Апсны ауагIа руысагIв, аурышв литература аклассик Пушкин Александр йгIвыраквагьи датша уысагIв щарда руысаквагьи апсыуа апхьагIвчва цри бызшвала йдзыргIаз атакIыгIв гIальамат Ласуриа Мушни йныбыжьла дшнаскIьахьазгьи аршIыйара джьгарта дадынхалыркIвитI.

Капба Арифа

Ласуриа Мушни асквш 1938 январь а 16 атшын апсыуа кыт Квтол апны пха зквыз агIвычIвгIвыс, алокIхIвагIвы ъаза Ласуриа Тай йтгIачва рпны дйытI. АдгьылрхарджьыгIв йсабитгIачва Мушни йакIвымкIва датшагьи хгIвычкIвынчви пщгIвыхIвсси гIадзынгылуан. Мушни йащахIба Датикуа Абашта айсра Ду агIан самолёт даквчIвата дайсуан, асквш 1944 агIан Ленинград ашIыпIаква рпны хъацIара ду гIайырбауата дщхатI.

10-11 сквша ахIа дыртамкIва Ласуриа Мушни уыса йгIвуа далагатI. Ауи агIан агIкласскIла йадгалаз Квтол апхьарта дыцIан. Телебара айчважваракI апны зны ауи араса йхIватI: «Сшхъвыцуала, агIвыра дуква ргIаныршара згвы йтазкIыта, ауыла зыхьыз хIаракIыта йзыргарныс гIазтахъхауа, ауи пасата згвы йтазкIуа рыуа мачIыгIвпI йуысагIвхауа. Момо, араса йаныншауа, сара йшызбауала, мачI-сачIпI. Ауи ууацIа йгIатыцIуа бжьыта акIвпI сара йшспхьадзауа».

«АуысагIвчва ркыт» йауу

Ласуриа Мушни ауагIа рпны йызнымкIва йгIаликIгIун ауысара дъахънахыз йара дъайыз атып абзирагьи шалу, йауа ухIварыквын Квтол кыт апсыуа уысагIвчва, гIвгIвчва щардагIв йрцриштата йырпхьадзитI, ауи «агIвгIвчва ркыт» – хIва акIвпI йшалачважвалауа.

Асквш 1953 агIан Квтол кыт апхьарта дангIалга амщтахь Ласуриа Мушни Согъвым акъральыгIва педагогика училища дыцIалтI. Алитература айззараква рпны зны Мушни дшIаркIвата Салакая Шота дйынйатI. Шота йызнымкIва рунагIва дсасуан, Мушни йаба Тай дйачважвалун, йапшым апхъанчIви локIква, ахабарква ййырхIвумцара йыгIвуан. Ауи агIан Мушни апхьарта дыцIаркIван, ужвы ауат йаквлазшва йазаъан, агIвыджьгьи гIвынагьи цIгIвагьи амамкIва алитератури ауысари йхъырхуан, ныбыжьла йрызбжьаз ахвысквшагьи гьаъахмызтI. Абараса йджвыквылтI ауат анцIрала йырбжьу анбжьагIвыгIара.

«ХIацыта алитература хъвлапынква хIрылан, ауысаква гвыхътIыла хIрыздзыргIвуан, уадыргIвана ауат хIрылачважвахуан, йалхIыргахуан, хIанбжьагIврагьи алитература йазхIымаз агIальаматрала ахъа джвыквылтI», – йгIаликIгIитI афилология наукаква рдоктор Салакая Шота.

Аучилища дангIалга амщтахь Ласуриа Горький йыхьыз нкъвызгауа Согъвым акъральыгIва педагогика институт афилология факультет дыцIалтI. УадыргIвана, асквш 1960 агIан, Ласуриа Мушни Москва йтагылу алитература институт апны дапхьауа далагатI.

Алитература институт апны

Апсны ателебара апны йакIвшаз айчважвара далата агIвгIвы алитература институт апны йапхьара шымгIвайсуаз гIайгвалашвахуата йгIаликIгIатI ауи йыхъазла магIны шамаз ауысаква аналдыргуз политика гIазныпщуаз – комсомол, соцреализма агьиква знархараз – хъатакIла йшщтIарцIуз, ауысара апны йхъаду дара рдунейпшыща, дара рхъвыцща шакIву гIаргвындыргIвуата. АрыпхьагIвчва ауи апш нархара мгIва даныквырцIа Ласуриа ашвъабгъьы йазхъайцIауа далагатI йгви йпси злайцIуз агIвыраква.

