Август а 13 йюбилей йыртлапIитI АААК ЙхIаракIу асовет ахъада, апхьахьа йгьи абзихагIв, ажвлара уыснкъвгагIв, зуагIахъа ргIащаквыжьра мурадта йызкIыта зкъаруква ауи ауыс йадызгалуа Эгьзакь Мусса. АААК ахабарргарта портал ауи амш йадахIвуата ауи йгIайыквчважвауа бзагIвра арыхIазыртI.

ЧкIала Георгий

Эгьзакь Мусса дчкIвынхвыцыркIван йахщахIба – «ЙумагIынхарныс йутахъыйа?» – хIва дгIайцIгIата – «Ахча щарда гIасынхата ауагIа сырцхърагIуштI» – хIва джьауап анлитх. УахьчIва ауи дапхьахьа бергьльыпI йгьи зуысква ащтацауа дхIаракьатчпагIвпI, йаргьи агIвычIвгIвыс кIьыдаква йырхъазымкIва уагIахъакI шабгугьи дырцхърагIитI.

Укъаруква йрызхъауцIарквын

Асквш 2007 агIан Эгьзакь Мусса йгIаджвыквцIарала йапхъахауата «Асквш ашва – Абаза» анкъвакъвра анакIвша ащардагIв ауи зны йадыргалыз уысдзырщатI. Ауаса анкъвакъвра йащтагIайуаз асквшгьи йакIвшатI, уацIыхъван – йатаркIвах, ауи амщтахьгьи. Ауи ауагIа йыргвапхатI, йаргьи цIасхатI, абазаква ркультура бзазара йахъвхатI.

Абарауаса йджвыквицIатI Эгьзакь Мусса абазаква рыбызшви ргвбайари гIащаквыжьра йгьи тшауацIдрыхра йазынарху йауацIыху йынхара.

«Асквш ашва» данаквчважвауа Мусса Хабальа йпа ауи абаза уысагIвчви амакъымршIыйагIвчви рыхъазла йшыргвышхвага мчхаз гIаликIгIитI.

«ХIашваква щардазлузтын ауат хIыбызшва агIащаквхара йазынхуштI, – йпхьадзитI ауи. – АуагIа рпынква йанаъу, машина йанаквчIву, рыгIвзачва йанрыцу йзыздзыргIвуаш уарад щарда хIымазлузтын, хIыбызшва хIлымхIа йгIатаслуштI. Ашва шIыцква хIмакъымршIыйара дырбайуштI. Ари афестиваль аршIыйара ахъазла ргвышхвага мчыпI, йауа ухIварыквын, анкъвакъвра уалалра ахъазла уыса шIыц угIвра, ауи макъым азгIаухъвыцра йа рыцIа пасата йаларцIаз, ауаса ауагIа йрыларымгас ауарадква гIауаура атахъыпI».

Абаза культура тшауацIнарыхрала йащтагIайуаз чIвырхъата йалтI абаза-апсуа уагIахъа ртшауацIыхра знархару «Алашара» дуней адкIылара агIаныршара. Ауи анхара йанархара хъадахаз йрыуазакIын культура-дырранкъвгарала ауысква адгалра.

АдкIылара асквш 2011 февраль а 25 агIан Санкт-Петербург апны йгIандыршатI. «Алашара» адамыгъа аквта йгIацIцIтI Эгьзакь Мусси Емельянова Надежди йыргIвыз абазаква ртурыхи ргвбайари йгIарыквчважвауа «Абаза къраль апны» книга, абазакви апсыуакви ртурых йазынарху гIвтомкI йнадзауа архив швъаква разкIкIра «КIавкIаз Ду агIвхъатакIла». Йара ауи агIан йгIаншатI абазакви апсыуакви ркультура, йайщчву агIвуагIахъакI йгIарылцIыз йджьащахъву йгьи йбергьльу агIвычIвгIвысква йгIарыквчважвауа «Абаза къраль» (alashara.org) сайтгьи. Ауи йаццауата Апсны Республика апны аспорт тшауацIнарыхрала, абакIрала апхьартакви асекциякви гIахътIрала анхарагьи акIвшун.

Асквш 2013 агIан Эгьзакь Мусса йыжвлара уысква абазаква йырпсадгьылу Къарча-Черкес ахьыла рыцIа йацайырпитI. Черкесск апны ауи «Алашара» ахъвшара гIанйыршитI, йынхуш гвып азикIкIитIта абазаква ъабзазауа акытква рпны ауысква раъаща ддырдырта абаза уагIахъа ртшауацIыхрала йалакIу программа лырхырныс архъйарагьи джвыквырцIарныс рыхъвдаквицIитI.

