Абаза литературадырра йгьи афольклористика рыщатащтIацIагIв ТIыгв Владимир БатахI йпа дангIадри амш йадахIвуата АААК ахабарргарта портал йадыргалтI абари апхьахьа джьащахъва йгIайыквчважвауа агIвыра.

ЧкIала Георгий

ТIыгв Владимир асквш 1935 апрель а 25 атшын Къарча-Черкес йтагылу Къвайдан кыт апны дйытI. Йцри кыт апычIв апхьарта, уадыргIвана агвла кыт Николаевска аквтанай апхьарта дангIарылга амщтахь Къабард-Балкъар къральыгIва университет дыцIалын асквш 1960 агIан ауаъа диплом къапщыла дгIалгатI. Йара ауи асквш Къарча-Черкес наука-рхъвыхра институт алитератури афольклори рсектор апны наука нхагIв айцIбата днарахвтI. Сквшы 45 руацIа ауи йакIвйыршаз анаука нхара алитература атеория атшауацIнарыхра йахъв дута йщаквгылтI.

«ЛокI, локI, лакIвыца»

ХХ асквшышв й-50-хауа асквшква рцIыхъва йгIашIарышвта й-70-хауа асквшква ргIаталымтадза ййыз абаза сабиква ТIыгв Владимир йлокIквала йгIадзынгылтI. Тамамта йухIвушызтын – ауи йгIазикIкIыз йгьи гIвазкIкIракIта йгIацIищтыз алокIква: «Абазашта алокIква» (асквш 1965) йгьи «ЛокI, локI, лакIвыца» (асквш 1968). АчкIвынчви ахIвсси йрымаджьащахъвадзата йрыпхьун ауат акнигаква, уадыргIвана йанкъвакъвуа йгIархIвахуан йызпхьаз, йалкIгIата ХIваджьа йтурыхква (абаза уагIа рлокIква рфыр ХIваджьа – аредакция ррытаразга).

Асквш 1980-1990-ква рагIан Владимир БатахI йпа йащтагIайуата йгIацIищтитI асаби фольклор, аэтнография гIвыраква, алокIква, ахабарква йразкIкIрата хкнигакI. Ауат йрыуата ажва аламкIва змагIны дууыз асквш 1985 агIан Москва урышв бызшвала зтираж зыкь 100 йнадзауата йгIацIцIыз азкIкIра «Абаза уагIа рлокIкIква» акIвпI.

Йбергьльу апсыуа фольклорист Зыхвба Сергей йгIвыз арецензия апны йшгIаликIгIауала, ари анхара «йауацIыхта йгIаунарбитI абазаква рлокI рэпос атематика йгьи асюжет алаща». Ауи йширытамамуала, апхьахьа алокIква рщарда йцIыхъвахауа апщба-хвба жвасквшаква рагIан йъазикIкIыз йгIахъшахъыцIуата уыжв азаман апхъанчIви фольклор алахь шцаз йызгIалкIгIитI. ТIыгв Владимир азкIкIра ахъазла йгIалихыз алокIква лкIгIара зму, ауагIа ршан гIазырбауа, знадзара хIагIу ракIвпI, афольклор материал ащарда йхъатала йгIвытI.

Ауи афольклор гIазикIкIуа йахъазымкIва йгьи дархъвыхгIвын. Ари архъвыхра нхара ъадзакIвйыршуз йзыгIацIсыз ахъвыцракви ацIхъважвакви ТIыгв Владимир азкIкIра апхъажва апны дрыквчважватI. «Абаза уагIа рлокIква» адгалагIв абаза уагIа ртурых агIамта хъадаква гIайырбитI, абаза уагIа проза ажанр хъадаква рхцIараква гIаликIгIитI, абаза фольклор апны ажанр агыларта, ауи йгIацIанакIуа гIайырнахвитI, алокI ахъвыцща йгьи аэстетика магIны гIахъитIитI, ауагIа ргвбайара бзазара апны агыларта гIайрыбергьльитI, апхъанчIви фольклор проза ауыжвгIанчIви аъаща джьащахъвата йырхъвыхитI», – йгIвитI Зыхвба Сергей.

«Заджвгьи дгьихъмаштылтI, закIгьи гьагIвйымщттI»

Апхьахьа шIа йапхъахауа йгIвыраква Къарча-Черкес наука-рхъвыхра институт апны йынхара анджвыквицIа амщтахь йащтагIайуаз асквш йгIаквшвауа йалагатI, ауаса ауат нархарата йрымаз ауагIа ршIалахIвара гьакIвмызтI, абаза литература акIвын.

