УыжвгIанчIви апсуа литератураршIыйагIв ду Зантариа Дауыр сквшы 70 анихъыцIуа йадахIвуата АААК ахабарргарта портал ауи йыршIыйари йылахьи гIахъызтIуа абзагIвра гIатанацIитI.

Ардзынба Аста

«ЦIхауырала счымазагIвхандзкIьа 
ЙгIарылсхуан спхызква сшцуш сапхъа,
Смакъымква псыпта йтазгауамца,
Ажваква рпсыла спсыпнкъвгауа,
ЗынгIахърала спрапса апырсхта
АчIыхвраткъыткъ анкIасчвара
ЙгIасхъвыцыз апсабара пхызта
ЙгIагылта спахь йшызбара».

Зантариа Дауыр

Апсуа йгьи аурышв гIвгIвы, ауысагIв, апублицист Зантариа Дауыр асквш 1953 май а 25 Апсны, Очамчыра район йаланакIуа Тамыщ кыт йауу адгьылрхарджьыгIвчва ртгIачва апны дгIадритI. Йара йакIвымкIва йани йаби ужвыгьи гIвыпхIчва рыман – Римми Еви.

Асаби джьащахъва

Йаба Зантариа Бадз Абашта айсра Ду далата дайсытI. Йцрикви йкытлагIвчви ауи йалыргата дшызчважвуз, атурыхква джьащахъвата йшихIвхуаз гIаргвалашвахитI: аба ажва дъазычпаз акIвзапI йпагьи ауаса дызцаз.

Дауыр йара гврыхвакI йакIвын. Апхьарта даныцIаз ауи адырраква майрата йылайкIуан, алгебрали геометрияли дымчын, физика бзидздзата йдыруан. Ауаса ауи агIангьи литература бзибара шазикIхьаз, ауи дшачIвыз йылубгIун.

Абар швапха джьащахъвакI: йбыжьбахауа акласс дцауата ачкIвынхвыц «Евгений Онегин» ахъакI шабгаз апсышвала йатайкIтI. Ауи аурышв йгьи агIвымакъраль гIвгIвчва ргIвыраква дрыланахIвауата дрыпхьун, йдырраквала арыпхьагIвчва тшджьадйырщун, йауа ухIварыквын, арыпхьара апрограмма йаланамкIуаз щарда дрыпхьун.

Поп-музыка атарала уысара

Дауыр дъатаз амгIва уахъыста класскI йыцапхьуз йыгIвза Зантариа Владимир дтан – уацIыхъван ауи дуысагIвхатI, филология дадокторхатI. ЙухIварныс чIыдазапI ауат разыгIальаматраква щардала йшаквшвуз. АгIвыджь СогIвым педагогика институт апынгьи йацапхьахтI. Зантариа Владимир йгIайгвалашвахитI ауат йанчкIвыныз «винил» йаздзыргIвырныс бзи йшырбуз. Ауаса ауат апластинкIаква йырныз зымгIва зыздзыргIвуаз амакъымква гьракIвмызтI – ауысагIвчва Есенин Сергей, Маяковский Владимир, Ахматова Анна йгIаууачваз ргIачважвараква ракIвын. Аурышв классикква псы зхъаз рбжьы – абар ачкIвынчва гврыхваква хъызкъьалуаз. Ауат Апсны адрамтеатр аспектакльквагьи рецензия рзыргIвуанта «Апсны къапщ» газет йгIаквырцIун.

«Дауыр йаба Бадз – афронт даъата згвтшпы артшхъвагаквала йхърыста йгIайхыз, Тамыщ апхьарта щардала йызшIыртлуз, апхьагIвчва рпахь йгIадырчважвалуз ахъацIа харзына, йан Нателла – агIвыджьгьи анхара йачIвын, аколхоз йынхун, тутын гIадырйуан. Сасчва анрызгIайуаз бзи йырбун, йнахъауата йбзазун, йрымаз зымгIва рпхдзыла йгIарынхатI. Ауаса рылшараква дута, хъгалракI рымата йгьаъамызтI, Дауыргьи дгьдымрымаджьануазтI», – йхIвахитI Зантариа Владимир.

Зантариа Дауыр СогIвым апедагогика институт афилология хъвшара асквш 1975 агIан дгIалгатI. Йынхара ъаджвыквицIаз СогIвым, «Амцабз» («Мцабыз») саби журнал аредакция апны акIвпI. Ауаъа данынхуз ауи апсуа бызшвала йгIахIвахраква разкIкIраква «Адзатшпурам» (асквш 1979) йгьи «Нар улбаит» (датша бызшвакIла йузымхIвуш апсуа хIвахIвра – ацIла йхъалыз йабга-йызгIвадата йшгIакIныцIхуаш апшта йырхIвитI – аредакция ррытаразга) (асквш 1981) гIацIцIтI.

«УлакцIа зрыхъынхIвуаз» агIвыраква

Асквш 1984 агIан Дауыр акиносценарийгIвгIвчва ъадрыпхьуз ЙхIаракIу акурсква дыцIалын Москва дцатI. Ауи асовет фильмква «АйсыгIв йбаллада» йгьи «Акъвым амара шкIвокIва» рсценарийква згIвыз акинодраматург Ежов Валентин Иван йпа йпны дапхьун. Йара ауи асквш Зантариа СССР АгIвгIвчва РадкIылара днарахвтI (Апсны АгIвгIвчва РадкIылара далалхьан), алитератураршIыйагIвчва Битов Андрей, Искандер Фазиль, Бек Татьяна, Москвина Мария (ауи «Зантариа Дауыр – Колхида йгIатыцIыз амдагIвы – йбзазара» бзагIвра згIвыз, йчвахъабага азкIкIрагьи адызгалыз лакIвпI – аредакция ррытаразга) аргваныта драбадыртI.

