Йыжвла ъану йпсадгьыл дшачвыхъаразгьи апсуара йылата йырбжьаз, Апсны бзазара йгIайхыз, инженер ъачIвагIа зму, апсыуа гIвыраква трыкв бызшвала йатазкIуа Квтарба Хаири дангIадрийыз амш йадахIвуата АААК ахабарргарта портал ауи йгIайыквчважвитI.

Капба Арифа

Апрель а 10 сквшы 60 йрыцкьитI Квтарба Хаири –Трыквшта шабгу ЩынкIвба Баграт йроман «Йхъысыз дрыуата йгIанхахыз азаджв» збзирала йапхьаз агIвычIвгIвыс. АхIбачва рпсадгьыл йазрымаз абзибара гIаршIызкIгIаз, дшхвыцыз уалагата апсыуа бызшва бзидздзата йыздыруа Квтарба Апсны закIыла дасабапхара йтахъыта йагIвсыз асквшышв асквш 90-ква рагIан Трыквшта апны гIвырагIацIщтырта гIахъитIытI. Ауи «Тцара» роман йгIвын йгьи йатайкIхтI, Апсны агIвгIвчва радкIылара далапI. Датшагьи магIны зму сатыркI алапI ауи йбзазарагIвра: Квтарба Хаири апсыуаква радгьыл дгIайхын 14 сквша цIитIта Гвыльрыпщ кыт апны дбзазитI.

Зыхьыз датша зджьарагьи уанымйуш атрыкв кыт

Квтарба Хаири Дюздже трыкв къала йаргвану Эсмаханым кыт апны дгIадритI. Ауи йширыбагъьауала, акыт ахьыз гIазхъырхыз пхIвысхьызпI, ауи апхIвысгьи дапсыуан. Эсма – хIва лыхьзын йжвежвхуз асквшышв агIан ауи адгьыл апны йгIачIваз апсыуаква рапхъагылагIв йпхIвыс. Ауи йылтдзахьзын Дзяпш-ипа. ЛхъацIа данпсы амщтахь Дзяпш-ипа Эсма лакIвпI апсыуа кыт АкапIа йгIатырцаз ауагIа йрапхъагылагIвхаз.

«ЙцIыхъвахауа азамандза Трыквшта апны ари акыткI акIвын пхIвыс лыхьыз нкъвызгуз. Атрыквква ауи швабыж йджьарщун», – йгIаликIгIитI Квтарба Хаири.

Ари акыт апны зныкI дбзазун Хаири йабаду йаба Базала, уацIыхъван араъа дйытI ауи йабаду, уацIыхъван – йаба, уацIыхъван – йара Хаири. Ауи амщтахь КвтарбаргIа ртгIачва Дюздже къала йталхтI. Апхьарта дангIалга Хаири дайъазагIвхара йтахъыта Анкара апны медицина нархара змаз йхIаракIу апхьарта дыцIалтI. Ауаса ауаъа апхьара гьйымгвапхазтI датша ъачIвагIа тшазибжьара йтахъхатI, Астомбыль атехника университет дыцIалын инженер-уыхвагIвта дгIалгатI. Аратквалагьи йубитI Хаири йапшым ауысква дшырзычпу, йдырраква нархара щарда шгIарыцIаркIуа. Ауи йгIалцIла йджьаущушта йгьаъам ауи атакIыгIвтагьи гIвгIвытагьи гIвырагIацIщтыгIвтагьи дъанхауа.

Абызшваква ралалра

Хаири йапхъахауата дызлачважваз апсыуа бызшвапI. Ауаса ауат асквшква рагIан Трыквшта апны ауагIахъа мачIква рыбызшвала йчважварныс йгьаквдмыргвышхвузтI.

«Трыквшта апны ассимиляция политика нкъвыргун, – йгIахIгвынйыргIвитI Квтарба Хаири. – АкъральыгIва уыснкъвгагIвчва апсыуа тгIачваква рахIбачва азырддалунта ргIариква апсышва йазырбжьара шатахъым рархIвуан, «ауи акIвмызтын трыкв бызшва гьырзырдыруашымта атрыкв жвлара йгьызрылагIващушым, дырра гьрауашым, «йшкыт уагIу» йгIанхуштI» – рхIвун. Абарауаса хIабачва ржьун – са ауи азаман бзита йыздырхитI».

