Тобыль Тольыстан – абаза литература ахъа гIаджвыквызцIаз, зымгIва рапхъа ауагIа ршIалахIвара азызкIкIуа йалагаз, агвхъауа бызшвали абаза бызшвали йапхъахуз ахIарыфбакви апхьагакви алазцIаз дгIвычIвгIвыспI, абазаква йгIарылцIыз йапхъахуз дыгIвгIвыпI. Ауи зджьара йгIанымхауата дгвапан, йуагIа апхьарныс, гIвыра, литература ду, культура байа рымазларныс даздзышуан, йаргьи йымч шабгазла ауи дазабакIуан.

ЧкIала ПIитIа

АмгIва ахъа

Тобыль Тольыстан Закьарыйа йпа асквш 1879 агIан Бибаркт (ужвы – Къарча-Черкес Республика йаланакIуа Абаза район йауу АлбыргIан кыт – аредакция ррытаразга) аокруг астаршина Тобыль Закьарыйа ХIасана йпа йтгIачва рпны дйытI. Закьарыйа гIван пхIвыс дгIайгтI, йыгIвпхIвысчва рпны гIарита хвгIвы йыман: хыгIвпачви гIвыпхIчви. Тольыстан йапхъахуз апхIвыс лпны йгIвыджьхуз дсабийын.

Закьарыйа гIальма гьйымдыруазтI, ауаса зщапIы багъьата йыквгылаз дадгьылрхарджьгIвын. АкытлагIвчва йшырхIвахуазла, акыт млыкврхIара йахъазымкIва ауи йымаз атшцIахIваквала почта нкъвигун, ауагIа хIапчып, датша хIатла рзатирыпун.

Тольыстан йапхьара Макьар Умар йгIанйыршаз Бибаркт апхьарта апны йджвыквицIатI. Асквш 1905 агIан Ардон асеминарий йапхъахуз акурс дгIалгатI. Тобыль Тольыстан йыщта анынкъвырцуз йазыркIкIыз ашвъаква йшгIархIвауала, ауи асквшква 1910-1914 рагIангьи зджьара дапхьун, ауаса йъакIву атамам ашвъаква йгьырным. Амадырса апны акIвхарныс ауаштI. Асквш 1914 агIан ауи Бибаркт апычв апхьарта арыпхьагIвта днарахвитI. Арыпхьара йацйырцауата акыт драйфандын. ЙащтагIайуаз асквш Теберда апны йакIвшуз Баталпашинск отдел арыпхьагIвчва райззара далан, ауаъа дгIачважвауата ажва гIайгтI ачкIвынчваква рапшта ахIвссаквагьи апхьарта йырщтийырныс, арыпхьараква гIарып бызшва йахъазымкIва урышв бызшвалагьи йакIвдыршаларныс. Ауи йгIаджвыквцIара ахъазла Тольыстан арыпхьара дакъвырщттI.

УнагIвара Тольыстан тIакIвгьи йкIьасахата далалтI, ркыт йауаз Кьанджьакъвыл Къальамбакь йпхIа Барзыкьхан дгIайгтI. Йапхъахуз рсаби ауат асквш 1918 агIан драутI, зымгIва шалу хъацIи пхIвыси 11-гIв сабичва рыман, ауат йрыуата пщгIвы йшхвыцыркIваз йпсытI.

Асквшы 1920-1930-ква рагIан

Совет власть анщаквгыл амщтахь Тобыль Тольыстан АлбыргIан апычIв апхьарта апны арыпхьагIвта дынхауа даталагахтI. Ауи азаман йджвыквлитI ауагIа рарыпхьарала ауи йынхара. Асквш 1924 агIан Тобыль Тольыстан гIарып щата амата черкес бызшва алфавит гIанйыршатI. Ауи агIацIщтракви апхьартакви рпны пщысквша руацIа йгIадрысабаптI (Асквш 1928 агIан Тольыстан Закьарийа йпа йгIапсара аламкIва латин щата амата черкес алфавит шIыц гIандыршатI – аредакция ррытаразга). Асквш 1925 йгIашIарышвта асквш 1932 агIандза Тобыль Тольыстан черкес бызшвала 13 гIацIщтракI дрыдынхалтI: ахIарыфба, ахIарыфба амщтахь анхара книгаква, апхьара знархараз акнигаква, арыпхьаща цхърагIагаква, асквш 1929 агIан – ауысаква, аргылчIвква йгьи адрама гIвыраква разкIкIра «Зули».

Агвхъауа бызшвала агазет «Адыгьа бзазара» гIацIцIуа йаналага йгIашIарышвта Тольыстан ауи аредакция аргваныта дрыцынхун, йапхъахуз аномер апны «Абзазара – апхьарапI» гIвыра гIаницIатI, йгIвбахуз апны йапхъахауа анапа шабгу акIума – ухIвауата «Айфанди агвнахIкви» ахьызта статйа дукI гIатайцIатI. Ауи йгIвыраква гIаныллун урышв бызшвала йгIацIцIуаз «Красная Черкесиягьи», ауат рыуа азджьакI Тобыль Тольыстан йыхьыз йацта Березкин, Нартбиев, Бездолов (йбергьльу асовет гIвгIвы Бабаевский Семен йпсевдонимпI – аредакция ррытаразга) ртдзахьызквагьи рыцIагIвын.

