СквшышвкI рапхъала уыла йгьуызгIацIамыжьуазтI бжьакъва змам абаза унагIва, ащхархIара араъа йанакIвызлакIгьи ауагIа магIны азырбун, бзи йырбун. Уыжв хIзаман ауыс дукI тшгьампсахтI: ауыжвгIанчIви щхархIагIвчва рбжьакъваква гIадыршIыцхтI, ауаса ауи ацIасква разъазара ду гIархчатI.
Ардзынба Аста
Абазаква ащхархIара апхъанчIви заман йгIашIарышвта йыздынхалуа кытмлыкврхIара нархартапI. Ауат ащхаква рырхIара, знадзара хIаракIдзу ацха агIархарджьра рпны йгIадырбауа аъазарала сквшышв щарда цIуата рыхьыз бергьльыпI. Абазаква Лагъь-Мараташварта КIавкIаз апны бнала йбайу ащхъаква рбзазартанта йанакIвызлакIгьи ари афачIв цкьадза щардата йгIадырхарджьуан.
Асквшышвква йгIарылсыз
Абазаква ъабзазуз апсыхIвакви ащхъа хIвыртакви йанакIвызлакIгьи цхахIврала йбайан, ауи абзирала агIапын ангIаталгIвацара йгIашIарышвта адзын атыцIымтадза ащхаква цхадзы гIазыркIкIырныс рылшун. ТгIачвипхьадза дара рбжьакъва рыман ухIва йауаштI. Сату рыларчпауата щардала цхагьи чвабагьи Кърымшти Трыквшти йхъыргун йа рыгвлачва уагIахъаква рпны йыззыбжу датша пкъыгIвала йгIарпсахуан, асхъалазтынгьи сахтанлазтынгьи.
Абаза цха анадзара хIагIа аунашва рныпI аквтасквшышвква рырхъвыхыгIвчви агIамдагIвчви ргIвыраква. АпаштахI афицар, йбергьльу КIавкIаз архъвыхыгIв, агIвгIвы абарон Торнау Федор (1810—1890) йгIахIвахраква разкIкIра «КIавкIаз афицар йгIагвалашвахраква» апны йшгIаликIгIазла, абазаква йгIадырхарджьуаз ацха «афгIвы швабыж йпшдзан, ачваквпшыра шкIвокIван, афачыгIв апшта йбагъьан йгьи атрыквква швабыж хвы азырбун».
АтурыхгIвыраква йшгIадырбитI абаза кытква рпны йынкъвыргуз ауыльаква рпхьадзара зъара йнадзуз. Ауи апшта, асквш 1894 агIан йщаквдыргылыз апхьадзараквала, Бибаркт апны ауыльаква 593 йнадзун, Кълычкт апны – 1320, Хъвжвы апны – 186, Гвымлокт апны – 1114, Йынджьыгьлокт апны – 190, Къвбиналокт апны – 285, Чагьарийа апны – 297. Абараса йалыргата ащха уыльаква рпхьадзара ъагIадрыбергьыльуаз зквшахIату закIыпI: абазаква рымлыкврхIара апны ащхархIара гыларта багъьа аман. ХIХ асквшышв агIан агIвыма къральква рыцIа йщардата йддрыхвгIуз абаза фачIвква йрылапхьадзан ацхи ачваби.
Асквш 1812 агIан абазаква апаштахI йунашвахъцIарта ауысхагIвчва йрынгIалтI акъральыгIва джьыкIа гIапшцIыргаларныс цхали чвабали йырпсахуамцара: цха путкI ацынхъвы джьыкIа пщпуткI йгьи чваба путкI ацынхъвы джьыкIа жвапуткI рыквшвауата. АпхъанчIвидза заман агIан абазаква абна щхаква рпны цха гIадырхарджьуан, уадыргIвана ауи йгIахъшахъыцIтI аунагIва щхархIара. Араъагьи ацIас багъьаква щаквгылан: ацхархарджьырта апхъапхъа йгIазаута зхцIара гIанызыжьуа йакIвын йапшвымахуз.
АцIлапкъква, амартанква, «ауыльаква»
АщхархIара ангIаджвыквылуаз атлахан ащхаква зуацIа дрыкIынхIаруз, гIвхъвыкIта йадкIылаз ацIлапкъква рпны йынкъвыргун. АтланыкъвакIла ащхаква майрата йызлатапссгIуш кIынхIара хвыцкI артуан. АбагIдзара рзынамдзарныс ахъазла щъа рыцIадыргылуанта адгьыл ахъахьла йдрыхIгIун. Амара ануркви акви йырчвырхчуата мышIчвала йхъыргIвун.
