СССР Абджьар къаруква рполковник, Апсны Республика агенерал-лейтенант Сосналиев СултIан дангIадрийыз амш йадахIвуата АААК ахабарргарта портал ауи йбзазара йгIаквчважвауа агIвыра арыхIазыртI.

КапIба Арифа

Ауи айсра СССР Абджьар къаруква дырполковникта далалын Апсны Республика дагенерал-лейтенантта йпсадгьыл дхъынхIвыхтI. Асквшква 1992-1993 Абашта айсра анакIвшуз акъабардыйа Сосналиев СултIан йара-йара апсыуаква рыдзхъа дгылтI.

Айсра зъачIвагIаз Сосналиев СултIан асквш 1992 агIан абджьар зкIыз апсыуа уагIа ры мчыта йызчпаз дрыуа заджвыпI. Ауи йакIвпI Апсны айгIайра азгIазгта айсра цIхъва азтыз зунашва газ сентябрь апхъаланаскIьара лызхыз.

ДанчкIвынызгьи дфырын

Сосналиев СултIан зыщайдзаква хъара йгIаджвыквылуа акъабардыйа ахIчва рткъвым дгIарылцIтI, ауат ртдзахьыз Тлостаналиев-хIвагьи Сусналиев-хIвагьи йырхIвун. Россия апны асквш 1917 агIан йыншаз ареволюция (асквш 1917 агIан Россия империя апны апаштахI дахъызхта совет власть щаквзыргылыз ареволюция гIаншараква ауаса йрыпхьитI – аредакция ррытаразга) амщтахь ауи йабадучва абайаква йъарыуаз ахъазла щарда йынкъвырцатI, чвгьара рыщтанкъвыргатI. Ауи апхыцIа тшгьизачвымхчатI СултIан йаба Асльамбакьгьи, ауаса ауи уацIыхъван ддырзахвахтI, Абашта айсра Ду агIан Ар Къапщгьи дызшIыртын афронт апны дайсытI.

Сосналиев СултIан Асльамбакь йпа асквш 1942 апрель а 23 ауи агIан Къабард-Балкъар АССР йаланакIуаз, асквш 1953 амщтахь Лагъь Асатин АССР йаланакIуа Маздагв район йаларцIахыз Виноградное кыт апны дйытI. СултIан йан Анзор Тауджьан гIвпачва лыгIзун: СултIани ауи йащайцIба Анатолийи. СултIан данцIайыз агIан йыгIвзачваз йшырхIвахуала, ауи дшчкIвыныркIваз уалагата хъацIара нкъвигун, зкъарула рыцIа йтIахсакваз дырцхърагIун. Ажва ахъазла, СултIан Асльамбакь йпа йкытлагIв Умов Мыртаз йгIайгвалашвахуан зны СултIан йхъа дамайгьдзауа зыла кIылцIта йгIайуаз Терек дзыгIв тшалайрышвта ауи йагуз гIвчкIвынхвыцкI шгIамиххыз.

«Алетчик дгIазылсра атахъыз зымгIва сгIарылстI»

Апхьарта дангIалга Сосналиев СултIан йынцIра ар апны акъвырльыкъвхара йапищылра йтахъхатI. Ауи Сызрань йтагылу айсра летчикква ъарбжьауа авиация училища дыцIалтI. Йапхъахауата аинструктор дйыцта данщтIыпссгIа ачкIвын дыззымпшуаз йызныйтI.

Абар ауи йара Сосналиев йгIагвалашвахра апны дшаквчважвахуа: «Схъа уышвитI, сылаква рпахь зны ажвгIванд, зны адгьыл, уацIыхъван йатаркIвах ажвгIванд, адгьыл гIаншитI, схъагьи йгIанагитI: кIарала сырзыбжума аратква зымгIва?.. ХIгIачIвахта – «Щта, йугвапхама?» – хIва дангIасцIгIа къарута йсылаз адскIылын – «Швабыжта» – схIватI. Ауи сгIайгвынгIвуата сыжвгIвахъа дгIаквсын – «УымпссгIакIва уанзымбзазахуаш замангьи гIаншуштI», – йхIватI.

