Анаука жвлара акIавкIаздырыгIв, абызшвадырыгIв Марр Николай йынхараквагьи йаргьи йшырзыъу гьапшым, ауаса ауи апсуадырра апны зыщта пшдза гIанызжьыз дшапхьахьа дуу хIакъпI. Декабрь а 25 Марр Николай ййымта мшыпI.

Капба Арифа

Марр Николай асквш 1864 декабрь а 25 агIан Кутаис къала абзазагIвчва ашотланд Яков (Джейкоб) Монтегю-Марр йгьи аквырджь пхIвыс Магулариа Агафия ртгIачва апны дйытI. (Ауи данйы амш Апсуа биография ажвар йцIыхъвахауа аредакцияла йгIарбапI, ауаса анахьанат агIвыраква рпны датша вариантгьи уанйитI - аредакция ррытаразга.)

Ауат рбзазаща тгIачва бзазащапIхIва уапхьарныс баргвын. Яков гIамта ауыра Грузия дтабзазатI, араъа чай гIайриуан. Ауи сквшы 60-ла йайцIбаз аквырджь пхIвыс дгIайгтI: унагIва даналалуаз ауи сквшы 80 дырталхьан. Ауи ахъахьгьи Якови Агафии бызшвала йгьаквымшвузтI: йара ангьльыз бызшвали француз бызшвали дчважвун, квырджь бызшва гьйымдыруазтI, лара квырджь бызшвамкIва датша гьлымдыруазтI. Абараса бызшвала йджьауымщушта йаъаз атгIачва рпны дйытI йбызшвадырыгIвхушыз Марр Николай. Ан ауи швабыж дйайгвыгIвуата дгIадзынлыргылуан, закI шгIайылцIуашыз лпсы йхъанацIауата гватра ду йызлыман. Марр цри бызшвата квырджь бызшва йпхьадзун, ауаса Великобритания дакъральгIвын.

Абызшваква дхъырхуан

ДанчкIвындзаз йгIашIарышвта Марр агIвыма бызшваква руысла дгврыхвата дгIадзынгылуан. Урышв бызшва анийырдыр амщтахь йгIвбахауа акласс дыцIата йара-йара ауыла йапхъахуз акнига дапхьатI. Кутаис апны дъапхьуз агимназия данцуз мачIын, мызпхьадзара хъирыпун, ауаса абызшваквала йдырраква бзидздзата аклассква дырхъысуан. Ауат йара-йара ййырдыруан. ЙалкIгIата дхъызхуаз урым бызшва акIвын. Асквш 1884 агIан Марр Николай агимназия хьапщ медальла дгIалган Петербург ауниверситет апны амарагIайырта бызшваква рфакультет днарахвтI.

Афакультет апны Марр пщхъвшаракI ацйырцауата дапхьун. Араъагьи ауи йыхъазла йхъадаз агIвыма бызшваква щардата ййырдырныс дъахънахуаз акIвпI. Ауи афакультет апны йыздрыпхьуз абызшваква зымгIва ййырдыртI.

Ауниверситет апны дапхьаркIвауата ауи КIавкIаз абызшвакви, йалкIгIата квырджь бызшва, асемит бызшвакви аргваныта дазхъвыцтI. Ауи ахъвыцра йащтагIайуата йынцIра апны йхъаду наука теория цIолата йлихуа дадынхалтI.

Ауниверситет дангIалга амщтахь Петербург ауниверситет квырджь бызшви армальы бызшви ркафедра апны арыпхьагIвта дгIанхатI. ГIамта айшысла ауи ауниверситет дапрофессорхатI, асквш 1911 агIан ауниверситет амарагIайырта факультет дадеканхатI.

Марр йанизаманыз апхьахьа-марагIайыртадырыгIвчва рквтала зажва хвду аквырцIуз дапхьахьан. Ауи йгвышхварала алых йымчпауата апхъанчIви турых армальыйа гIвыраквагьи апхъанчIви турых аквырджь гIвыраквагьи цIолата йырхъвыхуан, агIвыма къральква рпны анаука гIахътIраква гIайдахIвуан, ажва ахъазла, Мсыр ашта Синай апны, Армения апхъанчIви къала хъада Ани йгьи Иерусалим рпны. КIавкIаздырра апны ауи йынхараква хвду рыквырцIитI, рызбжа – шIырпшыра амамкIва йырпхьадзитI, ауаса абызшвадыррала йынхараква руыс датшапI.

«ЙхъацIауачву» атеория

Марр Николай «абызшва ауысла адырра шIыцква», датшата йухIвушызтын «аяфет теория» (абиблия афыр Ной йхыгIвхауа йпа Иафет йыхьыз йгIахъыхпI) дыргIаныршагIвыта дырпхьадзитI. Асквш 1923 агIан Марр ауатыкв йгIатайцIаз йтеория йшгIанахIвауала, адуней абызшваква зымгIва «пщгIалцIыртакI» рымапI. «Аяфет бызшваква» ртеория шгIадрысабапуа акласс жвлараква йырхцIарата акIвпI. Ауи акIвпIта, Марр дамайчуата абызшваква йырзынарху адырраква рыцIа-рыцIа тшауацIызхуаз марксизм йапищылырныс дащтан. Марр «аяфет бызшваква» йрылайпхьадзун квырджь, гыр, сван, чан бызшваква, уадыргIвана анахьанат йызламчважвахауа абызшваква рызбжьакIи гIарыцIанайыркIтI, ауат асемит бызшваква йрыргванта йрыбагъьун.

