Август а 8 Чагва Армида – КъЧР апынгьи Ставрополь шта апынгьи йбергьльу ажвлара уыснкъвгагIв – сквшы 65 лхъыцIитI. АААК ахабарргарта портал ауи лбзазара мгIва, дызлу ажвлара уысква, хачIвыта лпахь йлыргылуа, гвалата лгвы йту йгIарыквчважвауа абзагIвра арыхIазыртI.

Айсан Людмила

Чагва Армида Хзыр йпхIа (дгIазлыцIыз аткъвымла лтдзахьыз ПсхIвы-пI – апсуа щхъа кыт ПсхIвы ахьыз йгIахъшахъыцIтI – аредакция ррытаразга), Ставрополь шта апны йбзазауа абазаква руагIахъа-культура автономия «Абаза» аунашвачпагIв, АААК ЙхIаракIу асовет йалу, асквш 1954 август а 8 Апсны рахIа йпшдзу ашIыпIаква йрыуазакIу ПсхIвы кыт апны дйытI.

«ПсхIвы амч»

«Абаза щхъарауаква ПсхIвыргIа» – араса йрыпхьун ауи аткъвым рабанпара щарда ъабзазаз акыт абзазагIвчва.

«Апхъазаман агIан аткъвым дауата чкIвынкI шварацра даъата ахIыкI йпа дипшIанагатI. Ауахьауи – йгIазлихыз уцата йгIадырх – ачкIвын зджьакIквата тшгIайзичпауа далагатI, агIвыджь аланаган ща дрычIватI. АхIбачва ащахахра тшачвырхчауата йъабзазуз, ужвы Краснодар шта йаланакIуа ашIыпIаква, йыртыцIын Апсныла йхъыстI, ПсхIвы кыт апны йгIашIастI», – атгIачва ртурых ахъвыкI хIахалыргIвазитI Чагва Армида.

Абарауаъа ауат акыт ахьыз тдзахьызта йнарахвтI, дара, ахабарква йшгIархIвауала, Шарматра йрыуан.

Армида лаба, ПсхIвы Хзыр Закьарыйа йпа, агьагьара апны пIатIу зквырцIуз дгIвычIвгIвысын, мурадта йкIыз ззынардзуз, хъацIара злаз заджв йакIвын, йаргьи ауи йызнымкIва ауысква рахIа йанаквыргъвгъварахуз йгIайырбун. Ауи асквшква 1941-1945 рагIан йакIвшаз Абашта айсра Ду далан, ртшхъвага щардала йыхьыз рхIватI. ПсхIвы йтаркIву ахIбачва ужвы йъагIадзазгьи ауи дхъацIа нардзата, зуагIахъа рыхв щтIызхуаз дгIвычIвгIвыс цкьата йунашва рхIвауаркIвитI.

«Сара саба швабыж бзи дызбун, ауи са сыхъазла дунейкI днадзун», – тшгIацIылххитI Армида.

Ауи лан Къарча-Черкес апны йаъу абаза кыт ЙынджьыгьчкIвын йауаз Джьанымбей Софйа Сальман йпхIа апыцква зырбзихуз дайъазагIвын. Зны Апсны лъахIыльчва данрызца Армида лаба дйынйатI.

РпхIа хвысквша дыртата ауат ПсхIвы йтыцIта Гвдауыта йталхра атахъхатI, уацIыхъван Черкесскла йайтыпахтI. Ауи йашвхIаусыгIвахаз пхастапI: ПсхIвы апны йынхуз агеолог-пшыхвыгIвчва зны абыхъвква анагIвыржвуз амсакъра йгIалцIла ПсхIвы Хзыр дхвхан длашвхатI. Ари арыцхIагIа атгIачва рбзазара апны апсахраква гIанарыцIстI.

«Ага ауаса йызныйызтынгьи хIаба йгвы гькIамхIатI, адуней дъадзаквыз абзазарала дахъуа, дцIарата, йгвы мчыта, йхIаль багъьата даъан», – йгIалгвалашвахитI Чагва Армида, лхъагьи аладухауа йгIацылцIахитI: «ПсхIвы амч хIылапIта акIвпI ауи гIазлыцIуа».

Армида йшылрыбагъьауала, ауи амч лхъаталагьи йшлылу лынцIра шабгу йлылалхIвитI.

Лылахь зпщылаз Дагвжвей Адам йынйара

Асквш 1971 агIан Черкесск йжвбахауа апхьарта дахIврала дангIалга Чагва Армида Псхваба агIвыма бызшваква ринститут дыцIалтI. Ауи амщтахь арыпхьара жвыхвсквша алттI, ауи уацIыхъван чкIвыныргIа рыцынхара апны швабыж йгIалыхъвахтI.