«Ласуриа Мушни зыршIыйара угвы йалалуа лирикта дгIвуа далагатI, – йхIвитI ауи йынбжьагIв, йыршIыйара адырыгIв ъаза Салакая Шота. – Йгьи йхIвара атахъыпI йлирика паса хIлитература ажва шIыцта йшгIалалыз, ауи апны чIахI амата йшщаквгылыз. Ари алирика рыцIа йгвышхвитI Ласуриа йапхъала йгIаншаз аршIыйагIвчва рчIвква рацкIыс, афольклор йгIакъвыцIитI. Ауи агIвычIвгIвыс йгвтыхъ гIаныпщуата йгви йпси йырхъвыпI, рыцIа йхътIыпI, автор йшан анадзара йалыргата йгIаугвыннаргIвитI».

Мушни Тай йпа Москва жвасквша дтан, аспирантура апны дъадзапхьузгьи алата. Арат асквшква шгIайгвалашвахуала, йара йапшта алитература бзи йызбуз ашIаква щардагIвыта дрынйатI, драбадыртI, литература йгьи уысара нархара змаз ахъвлапныква щардата дрылан.

Ауысаква бзидздзата дъагIарыпхьуз ахъазла Мушни щардала йыхIвун Пушкин йпоэма «Онегин Евгений» йа Лермонтов йпоэма «Мцыри» ашIчIвараква дгIарыпхьарныс.

Асквш 1974 агIан Москва дгIатыцIхта дангIацапах Ласуриа Мушни Гулиа Дырмыт йыхьыз нкъвызгауа Апсны архъвыхра институт апны наука нхагIвыта дынхауа далагатI, уадыргIвана наука нхагIвы ахIбата, асквш 1988 йгIашIарышвта араъа алитература хъвшара дахъадахатI. ЙащтагIайуаз азаман Ласуриа Мушни Тай йпа «Алашара» гIвырагIацIщтырта аредактор хъада йъанатIа нкъвигатI, жвасквша рурала Апсны агIвгIвчва радкIылара даунашвачпагIвын. Ауралагьи анхара уыскви аршIыйари джьгарта йацйырцун.

Алирика йгьи аэпос

Ласуриа Мушни йыршIыйара лирикта далаган аэпика жанрква рпныдза днадзатI. Ауи йгIанйыршаз апоэма «Хьапщ ласа» ауысла Искандер Фазиль араса йхIватI: «Ари апоэма апны апсыуа уысара йалата зынгьи йгIанымшаскIва аэпика макъымква швабыж тшадыркIылтI, ауи апны йгIарбапI сквшышвпхьадзарала йщаквгылыз ашва фольклор абайара… Ари хIцри къраль арыцхIагIа ду йагимнхаз поэмапI».

Ласуриа Мушни датшагьи йгIвыра дута йгIаншатI уыса квпшыра зму ароман «Абашта». Ауи асквшква 1992-1993 рагIан йакIвшаз Апсны уагIа р-Абашта айсра йазынархапI. ГIамта ауыра дадынхалуата ауи ари агIвыра апны йзыгIарбатI зпсадгьыл зхчуз афыр цабыргдзаква, йара ауаса абзазара зрыхъвашуз агъачва ртурасква. «Абашта» йалапI абзазара йгIалху атурасквагьи – ажва ахъазла, Апсны къральыгIва йахъадахаз Ардзынба Владислав Григорий йпа йгьи айсра агIан зылахь бергьльымкIва йыдзыз ауысагIв бзидздза Аджьба ТIаиф.

Салакая Шота йшихIвауала, ари апш роман агIвра Мушни Тай йпа жвасквшакI рурала йгвалата дгIамгIвайстI, ртемала йадкIылата йгIаквшвун ауыса кIьыдаква. Ауат йрыуан «Нальчик апны амитинг», «Уара супапI, Къабардпщ», «Апсыуа хIвсыса», «УпхьынцIыгIваква амцIых, Апсны». ЙащтагIайуаз агIамта ауат зымгIва уыса квпшыра йтагылу романта тшандыргIалхтI.

Ласуриа Мушни Тай йпа йхъатала йызнымкIва йшгIаликIгIазла, ари ароман рыцIа хвы ззибауата йкъальам йгIахъыцIыз агIвыраква йрылайпхьадзитI, ауи уыса кIьыданадзара азалайцIатI:

СузыразпI, Анчва, анцIрала
Уа сцри бызшва согIата йъагIасутыз,
АршIыйара хац съаунамщтыз,
СынцIра ъашIымчIваз йгьи съагвышхваз
Сгвы йтаз зымгIва схIварныс,
ЧIахI рзысчпауа арат, анахьанат сыркъванчауа,
Съазынхуз акIвын ртшхъвагата йспхьадзуз.
СузыразпI – са ауи айхIа гьстахъым!
АуагIа злабайу сымхIвазарквын,
Йаучвата йагвцыз ашвыр йагIвыза
Са сыгвгьи агIвцырныс аурын.
Сара сабашта – анцIрала йсыму абайара,
Сыладзква, спхдзы, сгвжвейыгIва, сща йрылата
ЙнауызсрауитI сдуней хатI. Уара – убзаза!