Йаргьи йара ауаса йцатI: аучилища апны Сосналиев СултIан рыцIа йагъьыз апхьагIвчва дрылапхьадзан. Апхьара даналга йкъвырльыкъвхара летчикта далаган аполк акомандир йъанатIа дазынадзатI. ЙгIачважваракI апны Сосналиев йгIаликIгIатI: «Сара авиация йапщылу зымгIва йнардзата йссырдыртI. 500-ын айхIа асамолет сгIакIапатI. Алетчик-истребитель дгIазылсра атахъыз зымгIва сгIарылстI, сапшытI. Абзазари апсри санырбжьакIныхIаз агIаншараква срылашватI, аджьаль сылахь йъанымыз, йъасызшаз, суыс ъаздыруаз рбзирала сбзата ауат сгIарылцIтI».

Асквш 1978 агIан Совет Союз амаршал Жуков Георгий йыхьыз зхъу Абаракъ Къапщ аорден нкъвызгауа ПВО Айсра академия дгIалгатI. Асквш 1989 агIан Сосналиев СССР апны гIатгара зму айсра летчик хьзы йымата СССР Абджьар къаруква дгIарылцIхтI. ЙгIалкIгIара атахъыпI асоветква рзаман шабгаз ауацIа адыгьаква дрыуата ауи апш хьзы гIазквнадыргаз ауи азаджв шйакIву.

«Ахъаз сцата йаъу гIассырдыруаштI»

Апсны ауагIа р-Абашта айсра ангIалага СултIан Асльамбакь йпа сквшышвбжакI йрыцкьахьан, «Каббалкгражданстрой» (Къабард-Балхъар апны уыхвара нхарта – аредакция ррытаразга) аунашвачпагIв дитарагылыгIвта дынхун.

Ауи апхъала щарда мцIуата йгIандыршаз КIавкIаз ащхъа уагIахъаква р-Конфедерация апны айсра хъвшарагьи унашва ахъицIунта Апсны апны ауысква айсра апшIахра йшазцауа гIайгвынгIвуан. Айсра гIаламгаскIвагьи ауи Апсны дцалун, Ардзынба Владислав Григорий йпа йхъатала дйабадыртI, Грузия амажа злацауа Ингур дзыгIв ахьылагьи дцатI йхъатала, айсра ауыс здыруа йапшта, аквырджьква кIара тшазадыргалуазтын гIаййырдырра ахъазла.

Йбаз йгIаликIгIаз уаргвышхвушта йгьаъамызтI. ЙгIачважваракI апны Сосналиев йхIвахуан: «Апсны аунашвачпагIвчва йызнымкIва срынйата ауаъа йыншаквауа санрызхъвыц, йалкIгIата Ингур санца, рыцIа йайчваз сгвгIанаграква шцIабыргыз саквшахIатхатI: Грузия а-Госсовет Апсны автономия аквхрала, апсыуа уагIахъа рыбызшви ркультури рхъдраштылта аквырджьква йрыларыдзрала аполитика мурадква нкъвнацауата айсра амальква гIанарысабапырныс йхIазырпI…»

СултIан Асльамбакь йпа йхъапщыла Сосналиева Любовь йгIалгвалашвахитI айсра зтшын йгIалагаз август а 14 агIан лхъацIа кIьасата рпны дгIайхта, ласыта дчата, йхIапчыпква адигалта, дызлапссгIуз йкIьагвагьи найахвта – «Ахъаз сцата йаъу гIассырдыруаштI» – йхIвата дшджвылцIхыз. СултIан Апсны апны айсра амца агвы дшалагылу, абджьар зкIыта тшгIащтIызхыз ауагIа друнашвачпагIвта дшдыргылыз ауи ахабар радиуала йызгIаз лъахIыльчва ракIвпI апхIвыс йгIалазхIвыз.