Апхъапхъа ауи йхъвыцраква азынайырхатI абаза гIвгIвчва разкIкIра «Абазашта» – агазет «Коммунизм алашара» (ужвы – «Абазашта» газет – аредакция ррытаразга) йгIаквицIатI йгIвыра «Йтамаму амгIвала» ахьызта. УадыргIвана анахьанат агIвыраквагьи гIаншатI: «Алитература абзазара ажвпIара йалапI», «Алитература апны хIуыжвгIанчIви йтурасы», «Айсра, афырра, алитература», «АгIатгаракви ахачIвкви», «Абзазара агIвыга».

Асквш 1965 агIан ТIыгв Владимир абаза гIвгIвчва йгIарыквчважвауа алитература бзагIвраква рабаркIыра гIаквицIауа далагитI: Цекъва Пасарби, Джьгватан Къальи,

ТхIайцIыхв Бемырза, Тлабыча Мира, ЛагIвычв Джьамльадин. Арат анхараква хъвыцрала йырчвын, ауагIахъа литература аъаща архъвыхра йазынархан, ауи ащаквгылра апны дзачIв гIвгIвызлакIгьи йалацIара гIадырбун. АбзагIвраква щатата йазалтI ймонография «Абаза литература ащаквгылра», ауи йащтагIайуаз асквш Черкесск апны абаза бызшвала йгIацIцIтI. Ауи ТIыгв Владимир йапхъахауата йгIацIищтыз книган йгьи абаза литература атурых йазынархаз йапхъахауа книган. Асквш 1967 агIан ГССР (Грузин Совет Социалист Республика – аредакция ррытаразга) анаукаква р-Академия йаланакIуаз грузин литература атурых аинститут апны ТIыгв Владимир йхчатI ауи амонография щатата йыззалыз акандидат диссертация «Абаза литература ащаквгылра йгьи атшауацIыхра».

Ауи амщтахь хысквша анцIы Владимир БатахI йпа урышв бызшвала йгIацIищттI ауи азаман магIны ду змаз йынхара цIола – «Абаза литература атурых абзагIвраква». «Абаза литература атурых абзагIвраква» нхара гIацIцIищтара сквшышвбжакI йнаднацалтI, ауаса уахьчIва йъагIадзазгьи абаза литературадырра апны йгьгIанымшастI анадзарала, ауацIыхрала, аматериал архъвыхра ацIоларала ауи йашIырпшы йауаш датша нхаракIгьи», – йхIвитI апрофессор ЧкIала Пётр.

«АбзагIвраква» йауацIыхта дрылапшуата, хвду рыквицIауата даквчважватI абаза газет анапаква рпны ауи аредактор хъада Джыр ХIамид. Ауи йшигIвуала, ТIыгв Владимир йапхъалагьи «щардагIвы абаза литература атурых гIадырбарныс йалагун», ауаса ркъару гьаквымхъузтI: «ТIыгв Владимир йылшатI датша заджвы йылымшаз; ауи заджвгьи дгьихъмаштылтI, закIгьи гьагIвйымщттI. ЙагIвсыз асквшква рагIан йгIацIцIыз агIвыраква йырхъазымкIва апхьахьа даквгIашIастI уахьчIвала абаза литература йадынхалуа рыршIыйарагьи, ауат рдахIвракви рбжаракви гIайырбатI; ауи йбзирала йхIылшатI абаза поэма, ахабаргIвра, ароман шгIаншаз, ауат ртшауацIыхра атурых хIыла йгIацIагIжьырныс, ауат рмагIны гIахъхIтырныс».

«Абарабанква», «аскрипка» йгьи «ауысара аъамзара» руысла ауыса

Владимир БатахI йпа йзыбун, йзыгIакIуан ауагIахъа литература апны йгIацIсуаз, тшгIахъызтIуаз ашIыцра, ауи йынхараква рпны йгIаликIгIун. Ауи бзидздзата йалубгIитI асквш 1979 агIан йгIацIцIыз алитература-цIбацIбара гIвыраква разкIкIра «Ахъвыцра агIамта».