(урышв бызшвала Ванханен Наталья йаталкIтI)

АтакIыгIв йынхара

Датшагьи Ласуриа Мушни йыршIыйара йахъв дупI агвацчпа атакIра. Ари ауыс апны рыцIа йбергьльу уыса квпшырала йгIаныршу аурышв литература аклассик Пушкин Александр йроман «Онегин Евгений» апсыуа бызшвала атакIра акIвпI.

Салакая Шота йшгIаликIгIауала, «Онегин» апхъала Ласуриа Мушни дахIврала йатайкIтI урышв литература арахьари аклассик Лермонтов Михаил йпоэма, ауаса ауи КIавкIаз йгIаквчважвауа «Мцыри» акIвынта адынхалрагьи агала рыцIа йзымайран. «Онегин Евгений» атакIра агалагьи йбаргвыз уысын, йшпакIву ухIварыквын ари агIвыра аурышвква рбзазара цIолата йаларпапI, апсыуаква рбзазарагьи КIавкIаз анахьанат ауагIахъаква рбзазарагьи йыршIуырпшуашта йгьаъам.

«ЗгIвыра шIу алитература абызшвала байара ду гIазцIазкIуа ари аклассика роман атакIра, атурасквагьи мыгIвхъымгахауата, – швабыж йалачпу хачIвын, – йгIаликIгIитI Салакая. – Ага ауаса йаъазтынгьи, Ласуриа ари ахачIвы бзидздзата йзырхъйатI, чва зхъам ахъгIвылгIарата йгьйымчпатI, хъатачIв бзазара шIыцла йырчву, йнардзу гвацчпа гIвыра гIанйыршатI».

«Онегин Евгений» ъатайкIыз ахъазла асквш 2010 агIан Москва Кремль апны Россия апрезидент Медведев Дмитрий Апсны ауагIа руысагIв Ласуриа Мушни «Пушкин А.С. ймедаль» гIайыйттI, асквш 2015 агIан Ласуриа анахьани йатакIра нхара – Руставели Шота йпоэма «Къапльан чва зхъарпу апельуан» – ахъазла Дельвиг йыхьызла Россия апны йщаквгылу асогIат гIайквнадыргатI.

Сквшы пщынгIважва райхIа зныбжьу аршIыйагIв

Асквш 2018 агIан Апсны апны йауацIыхта йдыртлапIатI Ласуриа Мушни йысквш пщынгIважва. Ари агIаншара йадахIвуата «апсыуа уысара, алитературадырра йгьи агвацчпа литература ртшауацIыхра ауыс йалацIара ду гIарпхьадзауата» ауагIа руысагIв йквнадыргатI йапхъахауа ахIагIара зму «Ахьдз-Апш» орден, Апсны акъральыгIва драма театр апны ауысагIв йюбилей йадахIвуата ршIыйара хъвлапны адыргалтI. Араъа аюбиляр йзынархата хIвахIвра пшдза щарда рхIватI, арежиссёр Аргвын Мадинагьи Ласуриа Мушни йуысаква ргIарыпхьарала йалаз аспектакль лыргылтI.

Ласуриа Мушни йныбыжь дампшуата дамайчуа аршIыйара дадынхалитI, щарда мцIуата йгIацIцIтI ауи йпоэма шIыц «ШыйачIва». АуысагIв йынбжьагIв Салакая Шота йшихIвауала, Мушни Тай йпа ауралагьи дйызцIабыргын йхъапщыла, йбергьльу аполитика уысхагIв Отырба Аслан йпхIа Отырба Елена. Ауи йлагIамкIва лбзазара далцIтI. Ауат гIвыпхIчва харзынакI гIадзындыргылтI – Рабия йгьи Астанда.

Ласуриа Мушни Тай йпа ртшхъвага, чIахIра хьыз щарда йквнадыргатI. Ауи апшта, апхъала ауи йыртхьан йгIвбахауи йхпахауи ахIагIараква зму «Ахьдз-Апш» орденква, Гулиа Дырмыт йыхьызла йщаквгылу акъральыгIва согIат далауреатпI, асквш 2009 агIан «ауагIа руысагIв» чIахIра хьзы гIайырттI.

Ага ауаса йаъазтынгьи, Ласуриа Мушни йгIачважвара щарда рпны йгIаликIгIитI йбзазара апны зымгIва рацкIыс гIатгара дута ауралагьи йпхьадзауа аршIыйара йкъару алайцIарныс ъайылшауа шакIву: «ДзачIв гIвычIвгIвысызлакIгьи – дгIвгIвызтынгьи, дарыпхьагIвызтынгьи, дадгьылрхарджьыгIвызтынгьи – адуней апны йыщта гIанижьырныс йтахъыпI: азаджв гIари гIайтынхарныс, датша заджвы цIла лайцIарныс, ауаса хIара агIвгIвчва хIуыс зквула йгIахIтынхуш хIгIвыраква ракIвпI».