Асквш 1930 агIан Тобыль Тольыстан бзазара Баталпашинск къала дцахитI, ауаъа ауи апхъапхъа апедагогика техникум апны арыпхьагIвта дынхитI, асквш 1932 апрель мыз – Черкес наука-рхъвыхырта институт зтшын йгIандыршаз йгIашIарышвта ауаъа наука нхагIв айцIбата далагитI, абызшви алитератури рхъвшара апны абаза бызшва асектор унашва ахъицIитI.

Асквш 1933 агIан Тобыль Тольыстан абаза уагIа ршIалахIвара азкIкIрала йапхъахуз аэкспедиция акIвйыршитI. ТIакIв анцIы ауи абаза бызшва аграмматика ауысла дгIайцхърагIарныс Ленинград йауаз апрофессор Генко Анатолий дйыцырцIитI. Тольыстан ажваква йгIарныцIуа зну урышв бызшва ажвар алазцIаз Ожегов Сергейгьи нхара уысла дйыднагалтI. Йара ауи асквш адзын Тольыстан анхара йацйырцауата Черкес наука-рхъвыхырта институт апны йгIахъыртIыз аспирантура дыцIалтI, ауаса ауи сквшыкI ахIа йнымхаскIва аинститут ахчата йазгIауырщтуаз ъахъадрысыз йгIалцIла йхъыргIвахтI. Йара ауи ашвхIаусыгIвала йахъадрыстI абаза бызшвала асекторгьи, ауи аунашвачпагIвгьи анхарта дгIакъвырщтхтI. УацIыхъван Тобыль Тольыстан нхара Черкес наука-рхъвыхырта институт датагIайхуаштIта ауаъа асквш 1945 агIан йапхъахауа йнаука нхара гIацIищтуаштI.

Аратква зымгIва нымшаскIва – асквш 1932 ноябр а 25 атшын – Баталпашинск апны абаза арыпхьагIвчви абаза уыснкъвгагIвчви райззара акIвшатI, ауаъа Алфавит ШIыцла а-Союз зымгIва а-Квта Комитет Черкес автоном область апны абаза бызшвала агIвыра абзазара йаларыжьныс щаквыргылра шнанауахвыз гIарылархIватI. Айззара апны Тобыль Тольыстан алатин хIарыфква рыщатала йлихыз абаза алфавити ахIарыфби дрыбагъьатI. ЙащтагIайуаз агIсквша руацIа – айсра ъадзагIаламгасыз – Тольыстан йхъазыта йа датшагьи зджьакIы йыцта аурышв апхьагаква йгIархъихуамцара йгIвыз хIарыфбазтынгьи, абаза бызшва аграмматикала апхьагазтынгьи, хрестоматиязтынгьи, апхьагIвчва ахIарыфба амщтахь йызпхьуш книгазтынгьи 19 йрыхIазырын йгIацIищттI. Апхьагаква ашIалахIвара йгIалху, йатакIу, абазаква йрыквйыргIапсуата дыздынхалыз ракIвымкIва йара йхъатала йгIанйыршаз агIвыраквагьи рылан. Асквш 1934 агIан Тобыль Тольыстан СССР агIвгIвчва радкIылара днарахвтI, ауи дшалу йаквшахIатхуз ашвъа декабрь а 19 атшын Горький Максим (йбергьльу асовет гIвгIвы – аредакция ррытаразга) мачвы ацIайцIатI.

Алитература нхари апхьагаква рыдынхалри Тобыль Тольыстан 1930-хуз асквшква рагIан Черкес педагогика колледж апны арыпхьари Черкес наука-рхъвыхырта институти АуагIахъа гIвырагIацIщтырти рпны анхара йацйырцун. Ауыла дгIанымхауата ауи апедтехникум апны абаза бызшва агIвырала дбжьагIвыта, абаза бызшвала арыпхьаралагьи дкьангьашыгIвта даъан. Апрофессор Генко йшихIвузла, ауи азаман агIан ТольыстанзаджвыкI йакIвын Черкесшта апны «абаза нхагIвчва дрыуата рыцIа уызквгвыгъа йауашыз». Тольыстан ауи аъара уыс щарда йыквынта – заман айшыслагьи йынхара дгIакъвуда йгьамуашызтI – йырцуз анхара шабгу гIашIасныс закIы гьазхIвамызтI. Дызпсахуаш заджвгьи дгьаъамызтI.