Мурад хъадата ауи агIан йыргылуаз уыжвгьи йыму абаза кытква рпны дара абзазагIвчва ркъарула абзазаща агъьчIвра акIвпI. Ауи кьангьаш гьазгIайгуам: уыс щарда ауагIа дара-дара йырзычпуштI – йыртахъхарыквын, ркъаруквагьи йрызхъарцIарквын.

«Атшы гьакIвым йамуа, атшыгIв йакIвпI»

Эгьзакь Мусса асквш 1964 агIан Гвымлокт апны дгIадритI. Ауи Эгьзакь ХIабальи ЧвзыкIьаргIа йырпхIу ауи йхъапщыла Эгьзакь ФатIимати рпны йгIвыджьхуз дсабийын, зымгIва шалу атгIачва пщгIвысабичва йнадзун.

Мусса ХIабальа йпа йсабихъа пхата йгвы йгIатахатI.

«Сара саба йахьылагьи сан лахьылагьи андугьи абадугьи сыман. ХIаргьи ауат йгIахIархIвуаз атурыхквали алокIквали хIгIадзынгылтI. Ауат хIара йагъьу агIвычIвгIвыс хIальква гIахIыларцIун», – йгIайгвалашвахитI ауи.

Мусса хвыц йхIаль ащаквгылра апны йалкIгIата уыс ду йхатI ауи йаба йаба ГIазиз. Йбагъьаз, йкъваданыз, йгвыбзыгъаз, зджьара йгIанымхауатагьи йхIальальыз алыгажв ачкIвын йыхъазла уызгIвымсхыз дшвапхахатI.

«Дада сквш 97 ницIытI, ауи аъара даныртазгьи чва йхыркIвун», – йыгIвычIвгIвыс цри йгвы дгIаташвапхьадзагьи Мусса ХIабальа йпа ауи йызйыму абзибари ахъардури йылаква йгIарткIкIгIитI.

ГIаншаракI ауи йхъа ужвы йъагIадзазгьи йгьтыцIхуам. ЭгьзакьргIа рыгвлакI дпсытI, ГIазиз ауасаква дрыцта ахIвырта дыквын. Мусса ауи агIан дцIайыркIван, йаргьи йдада дйыщтарщтитI.

«Сара тшыкI гIасыртын ахъагьи кIашвахын алымхIаква кIарщщы агIылахIва йнайуан. ЙшаъазлакIгьи ахIвырта снадзан дада ахабар нашхыйа йасхIвтI. Ауи ауасаква сшрыцгIанхуш гIасайхIвын йара атшы тшаквирышвтI. Атшы зынла тшапсахтI – ахъа гIащтIнахтI, йшабгаз тшгIанаргъвгъватI йаргьи парала дада акыт дагатI. Ауи агIан сара йгIасгвынгIвытI атшы льажьа шамам, атшыгIв шйакIву йамуа».

Ауи агIаншара амщтахь ачкIвын хвыц йгIайгвынгIвытI «атшы уаквчIвазлара» ахIатырла укъару уаргвышхвара, угвгьи мчызара шатахъу.

Спорт – агваны апынгьи йазалху атшыбжьарта апынгьи

Ауат асквшква рагIан Гвымлокт апны спорт апхьартагьи секциягьи гьаъамызтI. Физкультурала апхьара сахIатква рагIан ацIайква айхIарала топ нкъвырцун. Ауаса кIьадыгвипхьадза апынгьи турник гылан, дзачIвчкIвынхвыцызлакIгьи ауаъа тшйызхъагылуан, тшйызгIаквцIун, рыцIа йалачпу зджьакIгьи йзычпун, йаъан «марата» йхъынхIвуазгьи – ауи рахIа йазкъвльейкваз ракIвын йгIаздахIвуаз. ЗымгIвагьи багъьачкIвынта, ркъаругьи бзита йгIадзынгылуан, КъарчачкIвын район апны апхьартаква ананкъвакъвуазгьи агвымква йапшым аспорт квпшыраквала йанакIвызлакIгьи айгIайраква гIатыргун.

УацIыхъван акыт апны боксеркI дгIаншатI. Мусса ауи тшицрайхIван щымтала дйыцнагIвгIагIвуан, тшйыцибжьун, аудынква дрыдынхалуан.

УацIыхъван, Ленсовет зыхьзу Ленинград атехнология институт даныцIал йазалхта бокс тшазибжьауа далагатI, ауаса ласыла абакIра дхънахын ауыла дахъхтI, йаргьи мызквакI рахIа мцIыскIва Ленинград йхIаракIу апхьартаква рквта дчемпионхатI. Ауи амщтахь акъраль ауацIала анкъвакъвра дуква рпынгьи дайгIайуан, спорт дамастерхатI.