УадыргIвана амартанква гьажьыта расацIла бацала йыршшуа йалагатI. Ахъахьла абаца шшы нышвла йырщыххуан. Урышв бызшвала ари апш мартан «сапетка» – хIва йапхьун, абаза бызшвала – «щхамартан» – хIва.
ЙащтагIайуата абазаква анахьанат ауагIахъаква йыршIпшуата ащхархIара апны амшI швындыкъвараква гIадрысабапуа йалагатI. Ауат абаза бызшвала «уыльа» – хIва йрыпхьун. Абари йцIыхъвахауа ащхархIаща акIвпI уыжв хIзамандза йгIамгIвайсыз. Апхъала ацха гьцIдымрычIвузтI, ахIакIваквала йынкъвыргун, йаныртахъхарыз хIваспала тшыт-тшыт йгIакъвдырсун.
Ащхаква рбзазаща ан ргIапсщапI йызлащаквгылу, ащхаква рйан акIвпI йхъаду, нцIрата йамугьи рыцIа йауырапI – хысквшадза йанбзазауа гIаншитI. Ауи агIамта ауацIа йынхауа ащхакви абзашвцIакви рабанпараква йызнымкIва тшырпсахитI – рынцIра сквшбжакI айхIа йгьнайуам.
АпхъанчIви цIаста йщаквгылапI: ащха тгIачва йпссгIата зджьара йгIачIварыквын зунагIва рчIвартахаз дапшвымахитI.
АцхагIайыраква ршIыпIа апны
Абазаква рбзазара рахIа йанхьантаз асквш баргвква рагIангьи щхархIара гьашIадымрысуазтI, ажва ахъазла, КIавкIаз айсра акIвшауата ащхъаква йгIарбгъалхуамцара агъвгъвараква анырбзазартахузгьи.
Уыжв хIзаман абаза цха апхъала йапшдзата хвду аквырцIитI. Абаза кытква рпны тгIачва щарда хъатачIв бжьакъва нкъвыргитI. ЦIабыргыта, агIвыма къральква рахьыла йгьпшцIырщтуам, йаргьи ужвы ацхархарджьра ауи апшта йгьауацIыххым. Апхъала йшаъаз апшта йынкъвыргауа абжьакъваква йырхъазымкIва Къарча-Черкес апны уахьчIвала урынйитI йатдрыпауа абжьакъваква – чарх зцIагылу анкъвгага ауыраква йырхвынгылата ауыльаква атдрыпитI йкъагIауа хIврала йбайу архъаква рхIваджьуамцара.
Зуыс йазъазу ащхархIагIвчва йшырхIвауала, араса йамдауа абжьакъваква цхата йгIазыркIкIуа агала йалахIитI. АцхахIвраква хъарата йангIайуа ащха гIацапахта абжьакъва йазыгIадзахындзыкIьара ацхадзы азбжа афхитI, ауи ахIатырла йайтыпауа абжьакъваква файдата йгIаргуа рыцIа йщардапI. Аэкспертква йшырпхьадзауала, ари апш цхархарджьща агIарбараква процент 50-ла рыцIа йайхIапI.
Чарх зцIата йазалху анкъвгагала ауыльаква ацхахIвраква ъагIайуа ашIыпIа йазырца йауитI. Ауи ахIатырла, ащхаква цхадзы гIайыраквпшыракI йгIалырхныс рылшитI, ажва ахъазла, акацацIла, атшачIвыцIла агьиква. Ауи йгIахъшахъыцIуата ацха анадзара рыцIа йхIаракIхитI. АщхархIагIвчва рызджьакI гIамтакI аурала рбжьакъваква йызнымкIва йатдрыпитI, йаргьи ауи захвара алата йгIацIцIхитI.
ЙзачIв датша уысызлакIгьи апшта ацхадзы ъащарду ашIыпIаква рхIваджьра ауыс йара амадзаква амапI. Ажва ахъазла, ацхагIайыра хъадаква ркъагIара анхъышвтра амщтахь акIвпI ауыльаква анатдрыпуа. Зарар рыквымшварныс ахъазла ауи апхъала йдрытамамра атахъхитI гIвба-хпа километрла агьагьара апны датша бжьакъва гылуи йгылами. АщхархIагIвчва архъа зчIву йпны ъизин гIарахвлитI абжьакъваква андыргылуа, ауаса ауи гьхъадам, йшпакIву ухIварыквын абазаква рпны ащхархIара зынгьи заджвгьи дгьапырамсуазтI.
швталра йа тшаншвцIара атахъыпI.