Зщи зпхи йызшIыртыз

Агъачва йырнапIыцIаз Псоу дзыгIв ахъасырти Гагри зджьакIквата дрыгIвсын асквш 1992 август а 15 Лагъь КIавкIаз йауаз ачкIвынчва ргвыпгьи йыцта Сосналиев СултIан Гудаута аштаб йнайырдзан йапсыуа нбжьагIвчва рыдзхъа дгылтI. УацIыхъван зны ауи йхIвахуаштI: «Аспныла сара сызшIызтыз снапа акIвпI».

Сосналиев СултIан Апсны дызцаз ауаъа айсра ауыс здыруа ауагIа рцхърагIара ъатахъыз йгьахъазым, зымгIва йрапхъата ауи ауыла «йща дызшIнатуан». Ауи кьангьаш гьазгIайгуам ауысагIв, ажвлара уыснкъвгагIв Аламиа Геннадий. Ауи йгIайгвалашвахитI йапхъахауата Грозный къала апны йананйа Сосналиев йгIайайхIвыз ажваква: «Хъахьыла уангIапшра КIавкIаз – Къабардпщгьи Апсынгьи алата – йаразакIыпI, мажакIгьи йагIвнашауата йгьубум».

Сосналиев СултIан айсра ауысла йдырра цIолаква, йнагри йчхIари, ахърыкъьаракIгьи аламкIва, айсра апны уыс ду дырхъйатI.

«ЙжвыгIвхауа» йбагъьу йбжьы

Сосналиев СултIан зынгьи дшымгвжвайуаз йаквшахIатхитI арацияла ауи йбжьы згIуз зымгIвагьи. «ЙжвыгIвхауа» – ауи акIвын Сосналиев СултIан аэфир дызлаталуаз ахьыз – йанакIвызлакIгьи йалыргата, йхIвауа зымгIва ауыс йазынархата, аквыргъвгъварагьи гвжвайрагьи аламкIва дчважвун.

Агвжвайра ауи йгвы йгьыквымшвузтI, йгIайгвынгIвуан айсра апны ауи шшварагIвару. Ауи бзита даквчважвитI Апсны афыр Саманба Гарри. Айса ахъабырг ауи йцри кыт аргванква агъачва чвгьаракI ацIарцIауата йгIаз ахабар дарыгвжважвата Сосналиев дйызцата йанйайхIв ауахьауи йайымрыхьдзакIва джьауап гIайыйтхтI: «Ухъатала йуымбазтын – мцыпI, зджьакIы ауагIа гвжвайыгIва гIарыларгара ртахъыпI». «Ауи хIайсуа хIибжьатI» хъата йызмаз астатйа апны Саманба йгIвитI: «СултIан Асльамбакь йпа йхIпыру агвыквсраква данрыквчважвуз уасаражвкI йапш хIмурад гIахIдахIвра ахIатырла хIара акомандирква йхIчпара атахъу йалыргата йгIахIгвынйыргIвуан».

Сосналиев СултIан ауи агIан айсра йазыбжьаз ауагIа йрыуата апсыуаква рхъата зкIыз йщардагIвымыз аъачIвагIагIвчва дрыуа заджвын. Ауи йаргван апрофессионалква заджвмаджвын. Ауат йрыуан айсра ъачIвагIвагIв бзидздза, Апсны афыр, агенерал Дбар Сергей Платон йпа, Апсны афыр, агенерал-майор Аршба Владимир. Владимир

йгIагвалашвахраква рпны йаницIатI: «ХIара азаджв азаджв айсра бызшвала хIызйачважвун, хIацыта айсра операцияква хIызлыхуан, ауатква йрыццауата уацIыхъван зхъацIарали зацасрали адуней зымгIва тшджьадзырщаз ар гIанхIыршун».