Спорт тшъадикIылыз йгIалцIла ачкIвын йгвы багъьахатI, апшIагылра дачвымшвауа, мурадта йпахь йыргылуа дзазынадзауа дцатI. АуагIа згIвадата йаъазара ахъазла физкультури спорти рмагIны зхъатала йгIазгвынгIвыз Мусса ХIабальа йпа ужвы йыжвлара нхара апны ауи анархара гватра ду азыйбитI.

Йаргьи уахьчIва йъагIадзазгьи щымтипхьадза йжьышвква алайыршитI, щыбжьанлагьи атренажерквала дынхитI – «йтурасы дтымцIра ахIатырла».

ЪачIвагIагIв шIата йалагата йхIаракьатчпагIв духаз

Асквш 1987 февраль агIан дшинженер-химик-технологу йаквшахIату адиплом гIайыртын Экгьзакь Мусса йара ауи асквш апрель йгIашIарышвта Ленинград апны химия лаборатория мачви аъамапсымакви рзавод апны механикала йадгалу анхараква рцех аунашвачпагIв дитарагылыгIвта йынхара джвыквицIатI. Асквш 1988 февраль агIан ауи азавод атехнолог хъада дитарагылыгIвта ддыргылтI. Асквш 1989 ноябрь агIан Эгьзакь Мусса ачIвыцакви асиллаткви (асиллатква – йазалху технологияла йырчпауа ачIвыца кристалл пкъыгIваква – аредакция ррытаразга) рхимия технолгия акафедра аспирантура дыцIалитI, асквш 1992 агIан ауи дгIалгитI, Санкт-Петербург апны «Техноинтеллект» АОЗТ (ЙхъгIву акционер жвлара – аредакция ррытаразга) агенеральна директор дитарагылыгIвта днарахвитIта асквш 1998 февральдза ауи аъанатIала дынхитI.

Асквш 1998 агIан Эгьзакь Мусса хъахIара гIазлырхуа йатдымрыпауа ахъатачIвыра йапщылу «Соломон» ОАО (ЙхътIу акционер жвлара – аредакция ррытаразга) девелопер компания гIанйыршитI. Асквш 2006 агIан Санкт-Петербург Энгельс йурам апны акомпания «Гранд Каньон» хвгIахвтырта-ларпшырта адкIылара гIахънатIытI. Асквш 2010 агIан «Акъала джьащахъва» саби квта «Адырра йгIаунатуа» саби театр алата йгIахъыртIытI. УахьчIвала акомпания аунашва йацIу хъахIара гIазгуа ахъатачIвыра квадрат метр зыкь 200 гIацIанакIитI. Асквш 2016 агIан йатдымрыпауа ахъатачIвыра йазынарху Йжвабахуз адуней инвестиция форум Proestate-2016 апны «Гранд Каньон» «ХвгIахвтра нархара зму йатдымрыпауа ахъатачIвыра» номинацияла ажвасквша руацIа йагъьыз уыхварата ахьыз гIархIватI.

Акомпания социал нархара зму апроектква йрыцнакIитI, агвчIагIвра фондква, асаби арыпхьартаква, азъазара анхагIвчва, аспортсменква, адин жвлараква йырцхърагIитI.

Арат ауысква зымгIва йрыцйырцауата Эгьзакь Мусса йнаука нхарагьи гьашIайымрысуазтI, атехника наукаква дырдокторхатI.

Дыззбзазауа амурад

ЙщапIква багъьата данрыквгыл Эгьзакь Мусса дцIайищтарагьи йгвы йтата йынкъвигауа ймурад хъада – йуагIахъа гIащаквыжьра – архъйара айшыста ацIыхъва дтагылтI. Ажва гьалам, дчкIвынхвыцта йахщахIба – «ЙумагIынхарныс йутахъыйа?» – хIва дгIайцIгIата – «Ахча щарда гIасынхата ауагIа сырцхърагIуштI» – хIва джьауап анлитхуаз Мусса ужвыгьи араса йауацIыхта дгьымхъвыцуазтI. Ауаса йцри уагIа шгIащаквгылхуаш дацхърагIарныс йанакIвызлакIгьи йтахъын.