Тольыстан йкIра

Тобыль Тольыстан йгвы мгIвадзакIва йарыпхьара йгьи йлитература нхара апкъьахатI. Асквш 1937 сентябрь а 19 атшын ауи Черкес автоном область ауацIа уысквала ауагIа ркомиссариат аунашвахъацIарта анхагIвчва дыркIытI. ЙунагIва анахъдыркшуз напIлагIвырата гIваквшIахIвакI, йпаспорт, йпрофсоюз билет, СССР агIвгIвчва радкIылара дшалу йаквшахIатхуз ашвъа нарахвтI. ЙыркIыз сквшы 57-58 дыртан, йпхIайцIба хысквша ракIвын йылхъыцIуаз. Тольыстан йпхIахIба Тобыль Нурйа йшгIалгвалашвахуазла, раба гъын хъам пхакI йыцнайахвтI, ащтанкъвцагIвчва азцIгIара гIайыртныс данызшIыртуаз – йамгIангIамтазлакIгьи – ауи йшвицIалун.

Тобыль Тольыстан Черкес автоном область апны йаъата ззырхIвуз совет власть йапшIагылаз, уагIахъалых зчпуз, абуржуазия йырквцIаз агвып дрылата йзырхIвун. ГIвысквша ауи Черкесск атутанакътара апны гIазаб йдырбауа, йхъа дырпудуа дрыман.

СССР ауацIа уысквала йнаркомыз Ежов Николай йчвгьахараква ангIацIырца амщтахь, асквш 1939 сентябрь а 13 атшын Тольыстан льажьа шйымамыз рхIван дгIауырщтхтI.

ДангIадырхвитх амщтахь

Тобыль Тольыстан дшгIауырщтхуаз зынла апхьагаква ррыхIазырра даддыргылтI. ЙащтагIайуаз асквш йгIацIцIыз йпщбахауа акласс ахъазла литературала ахрестоматия абаза литература апны йапхъахауа поэмата йырпхьадзауа ауи йуыса ду «Алыгажв-уасаражв» аншвалтI. Асквш 1941 агIапын абаза бызшвала йгIацIцIуаз «Черкес къапщ» газет апны Тольыстан нартргIа ртурыхква йгIархъыхта йгIвыз ужвыгьи хуысакI гIаквырцIатI.

Абашта айсра Ду Тобыль Тольыстан йара йхъатачIв рыцхIагIа дута йылайхIватI, бзидздзарагьи дарычмазагIвтI. Анамыцаква аобласть аныркIы ауи адин уысква дрыдгылхырныс дызшIырттI, ауаса йара абаза ажважвла джьауап риттI: «Йджвылугаз ахъва гIаугылхитIхIва угьарпхахуам». Айсра алгата абаза газет агIацIщтра анатаджвыквырцIах ауи щымтадза аредакция днашылын анхагIвчва зымгIва тшрыкIвйыршауа, драйхIвахIвуа дгIархъыкIвшатI – ауи апш гвыргъьара дута йзалын. Айсра амщтахь йгIацIцIыз агазет йапхъахуз аномер йымата ауи педучилища, облоно (аобласть ауагIа рарыпхьара ахъвшара – аредакция ррытаразга), атипография дцатI, йъакIвызлакIгьи йгIайынйуз зымгIва рнапIква йкIуа йгвыргъьара рыцагIвишун.

Ага йныбыжьла днаскIьахьазтынгьи, Тольыстан йынхара гьашIайымрысуазтI. Айсра амщтахь ауи гIвнаука нхаракI гIаквицIатI, датшагьи гIвба напIлагIвырата йрыхIазыртI, Чуковский Николай йхабаргIвра «АдзыгIв йатшпынгылу атдзы» атайкIын йгIацIищттI, апхьара программата 12, абаза бызшвала апхьагаква, цри литературала ахрестоматияква ррыхIазырра дацхърагIатI, ауагIа ршIалахIвара ащатала йара йгIвыз агIвыраквагьи ауат йрылайцIатI. Асквш 1947 агIан абаза турыхква йапхъахуз разкIкIра гIацIищттI, асквш 1955 агIан Щакърыл Константин (акIавкIаздырыгIв, апрофессор, апсуа-адыгьа бызшваквала аъачIвагIагIв – аредакция ррытаразга) дйыцта йгIвбахуз адыргалтI. Ауи Тольыстан йцIыхъвахауата абаза культура йалайцIаз нхарапI. ЙащтагIайуаз асквш ауи адуней йхIваджьтI.

Апрофессор ТIыгв Владимир Тольыстан дгIайыквчважвауата араса йхIватI: «Тобыль Тольыстан Закьарыйа йпа ауагIахъа рымч зпны рыцIа абгата, уыла йгIацIакIкIауата тшгIахънатIыз дгIвычIвгIвысын. Ауи амч йара йгвы акъаруквагьи йща йалаз аршIыйарагьи гIанарыцIстI… Ауи знархарала йапшым уыс щарда йзадкIылуан: агвхъауакви абазакви йапхъахуз ралфавитква лихтI, библиотекакI йнадзуш апхьагаква, ацхърагIагаква, ажварква алайцIатI, йапхъахуз агвацчпа гIвыраква, анаука нхараква гIанйыршатI, ауагIа ршIалахIвара азикIкIын йгIацIищттI…»

Тобыль Тольыстан йбзазара шабгу къральгIв йгьи ршIыйара фыррата акIвпI абаза литературадырыгIв йшипхьадзауа.