«Апхьарта апны ангьльыз бызшва бзи йызбун, ауи хвитта сзалачважварныс, адуней гIамыздарныс сгвалан – ауи акIвпI ауи аъачIвагIа згIалсхыз», – лхIвитI Армида.

Астудент бзазара джьащахъван, йапшым ауысквала йалан. АпхIвыспа бзита дапхьун. Ауи азаман ауи лыквлагIвчва зымгIва драпшта анасып дазнацIун, нхарала адахIвраква драйгвгъун, абзибара даздзышуан.

ЙхIаракIу апхьарта дангIалга Армида Черкесск апхьартакI апны ажвлара нхара дадгалагIвта дынхатI. Лпа Демис быжьсквша дыртата ауи лылахь Дагвжвей Адам дйыднагалтI. Адам Къвбина кыт дауан, ауи азаман ауи абазаква рпны зыхьыз пшдзала йырхIвуз апхъагылагIвчва дрылапхьадзан.

Адам Айуб йпа йапшымыз асквшква рагIан Къарча-Черкес апынгьи, Ставрополь шта апынгьи акъральыгIва йгьи апартия уысхартаква рпны ъанатIа ду йымата дынхатI, зуагIахъа рыхъаз згвы цхIауа гIвычIвгIвыста тшгIайырбатI.

«Абазаква рыхъаз бзиракI шихуш акIвын ауи дыззхъвыцуаз, йылшуз закIы гьгIаныймыжьуазтI [ауагIахъа] ргIащаквхара, ртшауацIыхра йахъвуш уыскI йхара ахъазла, – йгIалгвалашвахитI Армида. – Ауатква збауата, ауагIа рзынхара амагIны сыласхIвауата саргьи гвалымста сгьзыгIанымхузтI, йсылшузла [схъацIа] йыцскIуан».

Ауат гIвпачва харзынакI гIарыцIагылтI – азаджв йабаду йыхьыз Айуб йыхьырцIатI, йгIвыджьхуз – Адам йыгIвза аргваны ХIвран ШахIымби йыхьыз. Дагвжвей Адам йапхъахуз йтгIачва апны йымаз йгIвысабичвагьи – Анжели Аслани – зджьара йгIанымхауата бзи йбун, йгIариква зымгIва йацапшыта дырзаъан, йшащтаныкъвуш дащтан.

СССР апны апсахраква ангIаджвыквыл акъыль змаз, хIаракьатра злаз ащардагIв рапшта Адамгьи йхъатачIв уыс джвыквицIатI, Ставрополь апны хъахIара йызгIазгуаз нхарта гIанйыршатI. Армида араъагьи ауи дицхърагIагIвхатI, ауысква йыцагвынлыргIвуа дйыцынхун.

Дагвжвей Адам ауат асквшква рагIан ауагIа руыс ахчала рыцIа йацхърагIуз ахIаракьатчпагIвчва дрыуан. Ауи абаза уагIа ркультура агIащтIыххри атшауацIыхри йкъару алайцIун. Асквшква 1992-1993 рагIан Абашта айсра йалаз апсуаквагьи швабыжта дырцхърагIатI.

Ауаса анчва Адам нцIра пшдза йыйтызтынгьи ауи ауырата йгьизыйымчпатI.

Адам дчмазагIвхатI. АчымазагIвтара дщтIата йаджьаль ангIаргванхузгьи хъацIи пхIвыси Адам йцIыхъвахауата йгIаджвыквицIаз ауыс – йцри Къвбина кыт йауата Абашта айсра Ду йаладзыз айсчва чвахъабага син рзыргылра – йалачважвун. Ауи май а 9 йадахIвуата йдырхъйара атахъын, Адамгьи дахъгвыргIвун ауысква зымгIва ауи амшдза йызрылгуши йызрылымгуши гьйымдыруазтIта. Ауи йахчала йыруыхваз ачвахъабага син йара даъахымкIва – адуней йхIваджьта жвымшкIы анцIы – йгIахъыртIытI.

«Датшагьи ауи дызлагIасыхIвуз асабиква абаза бызшва рхъдымраштылуата йшалачважвуш акIвын», – нашхыйадза йгIалгвалашвахитI Армида.

Ставрополь шта абазаква

Асабиква ракIвпIта… МшкIы ауат апахь йаъата йангIашылх ран йлархIвтI рынбжьагIвчва – «йшвмагIынбызшвайа?» – хIва йгIартцIгIата, даргьи йацшIакIта рхъа аладухауа – «хIабазапI!» – шырхIваз. Ауаса – «ауат йырмагIынуагIайа?» – азцIгIара джьауап гьырзамтхтI.