Ажва ахъазла, ТIыгв Владимир далапшитI лкIгIаракIгьи змамызшва йубауа Мыхц Кьарим йуыса «АшварацыгIв» йгьи йалибгIитI ахъвыцща шIыц ахцIараква. Абар ауи дшрыквчважвауа ашварацыгIв йтураси ауи «йгIайшварацыз ахьапщчIвгIва шварах» атураси: «АуысагIв йыбызшва цкьапI, «ахьапщчIвгIва» анасып йагIарбагапI. Ари йапшу ауысква хIлитература апны йшIыцпI. Апхъала йгIаншуз ауысаква рпны агIвычIвгIвыс насыпла дырчвыпI, агIвычIвгIвыс анасып йауаши ймауаши знархару азцIгIара зынгьи йгьымгылуазтI. Ужвы ауи йапшу азцIгIараква хIзыргылитI, ауат хIрызхъвыцырныс хIылшитI».

ЙащтагIайуата, йара ауи ауысагIв йуыса «Амшква шубауа йайшысхитI» даквчважвауата ацIбацIбагIв ари апш хъвыцра йхIвитI: «Апхъала хIуысагIвчва рыршIыйара апны збжьы гуз абарабангIваца акIвызтын, ужвы аскрипка абыжьгьи гIагатI». Абараса аллегория квпшыра зму ажванахъакIла, гвыбзыгъата ауи хвы рыквицIитI апхъала йгIамгIвайсуаз ауагIахъа уысари асквш 1960-1970-ква рагIан Тлабыча Мири Мыхц Кьарими йгIандыршаз алирика уысари.

АлитературадыгIв агвацчпа литература ахъазла йгIаквицIуз йгIвыраква рмагIны рахIагьи йщтIыцIитI ауи йажва йанакIвызлакIгьи йнардзата йшрейшаз, йшцкьаз гIаупхьадзарыквын. Абар ауи ашIчIвараква жьыхьдъа цIба рыцIибауа дшаквчважвауа ТхIайцIыхв Бемырза йпоэма «УгIас, апша!»: «Араъа уысара гьаъам, ахъаз хабардыррапI. АуысагIв шIыцракIгьи гьихIвум, йхъвыцща гьгIайырбум, йгвы блыра гьтам».

ЧквтIу Микаэль йызкьазуу йазкIкIра дазцауата ацIбацIбагIв араъагьи абжараква гIайырнахвитI: «Ацри кытква» азкIкIра апны ауысаква рызбжа йапцIырхвхвачвапI. Араса йгIаншитI: ауысагIв гIвчIвырхъакI йчпара ацынхъвы гIвверстакI аничпауа, гIважвакIла йзыхIвуш ажва гIважвала йхIвитI. <…> Араса йзгIаншауайа? Сшхъвыцуала, ауысагIв ауысаква майрата йзаквыршвитI. Ауи йызгIарысабапитI ажва, аритм, аверсификация (версификация – уыса алацIаща, ауыса адынхалща азъазара – аредакция ррытаразга). МачI-мачIымцара ауысара версификацияла йпсахитI. Ауи йара ауысагIвгьи апхьагIвгьи гIващагIара рыланацIитI: ауысаква бзийызшва йаъапI, ажваква тамампI, арифма джьащахъвапI, зымгIва аквшвитI, ауаса… ари гьуысарам. <…> ЧквтIу Микаэль дуысагIвпI, дуысагIв дупI, ауи ахIатырла хIара йгьхIтахъым йхъа йжьарныс. ЙшыгIбауала, ауи зынзамыза ауысара адгылща йчвыдзитI…»

ТIыгв Владимир йцIбацIбара нархарата йаман абаза литература арытаразра, абжараква ррыдза, агъьчIвра, ащтIыхра – араса акIвпI апрофессор ЧкIала Пётр йшипхьадзауа.

«ТIыгв Владимир ацIабырг йзыхIвун, йажва мцкIыра гьаламызтI, ауаса ацIбаква рейша йгIайырбун, – йхIвитI ауи. – Араса йзгIаншузгьи ажвлара йхъа гIарылйырхIварныс йтахъыта гьакIвмызтI, абаза гIвгIвчва рбжараква ррыдзра дацхърагIарныс йтахъын. Датшагьи закIы хIгватра азынахIырхапI: хъацIара узынкъвгара атахъын алитература адынхалра апны йуыдзхъагылу, уызщтаныкъвауа уыгIвзачва рцIбаква абараса йгIауырбарныс ахъазла, ауи гьуыс майрам. Ауаса ТIыгв Владимир агIвзара гьакIвмызтI йажва щатата йамаз, ауагIа литература апахь борчта йырхъйауа акIвын. ГвасрапI, ауаса ауи йцIбацIбара йшатахъу апшта йазаъамыз, йгIазгвнымгIвуаз гьмачIгIвмызтI».

