Зщала йапсыуу афилософ, апублицист Йаган Мурат асквш 1915 декабрь а 16 агIан дйытI. УахьчIва ауи сквшы 104 йхъыцIуашын.

Ардзынба Аста

Ауасаражв, аших, апсыуа дудздза, зпшыща адуней шабгу гIацIанакIуаз агIвычIвгIвыс – араса акIвын ауи йшйыпхьуз. Йаган Мурат адунейла уахьчIвалагьи тланыкъвагIвчва щарда йымапI, йтурых псадгьыл Апсны апны апсуаква ртурых гвбайара тынха ауагIа йрылайгауата йалацIара ахъазла дабгаркIвата йхIаракIдзу акъраль артшхъвага йквнадыргатI – I ахIагIара зму аорден «Ахьдз-Апша».

АпхъанчIвиква ргвбайара дырраква

Йаган Мурат йанйыргIалын йгIвытI агвбайара дырраква «Аамста Кябзе» йгIацIанакIуата. Ауи акIвпI хъадата дызлабергьльу й-Абашта апынгьи адуней анахьанат аштаква рпынгьи. Аамста Кябзе щатата йазалтI Мараташварта КIавкIаз йауу ащхъагIвчва– апсуаква, абазаква, адгьаква, аубыхква – рапхъанчIви культура цIасква. Ауи адунейла датшатагьи йапхьитI – «КIавкIаз йога» – хIва.

КIавкIаз абзазагIвчва адунейла анахьанат ауагIа йызларапшым рызгIвадари рынцIра ауыри ракIвпI. Йаган ауи збзирата йпхьадзуз рбзазара апны магIны дудздза ззырбуз агвбайара акIвпI.

ЙцIыхъвахауа азамандза Аамста Кябзе ацIасква ащарда йъагIахчахуз КIавкIаз ащхъахIагIара шIыпIаква рпны акIвын, ХХ асквшышв ахъа Россия аэкспансия ашвхIаусыгIвала ауи рыцIа-рыцIа йтIахсахауа йалагатI, йгIвитI Йаган Мурат йынхара «Аамста Кябзе апхъанчIви дырраква. КIавкIаз суфизм ащайдзаква» апны.

«Аамста» апсуа бызшвала йгIаныцIитI «агIмыста», «Кябзе» – хабза, цIас. Аамста Кябзе йгIаныцIитI апсабара йгIарыланацIаз агврыхвара ззыгIарбауа йгьи ансимш бзазара апны йыззгIарысабапуа, ажвлара рпны атып хIагIаква нкъвызгауа, зпIатIу хIагIу агIвычIвгIвысква рцIас. Ауат ауысквала йнардзата зхъа йадынхалуа агIвычIвгIвыс йакIвпI азгIвадара багъьи агвбайара хIагIи йырзынадзауа.

Аамста Кябзе агIвычIвгIвыс псы гIазхъалуа пкъыта гьакIвым, апсы злапIатIауаш, йгIанарысабапуаш апкъ азалхта акIвпI йшгIанахIвауа. Апкъ акъару мчхъахапхьадза, тшауацIнахпхьадза апсы злапIатIауаш амальква рыцIагьи йхIаракIхитI.

«Швара Анчва швихъшахъыцIпI. Адуней апны швара швыпкъ тара квпшырата йшвзалитI. Ага йгвасразтынгьи, хIара хIыпкъ багъьата хIапщылапI. ХIара хIсурат хIанапшуа йа агIвыга йгIатпшуа хIыхвага хIанапшуа ауи хIызлапщылу абагъьара хIылахIхIвитI. Ауаса агIвычIвгIвыс йгIайтахъхарыквын ауи абагъьара йызгIарльальауата тшизыбжьуштI. Швхъа атурасы багъьата швтагылырквын швтари швпсы атыпи рбжьара йъагIашвтахъхауа апныдза швзынадзуштI. Ауи акIвпI хIара хIхабза ззырдырныс йащту агIвычIвгIвысква мурадта йрыму», – йгIвитI Йаган.

Йаган Мурат йанакIвызлакIгьи йгIаликIгIун Аамста Кябзе шдиным, ауи абзазара йазынарху азъазарапI – агIвычIвгIвыс йылшараква зымгIва йбзазара апны йызгIарысабапуата.

Афилософ йтланыкъвагIвчва йрыуата рыцIа йбергьльу агIвычIвгIвыс КIавкIаз йога ассоциация апрезидент Жанэ Заур а-Хабза араса даквчважвитI: «Аамста Кябзе – йцIакIу агIвычIвгIвыс йылшараква Анчва йъамырла, йцхъарагIарала ргIаршIыхари ртшауацIнарыхри йыракIвшащапI. АгIвычIвгIвыс ауат адырраква ангIайрысабапуа, йгIайгвынгIвуата чIвырхъа-чIвырхъа апхъала йаннайрыскIьауа ауи йтурасы абгата йщаквгылитI, йылшараквагьи абгата йзыгIахътIитI».