«СцIайищтарагьи суагIахъа ргIащаквыжьра сгвы йтыхъуан. Азаман наскIьапхьадзагьи сгвтыхъра рыцIа-рыцIа йалахIун, са йсыласхIвун хIцIасква, хIыбызшва, хIгвбайара шыдзуаз, – йхIвитI Мусса ХIабальа йпа. – Сстудентта акъала ду апны санапхьуз са йсчIву, йсцрийу, суагIахъара йауу закI гьсзымхъузтI… йанамуыхрагьи хIыбызшвала ауарадква зныз кассетаквакI сыманда – спсадгьыл сшапщылу сдырдыруата. Ауаса ауат (акассетаква – аредакция ррытаразга) ауи агIан йгьаъамызтI».

Мусса ХIабальа йпа йгIайгвалашвахитI псайспамцара адуней дыззыкву тшазидыруа дшцаз: йылшауа закIгьи гIанимжьырныс йуагIахъара гIащаквижьра ахъазла, «ужвы йаъу асабикви ауат ргIарикви йырхъазымкIва апхъахьыла йгIадзынгылуаш абанпараквагьи рхъагвы аквыта, рыщайдзаква рдыруа, ауат хвы рзырбауа йшаъазлуш апшта».

«ГвынгIвырапI, сара йстахъын сгIазлыцIыз ауагIа йалкIгIата ргвыла йбайата, дырра рымата, руагIахъагьи, ажвлара зымгIвагьи, акъраль шабгугьи руысква рзалыргауата йаъазларныс. Саргьи йгIасыцIагылыз агвыпгьи хIуагIахъа ртшауацIыхрала жвасквша руацIа йхIчпуш йалыргу программа лыхIхтI. Са йгIасгвынгIвытI: ауи апроект смырхъйузтын тынчта сгьызбзазушым», – йгвгIанаграква хIыцагIвишитI Эгьзакь Мусса.

АгIвычIвгIвыс йакIвпI йбайара хъаду

Эгьзакь Мусса йгIайынхауа йауата ахча щарда Къарча-Черкес абаза кытква рпны абзазара агъьчIвра йазауищтитI. Ауаса дашIамсуа йатайхIвахлитI: ауагIа дара-дара рбзазара шырпсахуаш йазынхара атахъыпI.

«ХIара акытква рпны ажвлара советква гIанхIыршатI. Йапхъахуз ажвлара совет сцри Гвымлокт апны йгIандыршатI, уацIыхъван – Къарча-Черкес анахьанат акытква рпынгьи. Ауат акытква рунашвахъцIартаква хIрыцта хIара акытква штшауацIырхуашла ахачIвква лыхIхуа хIалагатI. Абарауаса, чIвырхъа-чIвырхъамцара, ауагIагьи ауи анхара йгIаланахIыркIуамца, хIацыта хIхаквлагIвчва ргьагьара ауысква рыцIа йагъьта йырзычпауа йцатI, ауи дара рнапIквала йъарчпауа рыцIагьи ргвы арчIвитI. АуагIа рбзазаща дара йшырзыщаквыргылуа рылархIвауа йанцара рхъвыцщагьи тшапсахитI. Ауи хIстратегия апны магIын дудздза зму уыспI», – йхIвитI Мусса ХIабальа йпа йгьи йгIацицIахитI: «Са сшапшуала, йагIапI «ахIахъвква азхIкIкIыхырныс». ХIара абанпараквакI гIацIанакIуата хIапхъахьыла йыншуш хIазхъвыцра атахъыпI. Абызшвали акультурали апрограммаква анхIырхъйауа ауат ргвы йалагылу агIвычIвгIвыс йакIвпI, ауи

йхъатала ари анхара дъалу хIгIащаквгылхра йащатапI. АгIвычIвгIвыс йакIвпI зымгIва рацкIыс хвы зму, хIара йхIбайара хъаду».

Апсадгьыл – абзазара къаруква ргIалцIырта

УыжвгIанчIви кыт аъазара шатахъу Эгьзакь Мусса апхъапхъа йара йцри кыт ашвапхала йгIайырбара йтахъхатI, уацIыхъван ауи аджыпхала анахьанат абаза кытква рпынгьи уынха йауаштI. Ауи амщтахь ауи ашвапха йъакIвызлакIгьи йуызгIарысабапуаштI.

Мусса ХIабальа йпа йгIаджвыквцIарала асквш 2013 агIан Гвымлокт аквпшыра псахрала нхара ду гIаларгатI. Эгьзакь Мусса ахчала дацхърагIумцара акыт урамква дырчIаджьуа, ауагIа йырзынхауа ауысхартаква рыпшцIаква дрыпшдзауа йалагатI. Нарзан ъагIацIцIуа апны анышвкъвара нырхтI, ауи агьагьара парк рчпатI, ужвы ауаъа дугьи хвыцгьи тшпсщара йгIайлитI.