Абаза уагIахъа ргIальаматраква дрызгылан

Асквш 1988 агIан «Литература Россия» газет йгIаквшватI абаза уагIа рылахь баргвы йгIаквчважвуз ТIыгв Владимир йгIвыра «…Уыжвлара ргIахчара». АгIвыра атачIв партия нхагIвчва хIальабальыкъ рыланацIатI. Апхьахьа йгвтараква ъайзыцIамкIыз ахъазла апартия атланыкъвала ддырджьатI йгьи анаука-рхъвыхра институт апхьахьа-секретарь йъанатIа дахъырхтI. ТIыгв Владимир йынхарта дахъырхра ахъазла апартия ауыснкъвгагIвчва йызнымкIва айззара, анапIщтIыхра акIвдыршатI, ауипхьадза аинститут апхьахьаква рсовет йалакву мчыла дара йшыртахъу апшта напIщтIыхра акIвддыршарныс йазадырцалра йащтата.

Абзазара апны зынхарта йалхъвдазчIвырныс йшварагIвару абари апш хъацIара ззыгIарбауа гьщардагIвым. ТIыгв Владимир ауи йылшатI. Й-1980-хауа асквшква рцIыхъва рыцхIагIа чва зхъысыз ари агIаншара йащтагIайуаз атлахан хъардурахатI, кърар гIарбагахатI. Й-ХIХ-хауа асквшышв апны Лагъь КIавкIаз ауагIа рарыпхьара апны зыхьыз бергьльыз КIьачв Адыльгьари йыршIыйара йырхъвыхуата ТIыгв Владимир йылайкIтI адырранкъвгагIвчва ртара йангIатахауа ауагIа ргIальаматраквала йанбзазауа асхъан шакIву. Йара Владимир БатахI йпа абаза дырранкъвгагIвчва рпны йагъьу агIвычIвгIвыс дуква дрыуазаджвын. Ауи ахIатырла йгвынгIвырапI асквш 1989 агIан, йапхъахауа абаза жвлара адкIылара «Адгылара» ангIандыршуз, ауи йъайызхъарцIаз йапхъахауа абаза уагIа райззара ду апны йхъаду дгIачважвагIвхарныс.

ТIыгв Владимир КIьачIв Адыльгьари йхъатачIвыра ахъазлагьи ацIабырг дазгылтI асквш 2000 агIан йгIацIцIыз йгIвыра «ХIХ асквшышв агIан абазаква рыжвлара хъвыцракви рарыпхьари атурых йгIалхта» апны. Анхара апны рыцIа йхъадапI КIьачв Адыльгьари йыбызшва йгIаквчважвауа ахъвы, йауа ухIварыквын уыжвгIанчIви рхъвыхыгIвчва урышв бызшвала йыгIвуаз абаза гIвгIвы, ауагIа рарыпхьагIв йыбызшвала дадыгьата дырчпатI. ТIыгв Владимир йгIвыра апны ауат драмакIитI – ашахIатлыкъква гIайырбауамцара, ажва багъьала, ауаса гвасра гIалйымщтуата, ажва тамамла.

«Араса швгIасыпхьа йауаштI: Володя, Вова, Вовчик…»

Абзазара апны ТIыгв Владимир дгIвычIвгIвыс гвапан – дгвхътIын, йымдыруаз агIвычIвгIвысгьи закIыла дицхърагIарныс дхIазырын. АгIвгIвы Шидов Юрий йгIайгвалашвахитI Черкесск аквта парк апны ауи дызквшахIатхаз гIаншаракI. Аргваныта йгылаз аквчIварта зпсыпнкъвгаща хьантаз хъацIакI дыквчIван. Владимир БатахI йпа дгIагылтI, ауи дйызцатI, ауат закIы йалачважван ауахьауи ахъацIа дджвыквылхтI.

«ЙшгIацIцIхызла, йнаскIьахьаз акыт бзазагIв акъала дгIайтI айъазагIвчва гIаййырпшырныс йтахъыта, ауаса йтахъыз айъазагIв дгьимаутI. Ауи йынасыпын згвы хътIу агIвычIвгIвыс дгIайынйан дыззцуш айъазагIвгьи зыхьызла тшизынайырхушгьи йайхIвтI. Абараса са йызбауата Владимир БатахI йпа згвы мгIвуз агIвычIвгIвыс гвчIагIв йзичпатI», – йхIвитI Шидов йгьи йгIацицIахитI ауи йара йхъаталагьи дшгIайцхърагIаз: Турчанинов Георгий Фёдор йпа (асовет бызшвадырыгIв, анаукаква рдоктор, ашвыуа гIвыра ауысла агипотеза автор – аредакция ррытаразга) дшйабайырдырыз.

