа ацIлауатра-парк уыхвара аинженерква, агрономква, ацIлагIаригIвчва ракIвпI. ЙгIалхIкIгIапI акоммунал нхартакви анаука институткви аргваныта йацынхара шатахъу. Акъала апны йгIайуа агIайыраква ринвентаризация абгата йчпара атахъыпI, апхъахьыла ахачIвква лыхIхра ахъазла, йалапсата уыла хъызхуа анцIрала йчIыхву агIайыраквала агьагьара адгалра йазынархата йакIвыршачIвыпI йазалху аинженер рхъвыхраква», – йгIалылкIгIитI Мирзоян Наала.

Ари агIвыра ъадзахIрыхIазыруаз АААК ахабарргарта портал хIзынйаз, йгIахIачважвуз зымгIвагьи кIьыдата йшгIалыркIгIузла, «ХIара хIакалакь» мгIвайсра анхара Согъвым абзазагIвчва джьгарта йацыркIитI, ауи ацкIра дара агIаджвыквцIагIвчва гвып щъата йырзалитI, бзи йырбауа рыкъала агIаршIыцхра йамайчуата йадынхалырныс швабыж йаргвышхвитI.