«Швара зымдыруаз айсыгIв»

Айсра агIан йапхъахуз айгIайра дута йалыз Гагра агIархвитхра акIвпI. «Ауи аоперация анлырхуаз аунашвахъцIарта хъада йаунашвачпагIвыз Сосналиев айсра ауыс бзидздзата йдыруата, дадгалагIв къайматта йахъазымкIва агвыквсра йцауа йабызшвакIым ауагIа рпсихология гIайгвынгIвуатагьи тшгIайырбатI. АйсыгIвчва ргвыпква дасу йуагIахъара йгIаквхта йаналарцIуз агIан ауи магIын ду аман», – йгIвитI Аршба Владимир.

АунашвахъцIарта хъада даунашвачпагIвта Сосналиев асквш 1992 октябрь агIан Апсны ахъахчара а-Министерства шгIандыршабыргуаз ддыргылтI, ауи йацйырцауата СултIан Асльамбакь йпа ахъахчара аминистр Аршба Владимиргьи дитарагылыгIвын. Асквш 1993 апрель агIан Аршба Владимир дхвхата тшйырбзихарныс анатахъха Сосналиев СултIан аминистр йхъвдаквцIараква йырхъйарныс ддыргылтI. Аршба йшихIвауала Сосналиев зынла министрта ддыргылырнысгьи ажва гIаргтI, ауаса Аршба йлабаква йыцIагылата афронт дгIайхта йара-йара йъанатIа дшахъыцIхуала АунашвачпагIв хъада швъа йзыйгIвындзкIьа ауи заманкIла ахъвдаквцIараква йырхъйауата акIвпI ауыс шынкъвигаз.

«ЙамгIануысызлакI апынгьи ауи акIвын дшаъаз, – йгIайгвалашвахуан Аршба Владимир. – Зынгьи, йыншалакIгьи СултIан тшгьйымпсахуазтI, гвду зму, швара зымдыруа айсгIвыта дшаъаз дгIанхун».

Сосналиев айсра йалаз Апсны ахъахчара къвырльыкъвхарта даунашвачпагIвта рахIа йбаргвыз агIамта агIан дгылтI: мартI агIан йджвыквырцIаз апхъаланаскIьара гьгIарыдамхIвтI, апсыуаква лдзгIара щарда радзатI. Афронт апынгьи, айсра ъанымыз аштаква рпынгьи ауагIа рнашхква гвпчIваган. Ауат агIаншараква йрылаз, ахъахчара аминситр йапхъахуз йтарагылыгIвыз Допуа Гурам дшаквшахIатула апхын гIаргванхауата Сосналиев СултIан «Гвымста фронт дгIарылижван аунашвахъцIарта хъада Дбар Сергей Платон йпа дгIайгтI». Ауат йацыта Согъвым агIархвитрала июль йакIвшушыз аоперация лырхуа йалагатI. Абарауаса астратег Сосналиев СултIани атактик Дбар Сергейи рхъаква аддыргылын Апсны акарта зквыз айшва йахъадзгылан.

Абар ауат амшква Допуа йшгIайгвалашвахуа: «АунашвахъцIарта апещ диванчкIвынкI гIвнагылата пещ хвыцкI адзхъан. Ауаъа йдучвам айшвакI гIвнадыргылтI. Абарауи айшва адзхъа адиван дыквчIвата Сергей Платон йпа мчыбжьыкIла июль аоперация акIвыршара шатахъыз лихтI. СултIан ауаъа зджьакI анирытаразх амщтахь ауи акартаква ритхтI, акъарандашкви акартаква дызларыдынхалуаз йъамапсымакви азикIкIыхын йара ауи асахIат афронт дцахтI».

Июль аоперациягьи дукI йгьгIарыдамхIвтI, ауаса йащтагIайуаз агвыквсра ахъазла щата бзи гIаннаршатI. Допуа йшипхьадзауала, июль аоперация абзирала Гвымста арма тшпы апны апхъаланаскIьара шIыц ъагIаджвыквцIа йауашыз чIварта дрыбагъьатI. Архъвква рунашвахъцIари рацахъри рнадзара щардала йагъьхатI. Ауи акIвымкIвагьи июль йакIвшаз аоперация амщтахь акIвпI Сосналиев СултIан аунашвахъцIарта акъала аквта йгIатгата агIвынала йшатдрыпушызла унашва аничпа. Чва зхъамшва йубуш ауи ащаквыргылра аунашвахъцIарта адгылра мчыта йарыбаргвтI.