КIавкIаз ащхъаква йгIархъысыз

Йаган Мурат атурыхла Апсны Ду йаланакIуа акIавкIаз кыт Ащхара апны дйытI. Хысквша дыртата апхъанчIви ахI ткъвым Маан йгIарылцIыз йтгIачва зкьпхьадзара йнадзуз анахьанат апсуа тгIачваква йрылата амхIаджьырра рылахьхатI, Апсны йтыцIын Осман паштахIыгIва йцахтI.

«Сара стгIачва КIавкIаз йтыцIхтI, йауа ухIварыквын ауат з-Псадгьыл кIазрышвхыз анахьанат апсуаква рапшта йхъаган», – йхIвитI Йаган йнапIыла йгIвыз йбзазара турых «Сара КIавкIаз ащхъаква сгIархъыстI» апны.

Трыквшта апны Йаган адырра бзиква гIайыквшватI. ДанчкIвын айдзаз апсуа йгьи ачеркес ахIбачва хъадаква дгIадзындыргылтI. Ауат апхъанчIви апсуа-адгьа цIасквала дырсайуан, ахъацIара дазырбжьун.

«Сара айсыгIв хъацIата сгIадзындыргылуан. СнапIква багъьахарныс ахъазла ансимшы нышвла схъа садынхалуан», – йгIвитI ауи. ЙащтагIайуата йауацIыхта даквчважватI йарыпхьагIвчва рхъвыцщала йыпкъ алыхща хIаракIы шщаквгылуаз: «Анышвла ансимшы ухъа уанадынхалуа унапхква псейспамцара абгата йхъыцIитI. УадыргIвана шIыцта йгIаквылхитI – жвпIата, багъьата, чвымыгъчва рымата. ХымызкI-пщымызкIла ауат анапIхква датшахитI, ахIахъвчIвыца апш пшдзата йкIазкIазуа йцитI. Нышвла зхъа щарда йадынхалыз агIвычIвгIвыс дызлаудыруа йнапIква ракIвпI. Ауаса ауи апшдзара жьагапI, ащтанчIв апшта йшварагIварапI. Ауат рапш напIыла агIвычIвгIвыс йхъаквынцI рыхъваша йауаштI, агIвычIвгIвыс йгвтшпы уызкIылшIуштI. Анышв санаднымхалуаз азаман датша хачIвы сыхъвдаквын. Садырцалуан снагIвгIагIвырныс, ахъвымблы апны ауырата скIныхIата тшыскIырныс – апхъапхъа гIвнапIыкIла, уадыргIвана, напIыкла снапIква спсахуамцара, уадыргIвана сщапIсаргвыцIаквали сщамхъаквали. Ауатква зымгIва рымщтахь агIваз сыласыршуанта адз къвшвхIамыль тштасрышвхуан», – йхIвун Йаган Мурат.

Йаган Мурат данчкIвын шIаз тшуратлас швабыж бзи йбун. ЙнапIыла йгIвыхыз йбзазара турых апны афилософ йгIайгвалашвахитI атрыквква ргвып дрылата адуней анкъвакъвра пхатшаква дшрылалуаз. Ауат йрыуазакIын асквш 1936 агIан Берлин апны йакIвшаз Олимпия Хъвмарраквагьи.

Асквш 1963 агIан сквшы 48 зхъыцIхьаз Йаган Мурат йхъапщыла Мейзии рыпщыгIв сабичви йыцта Трыквшта дтыцIхын Канада дталхтI. АтгIачва Океан Тынч атшпы йчIву Британ Колумбия шта акъала Вернон рбзазартахатI.

«Ауи йымдыруаз аштаква рахьыла дъайтыпахаз амадза амагIнызйа? ХIхъа гьтахIыршрым. АгIвычIвгIвыс гвыбзыгъаква агвбайара аквымшвараква йрылцIырныс ахъазла щардала абараса рбзазара гIадыршIыцхырныс йалагун», – йхIватI агIвгIвы Искандер Фазиль Йаган Мурат йылахь шцаз дазхъвыцуата.

Канада апны Йаган Мурат йкъару ъадзатаз ауыхвартаква рпны дынхатI. Асквш 1975 агIан Канада йгьи Америка йауаз йтланыкъвагIвчвагьи йаргьи Кябзе Жвлара гIандыршатI. Араъа ауи апхъанчIви кIавкIаз дырраква рыщайдза ауагIа йрылайгумцара йахайыргIвазун.