Хаири йанду трыкв бызшва гьлымдырдзузтI, йабаду ауи бзидздзата йдырызтIхIва йхвыцква апсыуа бызшван дызларачважвара йтахъыз: йхъыскваз нахвата йгIаргвынгIвуан рыбызшва рхчузтын рпсадгьыл йшапщылазлуш. Трыкв бызшва лдыруан Хаири йангьи. Апхьарта апынгьи трыкв бызшван йызладрыпхьуз. Асабиква абызшваква рчвалалуан – ауи Трыквшта апны апсыуа тгIачваква зымгIва зынйуз гIаншаран. Абарауаса трыквлагьи

апсышвалагьи бзита йчважвуз абанпара гIадзынгылтI. АйхIарала, йхIвитI Квтарба Хаири, трыкв бызшва ъардыруаз атгIачва апны гьакIвмызтI.

«Трыкв бызшва хIзырдыруаз аурам, апхьарта ракIвын. Йаъан заманкIгьи [абызшва ардырра апны] гвы ахIымтдзакIва трыкв бызшвала хIайчважвауа хIаналагуз, йалкIгIата акъала хIангIай».

«Апсны ахабар алокIквала йыгIдыруан»

Квтарба Хаири йанду АдзынбаргIа дыртпхIан, Атшшара Къапщы (ужвы – Швача урышв къала километр 64-ла йачвыхъарата йчIву къала квпшыра зму акыт – аредакция ррытаразга) йтыцIта Трыквштала йхъысыз апсыуаква дрыуан. Ауи локI щарда лдыруанта уызгIвымсхыз апсыуа бызшвала лпа йпа йалхIвлун.

«Ауи хIара (асабиква – аредакция ррытаразга) алокIквала хIлыгIзатI, – йгIайгвалашвахитI Хаири. – Заманк анахъыцI са ауат алокIква ссырдырын йансцIатI – санду йгIасалхIвыз 18 локIкI. Ауат йрылан «Гагра апны амгIва хъвызкIылыз» локIгьи. ХIара хIазцIгIун: «Гагра абаъану»? Гагра ъану Апсны акIвпI. Абарауаса алокIквала Апсны ахабар гIдыруан».

Квтарба йширыбагъьауала, ахIбачва мчыла Трыквшта йангIарцуаз рыла рыцхIагIарати чвгьарати йыцIсыз зынгьи ахвыцква йгьрарымхIвуазтI, Апсны ауысгьи ауатыкв йгьгIатарымгалузтI. Ауаса йзаъаз Хаири йангIайгвынгIвы асквш 2011 агIан атурых гIаншараква йгIарыквчважвауа йроман «Тцара» агIвра даналга акIвпI.

Ауи агIвыра ангIацIцI армель пхIвыс гIвгIвыкI Хаири дйызгIасын йанйарныс дахIватI. Ауат анашIашва апхIвыс ароман данапхьа армельква рсабиква тамамта йшрымгIзауа шгIалылкIгIаз гIайалхIвтI. «ХIара хIроманква рпны хIашIамсуа хIашшитI, хIчIвыуитI чвгьара ъахIыщтанкъвыргаз, хIъахъырщщгIуз ахъазла, – лхIвун армель гIвгIвы. – ХIара хIчIвыуитIта хIгвмачIитI. Уара уроман апны ауагIа радгьыл йштырцазгьи рыцхIагIа йшанйазгьи гIарбапI, ауаса ауагIа рхъа гьнадыркъвуам. ЙъанызлакIгьи рхъа щтIыхпI. Уроманла са йгIасгвынгIвытI швара йамашшуа швхъахв шыжвдыруаш, заджв йпахьгьи швхъа шнашвмыркъвуаш швшазырбжьаз», – апхIвыс йгIайалхIвыз йхIвахитI Хаири.

Ауи даквгIашIаситI рапхъанчIвиква рцри шта азцахра ргвала йшалырххызгьи «апсуара» (апсыуаква хIаль-шанта йынкъвыргауа – аредакция ррытаразга) агIащаквыжьра багъьата йшазгылаз, ргIариквагьи апсыуа цIасквала йшырбжьуш йшащтаз.

Адгьыл гIвыма апынгьи апсыуаква рсабиква рцри шта бзи йырбауата йрыгIзун.

«Ауат атрыквква ръадаб-намыс хвы азыгIбарныс, ауаса хIа йхIчIвыта йхIымпхьадзарныс хIаквгIазшIыртуан. Ауат йхIылахIдыркIтI «апсуара» хIрыдзуазтын зымгIва шхIчвыдзуаш. ХIабачва йапшым агIаншараква рпны штшыхIчпуш гьгIахIарымхIвуазтI, ауаса дара апсыуата тшыркIуанта – ауи хIара хIыхъаз йшвапхан», – йгIаликIгIитI Хаири.