НхагIвчва тгIачва йрылата йгIадзынгылыз Владимир йыхьыз дута йанга амщтахьгьи зынгьи хъардура гьйыламызтI, йанакIвызлакIгьи йгвы хътIын. Астудентква данрабадыруаз араса йхIвалун: «Йшвтахъызтын Володя, Вова, ВовчикхIва сыхьыз швхIвала, ауаса саба йыхьыз ацашвымкIын, йгьангIалуам».

Ауи йтгIачва швабыж бзи йбун – йхъапщыла Фатима, йпа Зауыр йгьи йпхIа Заира. Даргьи йарауаса йзаъан. ЦIабыргыта, йгIариква йыщтала йгьджвыквмылтI. УадыргIванагьи абаза филология апны «ТIыгвргIа рткъвым» гьшIымчIватI, Владимир БатахI йпа йыщта йаща йпхIа, афилология наукаква ркандидат, Къарча-Черкес къральыгIва университет апны алитератури ажурналистики ркафедра адоцент ТIыгв Льольа йлырцитI.

Йбзазара шабгу ауыс

ЙъачIвагIа анархарала ТIыгв Владимир БатахI йпа Къарча-Черкес наука-рхъвыхра институт апны анаука нхагIвы айцIба йъанатIа йгIашIарышвта Къарча-Черкес къральыгIва университет апны алитература акафедра аунашвачпагIв йъанатIадза дхъалтI. Ауи афилология наукаква дырдокторхатI, дпрофессорхатI, ачIахIра хьзы «Россия Федерация анаука апны гIатгара зму анхагIвы» гIайквнадыргатI. Ауи абаза литературадырра дащатащтIацIагIвпI, абаза филология апны ауи заджвгьи зынгьи чакь гьазгIайгуашым.

Й-2000-хауа асквшква рагIан йгIацIцIыз йынхаракви йкнигакви йбзазара аурала дыздынхалуаз ауысква йырцIхъважвата йщаквгылтI.

Ауи апшта, ауагIа ршIалахIвара знархараз ТIыгв Владимир йырхъвыхра нхараква абаркIыта йгIарбапI асквш 2002 агIан йгIацIцIыз йынхара ду «Асквшышвква рхъмаштылри руасаражври» апны. Ари акнига апны цIолата йырхъвыхпI уахьчIвала йгIазкIкIу йгьи йгIацIщту абазаква рфольклор аматериал шабгу.

«Йгьузыджьащум ауи йгIацIанакIуа аматериал хъати гIвынати йаму, уамайхIвапсушта йгьаъам автор аматериал амифология, адин, атурых, афилология, аэтнография, астрономия дырраквала йшизыгIарбауа. Ауатква зымгIва йырхъвыхуа ауыс ъагвынгIвырахауа йахъазымкIва рнаука йгьи рфилософия хъата гIахъыртIитI, архъвыхра ацIолара дыррата йгIанарыбергьыльуа амагIны щардала йаладырхIитI», – йхIвитI ари акнига даквчважвауата афилология наукаква рдоктор ЧкIала Пётр.

ТIыгв Владимир йдоктор диссертация асквш 2003 сентябрь а 5 атшын Адыгей къральыгIва университет апны йадкIылу гIвнархартакIла йхчатI: Россия Федерация ауагIахъаква рфольклористика йгьи рлитература. Ауи йынхара «Абазаква рфольклор йгьи рлитература: разазаъаща адинамика» йаланакIтI сквшы 40 райхIа абаза фольклори литератури рнархараквала апхьахьа йакIвйыршаз архъвыхра гIарбараква.

ТIыгв Владимир йысквш 70 йадахIвуата КIавкIаз ауагIахъаква рфольклористики рлитератури знархараз ауыжвгIанчIви рхъвыхра уысква йырзалху йгIвыраква разкIкIра адигалуан, ауаса ауи йбарныс дгьахамдзахтI. ЙцIыхъвахауа йкнига «Тшызпсахуа адуней апны алитература агыларта. Йапшым асквшква рагIан йгIаныршу агIвыраква» апхьахьа адуней анихIваджь амщтахь йгIацIцIтI.

Владимир БатахI йпа асквш 2006 февраль а 21 атшын дпсытI. Асквш 2011 агIан ауи йыхьыз Къвайдан аквтанай апхьарта йахъырхIвалгIатI.