«Абарауи агIан сара багъьата йхъатаскIытI ауат раба йуыс насырдзарныс. Абазаква рыхьыз гуштI, хIкультура аунашвагьи зымгIвагьи йырдыруаштI», – лхIвитI Армида.

ЛхъацIа данылхъышвт амщтахь йапхъахуз азаман Армида лгвакъвпра лхътыркъьарныс Адам йаргванква гIалцхърагIатI – йыцынхаквуз, йыгIвзачва, Ставрополь шта йбзазауа, зуыс дуквала йбергьльу амлыквнкъвгагIвчва, анауки арыпхьари акультури рынхагIвчва. Чагва Армида ауат дырзыразта рыхьызква ужвы йъагIадзазгьи йылхIвитI: Йуан ЧагIбан, Къвырча Владимир, Къадыжв Рауф, ЧкIала Петр, Хъабльахь Иналь датшагьи щардагIвы. Ауат зымгIва Ставрополь шта апны абазаква рыжвлара адкIылара агIаныршара гIаджвыквызцIаз ракIвын, даргьи щарда рчпатI Ставрополь шта апны абазаква ауаъа йбзазауа ауагIахъа щарда рквта гыларта пшдза ркIырныс ахъазла.

Асквш 1997 агIан Ставрополь апны «Абаза» культура квта гIаншатI, ауи даунашвачпагIвхатI Россия Федерация апны гIатгара зму акультура анхагIвы Къвырча Владимир ИсмагIиль йпа. Ауи дитарагылыгIвхатI Чагва Армида. Ауаъа йнанаркIыта ауи абизнесгьи ажвлара уысквагьи ацлырцара атахъхатI.

Заман айшысла абазаква радкIылара акрай апны магIны зму жвлара уыста йакIвшуз зымгIва джьгарта йрылалуа йцатI, ауагIахъа ргвбайари рыбызшви гIахчарала анхара йгIалалыз гIвычIвгIвыс щардагIв азнакIкIылтI.

Ауи апшта, адкIылара агIаджвыквцIарала Ставрополь апны абаза бызшвала апхьарта гIахъыртIытI, ауи ужвы йъагIадзазгьи йынхитI.

«АрыпхьагIв Петова Анфиса Борис йпхIа йапхъахауата йалрыпхьаз агвып ссабиквагьи рылан», – лхIвитI Чагва Армида.

Псайспамцара адкIылара анхара тшауацIнахуан, ауи чкIвыныргIа рыцIа-рыцIа йгIаланакIуан, анхарагьи ауат рыцIа йырзынархата йцатI. ЙабызшвакIу ауагIа радкIылра, арыпхьара, культура нархара зму апрограммаква дырхъйун, йапшым айззаракви чкIвыныргIа рфестивалькви адыргалуан. АдкIылара аунашвачпагIвчва йрылшатI Ставрополь апны абаза чкIвынчвати хIвсысати йапхьауа зымгIва адыркIылырныс.

«ХIара йхIыздзыргIвитI йгьи йгIахIцхърагIитI»

Асквш 2012 агIан Ставрополь крайи КIавкIаз аминерал дзква ъагIацIцуа акъалакви рпны йгIаныршу акультура квтаква штшадыркIылуала щаквыргылра нарахвтI. Абарауаса йгIаншатI Ставрополь шта апны йбзазауа абазата 4500-гIв райхIа злу «Абаза» уагIахъа-культура автономия. Ауи даунашвачпагIвта зымгIвагьи йацшIакIта Чагва Армида далырхтI.

РыцIа йдухаз адкIылара анхара анархараквагьи рыцIа йщардахатI, ауи ауысхагIвчвагьи ауат зымгIва шдырцуш ацIыхъва йтагылтI.

«ХIмурад бергьльыпI: хIуагIа сквшышв щарда йынкъвыргауа хIыбызшва, хIгвбайара, хIцIасква – пшдзарата йхIылу зымгIва гIащаквыжьра. ХIара чкIвыныргIа хIапхъанчIвиква рцIасква шырхъмаштылуаш хIащтапI. ЙрыбызшвамкIва йрыквлакву йанрылалуа [абаза чкIвыныргIа] руагIахъа рпшдзара рзыгIарбауа, рабазара дымрыдзуа, ауи уыжвгIанчIви бзазаща йаквыргIапста тамамта йрызгIарысабапуа йаъазларныс хIтахъыпI. Ауи бжьащагьи, ъадаб-намысгьи, датшагьи щарда гIацIанакIитI», – адкIылара анхара анархара хъадаква гIахIгвынлыргIвитI ауи аунашвачпагIв.