«Нарт» гIвырагIацIщтырта

Зны Квтарба Хаири Трыквшта йбзазауа апсыуаква рквта йбергьльу апхьахьа Бейгуа Омар йпны дирайгван Апсны къральыгIва университет аректор йсальамшвъа ййырбатI. Ауаъа йанын уыжвласыла апсыуаква радгьыл апны айра гIаларгарныс шауаш. Хаири ауи швабыж йгвы йалстI. Трыквшта дшаъу йыжвла ъану йпсадгьыл дызласабапхуш дазхъвыцуата Квтарба Хаири йыгIвзачва йыцта «Нарт» гIвырагIацIщтырта гIандыршатI.

АгIацIщтырта апны ауат йшрылшуз апшта Апсны йазынархаз, ауи атурыхи ауыжвгIанчIви уыскви йгIарыквчважвуз магIны змаз агIвыраква трыкв бызшвала йатаркIуан. Трыквшта апсыуа диаспора йауакву агIвыраква рымагIальаматта йрыпхьун. Ауат йрылан апхьахьаква Аргвын Юрий, Амичба Георгий рынхараква. Йара Хаиригьи «Ачеркесква ртурых» ахьызта книга йгIвытI. Ауаса рыцIа йгIалукIгIуш нхарата йалтI апсыуа бызшва йгIахъихта асквш 1990 агIан трыкв бызшвала йатайкIыз ЩынкIвба Баграт йроман «Йхъысыз дрыуата йгIанхахыз азаджв».

Асквшква 1992-1993 рагIан йакIвшаз Апсны ауагIа р-Абашта айсра амщтахь Хаири йыгIвзачва йыцта агIвырагIацIщтра гькIадымрышвтI, Трыквшта апны «Алашара» журнал гIацIырщтуа йалагатI.

Упны ъану упны акIвпI

Квтарба йапхъахауата Апсны дангIай асквш 1990 агIан акIвпI. Асквш 2006 агIан ауи йыжвла ъану йпсадгьыл дгIайдзахта бзазара дгIанхарныс йаквикIтI. «ЗакIгьи гьгIасмахвтI, снапIква мцыран, ахча дукIгьи гьсымамызтI, – йгIайгвалашвахитI Хаири. – Абарауаса сгIайхын абараъа Гвыльрыпщ апны сбзазитI».

Репатриацияла акъральыгIва комитет (ужвы репатриацияла а-Министерства – аредакция ррытаразга) Хаири Гвырльрыпщ апны тыдзбжаптшыкI гIайахвырныс йгIайцхърагIатI. АшIыпа швабыж йгвапхатI. ДадгIапсалызтынгьи аинженер-уыхвагIв Квтарба атдзы найырдзахтI

Хаири йгвы йасуата йхIвитI Апсны апны йъачIвагIала дынхарныс шизаквымшвауа, «араъа дасу йхъа ахъаз динженерпI». Ауи йшихIвауала, Трыквшта апынгьи йцIыхъвахауа азамандза ауи акIвын йшаъаз. Атыдзква ауагIа дара-дара йдыргылуан – хвбата-цбата йаквгылата, ауаса асквш 2011 агIан адгьыл анцIсы уагIа щардагIв аладзтI. Ауищтара ауыхвара мчыта йахъпшылитI. Ауаса араъа, ужвы йшаъула, «дасу йхъа йымаинженерпI».

«Заджвы закI йызуыргылуа уаналагара апхъапхъа йгвапхитI, ауаса уацIыхъван закI йпсахырныс дащыхIалитI, уибжьарныс далагитI. «Ари йшучпауа акIвызтын атдзы ахъгIвыруаштI» – хIва йаухIвырквын йгвы йаситI. Ауи йгIалцIла араъа сгьзынхум, уысдъа счIвапI. Суатра сымапI. АшвырцIлаква ласцIан сырхьпшитI, йапшым ацIлашвырква гIацIазгитI. Абазар апны ауи апш кIара гьсхвгIум. ЙгIайхыз ащардагIв рапш фатар сыгIвнабзазазарквын схъа гьсзымкIхуашзарызтI», – йуысква зкву хIйырдыритI ауи.

Квтарба Хаири ателебара журналистика тшадикIылырнысгьи дапшытI. ГIвысквша раъара ахъатачIв телеканал «Абаза-ТВ» апны ауи йакIвйыршуз агIатра «Апсадгьыл агвы акшара» цун. Ауи арепатриантква зынйауа абаргвыраква гIанахIвун, адиаспора руысква йгIарыквчважвун.

Йыжвла ъану йпсадгьыл апны дбзазауата Хаири йгвы ззакъвпуа закIыпI: апсыуа бызшва ъадзайгIауа мачIпI, зымгIва апсышвала йчважвазарквын бзи йбун. Арыла йгIайхызи араъа йгIадриквази рыцIа йабагIагвынгIвуата йаъазарквынгьи бзихушын, йпхьадзитI ауи.