Асквш 2018 агIан аспорт адкIылара гIальамат ауыхвара йалган зныбыжьла йапшым ауагIа швкIыгIвпхьадзара уахьчIва ауаъа аспорт тшадыркIылитI. «Гвымлокт курорт» ахьызта йлырхыз апроект дырхъйарыквын акыт турист шIыпIата йцуштI.

Эгьзакь Мусса йпсадгьыл чкIвын дгIайпхьадза – йара, ага Санкт-Петербург апны уыс йщардазтынгьи, сквшыкI ауацIа хвынкI-цынкI дгIайлитI – акыт апны ажвлара уысква рыцIа джьгарта йрыцIагылу зымгIва айззалитIта рапхъагылагIви дари ауыс шIыцква лырхитI.

Мусса ХIабальа йпа Гвымлокт швабыжта бзи йбитI.

«Уара Россия алагъь угIадрита угвылагьи упсылагьи ацIх шкIвокIваква, адзхьшвашва йту апслачвагьи морошка йгIалху ахъагIарагьи бзи йубарныс уахвитпI. Ауаса зны УрышвихъымгIва аргван угIайта йырхгIвацаз ахIвра афгIвы злу ахIауа таугарыквын, акIадза ухъалта йгIакIатштшауа адзы уаздзыргIврыквын, ащхъа дзыгIв йнацапагIацапауа йызтысуа апсыхIва угIатапшрыквын, гьын злу чай уыжвырквын йгIаугвынгIвуаштI – ари акIвпI уара йупсадгьылу, бзазара къару гIауызтуа, уъанызлакIгьи уыззгIайхлуш», – йхIвитI ауи, багъьатагьи йазхъайцIитI йкытлагIвчва зымгIва йара ауи апш лахIвара шрылу.

АуагIа рапхъагылагIв

Черкесск апны «Алашара» адкIылара ахъвшара ангIахъыртIуаз Эгьзакь Мусса – «Абазаква жвлара адкIыларата йрыму йгьзакIым-йгьыгIвбам, «Алашара» ауат йызларапшмызлуш ачIвыйа?» – хIва йаницIгIа джьауапта йайтхтI: «ХIара хIынхара йлыхта, йащтацауата йщаквгылазлуштI. ХIара мурад хIыргылуаштI, ауи хIазынадзара ахъазла хачIвыта йчпачIву лыхIхуаштI, ауат ахачIвква рырхъйара ансимшы хIазынхуштI. Ауаса акIвпI дахIвра шузыгIатгуш».

«Алашара» йгIаджвыквнацIата ауи ацхърагIарала йхъйаз культурала, арыпхьарала, спортла, згIвадарахчарала, наукала, социал нхарала, ажвлара уысквала апроектква рымщтахь абазаква йрыуата зуагIа рыхъаз бзиракI зхара зтахъу щардагIвы ауи тшадыркIылуа йалагатI. РыцIа хвы зму абаза жвлара адкIылараквагьи «Алашара» йгIацIагылын «Апсадгьыл» ассоциация гIандыршатI. Ауи аунашвахъцIарта дахъадата Эгьзакь Мусса далырхтI.

Асквш 2017 агIан Апсуа-абаза уагIахъа рдуней ассоциация (МАААН) айззара ду апны ауи адкIылара Адуней апсуа-абаза конгресста (АААК) йырчпахтI, ауи даунашвачпагIвхарнысгьи Эгьзакь Мусса йыхьыз гIархIватI.

Йаргьи абар ужвы абаза уагIахъа шабгу драпхъагылагIвта Эгьзакь Мусса хIуагIахъара гIащаквхара ахъазла мгIан дудздза зму ахачIвы – адуней шабгу йхъылапсу абазакви апсуакви адкIылра – дазынхитI.

«Сара суагIа, спсадгьыл хвыц, Россия, Апсны рыхъазла сабапра щарда счпара стахъыпI. [ЙстахъыпI] йгIайуаш абанпараква апхъала йшчIвырхъуш апшта щата багъьа щтIасцIарныс, – йхIвитI Эгьзакь Мусса. – УуагIа, уыжвлара сабапта йырзухауа акIвпIи ари адуней апны щтата йгIанужьуаш…»

Йара ауи йшихIваз апш йалырныс хIрызхIвахIвитI хIгвы йгIатыцIуата Мусса ХIабальа йпагьи абаза уагIахъа шабгугьи. Сквшщарда сабап злу уыс уырха, Мусса ХIабальа йпа! Убзазара пшдзарали насыпли йырчвызтI!