Анахьанат апхьахьа-бызшвадырыгIвчва ауи йгипотеза швабыж йдырджьун, наука щата рымамкIва Марр «йчымазагIвра» йгIахъшахъыцIта йырпхьадзун. ЦIабыргыта, ауи йакъыль таразхымкIва дызпхьадзузгьи гIаншатI, ауаса згIва йыдызма, йгьйыдмызма атамам заджвгьи йгьщаквимыргылтI.

ЗынзаманкI Марр йтеория дахIврала тшауацIнахуан ауи Совет къральыгIва ахъада Сталин Иосиф йъацикIыз ахъазла (ауи асквш 1930 июль мыз агIан Совет Союз абольшевикква ркоммунист партия йжвицхуз асъезд апны дангIачважвуз Марр йтезисква гIайрысабаптI).

Апхьахьа йапсуа рхъвыхраква

Апсны апны академик Марр йыхьыз пIатIу ду аквырцIауата йгIаргвалашвахитI. Апсны апны абызшва йгьи алитература ракадемия агIаныршара збзиру йалкIгIата ауи йакIвпI. Марр Николай апсуа бызшва цIолата йшйырхъвыхуаз бергьльыпI.

Асквш 1912 апхын Сванетия апны йакIвшаз археология рхъвыхраква рымщтахь ауи Апсны даъан. Гулиа Дырмыт, Джанашиа Николай, Патейпа Николай, Чарая Пётр, анахьанат апсуа апхьахьаква дрыцта ауи Кодор шта акыт Джгерда абзазагIв апсуа Ашуба ХIабыджьа йпны гIамта ауыра дсасытI. Ауи агIан апсуа бызшва тшахайыргIвазатI, йара йшихIвахуазла, «Джгерда абзазагIвчва рчважваща гIайгвынгIвуа далагатI».

Апсны ССР аунашвачпагIв Лакоба Нестор йзищтыйыз асальамшвъа апны ауи ареспублика бызшвадырра жвлара гIаныршара шатахъу йырзахватI.

«Ажвлара рпны агIвычIвгIвыс, абызшва, аэпос, афольклор, ауагIа ашваква, алокIква, ахабаыжвква, адин, абзазара йазынарху акультура руысла архъвыхра нхараква рымчра атахъыпI. Бзихушын АбНО (асквш 1920 агIан йгIандыршаз Апсуа наука жвлара – аредакция ррытаразга) апсуадырра секция апны йтамщахIахауата абызшва, аэтнография йгьи археология нхара уысла лаборатория ъамапсымала йадгалчIву пещ кIьыда гIаныршазарквын», – араса Лакоба Нестор йзийыгIвтI Марр.

Асквш 1925 октябрь а 11 агIан Абызшви алитератури ракадемия гIахъыртIытI (ахьыз йызнымкIва йырпсахтI, ужвы Апсны агуманитар рхъвыхраква ркъральыгIва институт – аредакция ррытаразга). Марр Николай академия апны чIахIра зму унашвачпагIвта далырхтI, рхъйагIв унашвачпагIвта Чочуа Андрей ддыргылтI, араъа йынхауа йалагатI Гулиа Дырмит йгьи Ковач Константин.

Асквш 1912 агIан Марр апсуа бызшва ййырдыруа далаган йащтагIайуаз агIамта апсуадырра абарат йынхараква азынайырхатI: «Апсуадырри апсуа бызшви», «Агвхъауа быдзшви апсуа бызшви рпны орудив йгьи апычIв падежква», «Апсуа бызшва йгьи адунейла абызшва знархару адырра ащаквгылра», «Согъвым йгьи Туапсе».

Асквш 1926 агIан Марр йгIацIищттI «Аурышв-апсуа ажвар», хIарыф 77 йнадзуз апсуа алфавит латин щата айтуата дадынхалтI. Йбергьльу ауагIа арыпхьагIв Гулиа Дырмытгьи дрылата апсуа апхьахьа гвыпкI рымразыра гIадырбандзыкIьара ауи алфавит зынзаманкI йгIадрысабаптI.

Арыгьи датша аквымшвараквакIгьи алалын Марри Гулиа Дырмыти разазаъащаква хьшвашвара гIарбжьалтI.

«Ауи зуыс йазгIашыкъыз, хъата щардала здырраква цIолаз дгIвычIвгIвысын, – йгIвитI Гулиа Марр дйыквчважвауата. – Республика щарда зланхарныс йадгылыз йалфавит сара айрышта сапшIагылтI. Ауи хIазазаъащаква зынла йарыхьшвашватI. Апсны аправительства Марр йалфавит абзазара йаларыжьтI. Ауаса абзазара йшгIанарбазла, ари аквымшвара апны сара сзахвата йгIацIцIтI – ауи йалфавит сквшквакI йгIадрысабапын йнырххтI».

Согъвым апны аурамкI чвахъабагата Марр Николай йыхьыз ахьырцIатI. Араъа йырдырхитI, хвгьи азырбитI ауи апсуа бызшва шйыртлапIуз, адунейла апхъанчIвидза бызшваква рсатыр йалайцIауата.

Марр Николай Яков йпа – Анаукаква рпаштахI академия далан, Абзазара культура атурых акъральыгIва академия даунашвачпагIвын, Петроград апны Яфет институт дагIаныршагIвын (асквш 1921 агIан), СССР анаукаква р-Академия давице-президентын. ЙынцIра айхIара адуней йхIваджьындзыкIьара ауи Петербург дбзазатI, асквш 1934 декабрь а 20 агIан дпсытI, Александро-Нева Лавра апны дыцIарцIатI.

ЙгIарысабапу алитература:

· Апсуа биография ажвар

· Хашба А.К. «Академик Марр Н. Я. апсуаква рыбызшви ртурыхи руысла» 1: Марр Николай йкнига «КIавкIаз акультура дуней» аджьунт © oldbooks.ru