АйгIайра гIазгыз сентябрь

Сентябрь а 16 апсыуа рхъвква агIвфронткIлагьи – Гвымсталагьи АмарагIайырталагьи – йцIыхъвахуз рагвыквсра джвыквырцIатI. Ауи аоперация Сосналиев, Дбар йхIаракIу аунашвачпагIвчва зымгIва рыцта цкIы-цкIы йалырхтI. Акомандирква дасузлакIгьи йчпуш алдыргатI, ауи апхъала йагIвырщтыз агIващагIараква йрызхъвыцтI, апгIапшыхвыгIвчва йгIаргыз ахабарквагьи гватрадъа йгьгIанырымыжьтI. Согвым йагвыквсуаз архъвква Сосналиев гвыбзыгъата унашва ъархъицIуз абзирала асквш 1993 сентябрь а 27 агIан акъраль акъала хъада аквырджьква йырчвгIадырхвитхтI. ГIвымшкI анцIы Гвымста (Мараташварта) йгьи МарагIайырта фронтква адгылын йацыта Апсны акъральгIвынала – Ингур дзыгIв (швъала йрыбагъьу Грузии Апсни рымажа – аредакция ррытаразга) ахьыла йджвыквылтI.

Йхъатала Ингур данца СултIан Асльамбакь йпа башырбакI йазната дзы тайчватI. ТшытракI анцIра Сосналиев ауи Псоу уалагата Ингурдза Апсны ашта шабгу агъа йшгIайшIыркъьаз йаквшахIатгата Ардзынба Владислав Григорий йпа йыйтуаштI. Сосналиев СултIан ауи ахачIвы архъйара йара баргвыта йгIанйыршаз Апсны ар шабгаз йыцта йылшатI.

Айсра амщтахь ужвыгьи гIамтакI Сосналиев СултIан ахъахчара а-Министерства унашва ахъицIун. Аквырджь рхъвква ъагIатахаз ащхъа кыт Лата агIархвитхрала аоперациягьи дахIврала йакIвйыршатI.

Асквш 1996 агIан Сосналиев СултIан айсра ауыс ныйыжьхитI – абаружвы йныйыжьдзахзапI – ухIвушта. Асквш 2005-дза ауи Нальчик апны дбзазун – Апсны йгIвыджьхуз а-Президент Багапщ Сергей ауи ареспублика ахъахчара даминистрта датагылхныс дгIайыхIвандзыкIьа. СултIан Асльамбакь йпа ауи дадгылитI. Асквш 2007-дза ауи аъанатIа нкъвигитIта уацIыхъван йцри Къабардпщ дцахитI.

Апсны афыр, Апсны Республика Абджьар къаруква ргенерал-лейтенант, йхIаракIу акъральыгIва ртшхъвага «Ахьдз апша» йгIвбахауа астепень зквнадыргаз Апсни Къабардпщи рпа цIабыргы Сосналиев СултIан асквш 2008 ноябрь агIан адуней йхIваджьтI. Ауи йчвахъабага син уахьчIва Согъвым аквта, абашта ахчагIвчва ъацIу айсра ртшхъвара апарк апны айсра апны йыгIвзахаз агенерал Дбар Сергей йчвахъабага син адзхъа йгылапI.

ЙгIахIрысабапыз алитература:

· Акърар абзазара ацкIыс хвы амапI. Астатйаква, ашвъаква, агIагвалашвахраква разкIкIра. Йадызгалыз Сосналиева Любовь, Аламиа Геннадий;

· Апсыуа бзазарагIвра ажвар.