Апсны апны йхIаракIдзу артшхъвага анкъвгагIвы

Йаган ага космополитта тшипхьадзаргьи Апсны гвыла-псыла дазаъан. Ауи йгвы аквкIын йтурых псадгьыл апхыцIа шымгIвайсуа. СквшкъомкI руацIа Апсны йапхъахуз апрезидент Ардзынба Владислави йари сальамшвъала йащтаныкъвун, асквшква 1992-1993 рагIан Апсны ауагIа р-Абашта айсра анакIвшуз ауи адуней адкIылараква рпны айсра шашIадрысуаш йаквгIазшIитуата апшIагылра швъаква йщтиуан.

Ауи щардала йхътIыта йхIвун нцIрата йыму Апсны дгIацапахырныс шитахъыз, дъабзазалакIгьи датша зджьарагьи йпсы йгIащтIнахуата бзазартакIгьи шйымамыз.

Асквш 2001 агIан ауи йгвала хъйатI – йхъапщыла Мейзигьи (ауыгьи дапсыуан, ГогуаргIа дрыуан) дйыцта Апсны Республика йгIайтI.

Апсны абзазагIвчва ауи гвыргъьара дула йпылтI. Апсуа уасаражв йынйата дырбарныс, йачважварныс ртахъын аполитика, ажвлара йгьи акультура уысхагIвчва. Ауи йахъазымкIва, Ардзынба Владислав йщаквыргылрала Йаган Мурат Апсны апны йхIаракIдзу акъральыгIва ртшхъвага йквнадыргатI – апсуакви адгьакви ргвбайара тынха ауагIа йъарылайгауа ахьызла I ахIагIара зму аорден «Ахьдз-Апша» йырттI.

«ШIала йузымхIвушта йсгвапапI, апхъахьыла абзазара лашара хIшазынадзуш кьангьаш гьазгIазгуам. ХIгвалаква зымгIва шхъйушла бзигвыгъа сымапI», – йхIватI ауи агIан Йаган Апсны акъральыгIва драма театр апны артшхъвага анйыртуаз.

Ага йцришта дачвыхъаразтынгьи, Йаган Мурат йанакIвызлакIгьи йуагIахъа дрыцIагылуан. ЙцIыхъвахауата апсуаква йгIарадзаз асальамшвъаква йрыуазакIу апны ауи Апсны ауагIа р-Абашта айсра апны йгIатыргаз АйгIара амш йадахIвуата йгIайщтийыз хIвахIвран.

«ХIара, Кябзе Жвлара, ага швари хIари гIвагвана ду хIызбжьазтынгьи, гвыла-псыла йшвыцхIкIитI. Апсны апIатIу адунейла ащтIыхри амамырра арыбагъьари йырзынархата акъраль швазцIабыргта швъазынхауа хвду аквхIцIитI.

ХI-Псадгьыл йазцIабыргу, ауи йазынхауа хIайщчва, хIахщчва зымгIвагьи пIатIу ду швыквхIцIитI. АнцIралагьи хIгвы йтазлуштI з-Псадгьыл ахъазла, уахьчIва йхIыртлапIауа АйгIайра ду ахъазла зхъа пшцIазцIаз зымгIвагьи», – араса йгIайгIвытI Йаган асквш 2013 агIан.

Йаган Мурат йкнига «Сара КIавкIаз ащхъаква сгIархъыстI» дашIыбжьауата йбергьльу аканада ашвахIвагIв Лорина Маккеннит йалалцIатI ашва «Night ride across the Caucasus» («Уахъынла тшрыгIврала КIавкIаз ахъысра»). Ашва асквш 1998 йгIацIцIыз афильм «Soldier» йалапI.

«Ари ашва даквчважвауата ауи йгIалылкIгIитI ашIаква ргIадзныргылра апны акельт цIаскви апсуа цIаскви ашIуырпшрыквын атшынкъвцара азыбжьара магIныта йаму шаквшвауа», – йхIвитI апхьахьа Чирикба Вячеслав йгIвыра «Вернон йауу апсуа уасаражв» апны.

Йаган Мурат асквш 2013 декабрь а 19 атшын сквшы 98 йныбыжьта Канада апны йбзазара далцIтI. ДанабгаркIваз араса йхIвун: «Сара сыпкъдъа спсы рыцIа йласхуштI», – хIва. Йара йахIварала нышвынтара гьрымжытI. Йаган Мурат чвахъабага дамыгъакIгьи йымазларныс гьитахъымызтI. Ауи ари адуней апны магIны зму щтата йызгIаныжьуаш ауагIа ргвыла йызрыму ахъмаштылри абзибари ракIвгIвацата йпхьадзун.