АдкIылара йызцынхауа, йапшым ауысква зцадыргалуа Ставрополь шта апны йгIаныршу анахьанат ауагIахъа-культура автономияква рквта ахв дупI. Чагва Армида Ставрополь край агубернатор йуысхарта апны йгIаныршу ауагIахъаква рсоветгьи, ауагIахъа уысквали акъазакъква руысквали акомитет ажвлара советгьи дрылапI.

«Ауатква зымгIва хъвдаквцIаратагьи йхIзалитI, ауаса акъральыгIва уысхартаква хIрыцынхарныс, ауат йыршауа агрантква гIахIыквшварныс йгьи хIустав йгIанахIвауа ахачIвква рырхъйара йазынхIырхарныс лшарагьи гIахIыртитI», – лхIвитI Чагва Армида, лхъвыцра налырдзахуатагьи йгIацылцIахитI: «ХIара йхIыздзыргIвитI йгьи йгIахIцхърагIитI».

Асквш 2018 агIан Чагва Армида АААК ЙхIаракIу асовет даларцIатI, ауаъагьи ауи абазаква руагIахъара гIащаквыжьри адуней апны йхъылапсу хIуагIа адкIылри йырзынарху анхара джьгарта дацIагылтI.

Агвалаква хъйитI

Ари апхIвыс цIара лынхара сквшщарда руацIа уыла йаныцIу, ауи лдунейпшыщагьи рыцIа-рыцIа уанахагIвазахауа йджьауымщушта йгьаъам ауи лхIаль-шан шаъу. Лгвы багъьапI, лхъа дгьайгьдзум, ахачIвква рырхъйара ахъазла йчпачIву ласыта йлылхитI, ауагIа рачважвара дазычпапI, айгвара дазыхътIпI… ауасамцара щарда узыхIвуштI ауи лыхъаз. Ауысхара йазычпу аунашвачпагIв Чагва Армида ауаса данаъу алахIвараквагьи майрата днарахвитI, дгIвычIвгIвыс тIатIапI, ауагIа чхIара лымата дызрыцынхитI, уацIыхъвангьи шIыцракI тшазылбжьарныс, лхъа дадынхалырныс, лылшараква йрылалырхIарныс дащтапI.

Ауи къару гIалыларцIитI лтгIачва ду. Абар 15 сквша райхIа цIуата ауи длыцпI зымгIвалагьи йлыцызкIуа лхъапщыла Чагва Фазидин – къвырльыкъв зымхахуа Россия ауацIа уысквала а-Министерства аподполковник.

«Ауи йбзирала ссабиква зымгIва абазара рылата йгIадзынгылитI. ХIара уыс щарда хIрылата, абзазара хIымаджьащахъвата хIбзазитI, щардала хIамдитI», – лхIвитI Армида. Ауи дайгвыргъьитI лсабиква чIыдала дырхъымыжвжвгIауата рхъауыс рзыбахуа, рмурад рзырхъйауата йъацаз.

ХIайчважвара ацIыхъва хIнадзауата Армида гвалата йлыму, уыжвласылагьи йлырхъйарныс лгвы йту сзыгIахъылтIтI: хъатачIв самолетла Апсны дпссгIата ахъахьыла ПсхIвы ашIыпIаква дгIарылапшра лтахъыпI.

АпсынчIвыла апны дъадзабзазаз ага ймачIызтынгьи ауи дызлапщылу арахъва зынгьи йгьшIымчIватI: Армида лгвы ауи йазыщтIапI, анчва йзынарху лахIвараквагьи зынгьи йгьрылылхуам. ЙащтагIайуа любилей гIадзандзыкIьа ауи Апсны рыцIагьи тшауацIнахта рахIагьи йкъраль пшдзахарныс лтахъыпI – ахъвыхIква щардата ауи адгылыртаква йрызгIайуа, пшдзата йгIвычу ауагIагьи анасып йынкъвнагауа амшын атшпыла йгIамдауа, ауаъа йаныргIалу ачартаква рахьылагьи амакъым пшдзаква гIагауа. Абарауаса акIвын ауи хвысквша ахIа даныртамыз лан Согъвым аунашва шгIалалхIвуаз, ларгьи анцIрала ауи асурат лыла йгIацIахатI.

Чагва Армида насыпла йырчву нцIра ауыра лымазларныс хIлайхIвахIвра хIтахъыпI. Гвалата йлыму зымгIва – ауи лсабихъа йгIатылгата йынкъвылгауаркIвауагьи рылата – йхъйарагIатI!