ЙыршIыйара амгIва ахъа Дауыр урышвла зджьакI гIалайрышвуан акIвмызтын айхIара дызлагIвуаз апсышвазтын, уацIыхъван псайспамца аурышв бызшва дазцахтI. Ауи апхъала апсуа бызшвала йгIанйыршаз йгIвыраквакIгьи йара-йара урышвла йатайкIхтI. Ауи азаман Дауыр атурых йазынархаз йыгIвхабаргIвыракI гIанйыршитI. Йапхъахуз – «Чу Йакъып йпхыцIа» акIвпI, ауи ХIХ асквшышв йгIвбахуз аъарагIвшара – аубыхква йшуагIахъаз Осман паштыхIыгIвала йанхъысуаз агIамта йгIаквчважвитI. Афыр хъада – Чу жвла йрыуаз аубых Йакъвып – КIавкIаз йауата Каир апны асултIан йпшIагылата тшгIащтIызхыз ащхъагIвчва дрылашвитI. ЙгIвбахауа ахабаргIвыра – «Анасып зыгIвсыз Енджи-Ханум» – апсуа кIважва йбаргвыз йгьи йалачпаз лылахь гIанарбитI.

«Ауи (йгIвбахауа ахабаргIвыра – аредакция ррытаразга) ахъаз бзита гьакIвым – уызгIвымсхызта йгIвыта йызбатI, – йгIайгвалашвахитI агIвгIвы Битов Андрей, – ауи аъарала ажанр шIыц, агIвгIв шIыц гIалнахIвитIта – араъа аэпоси ахроники, ашIалахIвари асквшгIвыри тшаладырпатI. Искандер Фазиль йымщтахь апсуа-урышв проза апны йучпуш аъахмызшва йызбун. Дауыр дуней къару гIауызтуашыз амгIва гIайаутI».

АгIвхабаргIвыракIгьи, цIабыргыта, Зантариа йыршIыйара апны йахъазымкIва Апсны алитература бзазара шабгу апынгьи гIаншара дута йалтI.

Москва йауаз йыгIвзачви йъачIвагIалагIвчви Зантариа Дауыр йталант хвду аквырцIун. Битов Андрей ауи йгIахIвахра «АхIатква рткъвым йауау айсыгIв ХIат» атайкIтI, ауи асквш 1987 агIан йгIацIцIтI. «Россия» газет аредактор хъада Подшивалов Иван Дауыр «агвдура джьащахъвата акнига абгъьыц йаницIауа» дшзыгIвуаз йхIвун.

«Зджьара йгIанцIа йауашыз йгIвыра закI-макIква (ауи ззысхIвауа – ауи уакъыль аныла-арыла йнаквйырпауа-йгIаквйырпауа дгIвуанта – улакцIа йрыхъынхIвуан) зымгIвагьи шIала йырзымхIвауа йджьарщун», – йгIаликIгIун Подшивалов.

Айсра

«Сальам, йгIаталыз амш,
Бльын змам атыдзква урапшпI.
Сцри кыт Тамыщ, сальам –
ЙызбитI утыдзква квы змам».

Зантариа Дауыр. «Дауышвара».

Апсны апны айсра (асквшква 1992-1993 рагIан йакIвшаз Апсны ауагIа р-Абашта айсра – аредакция ррытаразга) апхын, Дауыр йпсадгьыл Апсны даъата, йгIалагатI. Айсра агIвгIвы йыхъаз йакъыль ззымцуз гIаншарата йалтI. Йаргванква уацIыхъван йгIаргвалашвахуан ауи йгвы шптшыз, зынла дшхъващхаз. Дауыр йцри кыт Тамыщ апны айбащра чвгьаква акIвшатI. Йаба йтдзы аладрыхъвашатI, напIлагIвыра щарда аладрыдзтI. АгIвжвагаквала йгвычIаз архъаква, йаларыхъвашаз атыдзква, шIыцта йгIаншаз анышвынтараква ауи уацIыхъван йгIвыраква рпны йгIайырбуштI, йцри тдзы ахъазла угвы ацIгIва йнадзауа агIахIвахра «ХIтдзи сари хIхабабаракI» азыйыгIвуаштI. Айсра йаладзтI Дауыр йайщчваква, дгьгIацымхатI йыгIвза аргваны Инал-ипа Адгвыргьи – ауи йакIвпI Дауыр зхабар газ йуыса «Арашква срыцIачIвапI…» ззынайырхаз.

Йара ауи агIамта адуней лхIваджьтI ауи апхъала ауырата йчмазагIвыз йхъапщыла Лариса, Дауыргьи йпа Нар йхъазы дйыгIазырныс дизыгIанхатI.

Асквш 1996 агIан акIвпI ауи йпагьи дйыцта Москва данатацах. Журналистта дынхауа далагатI. «Россия» газети «Эксперт» журнали кIара рзыйгIвуан. Ауат, датшагьи агIацIщтраква йгIарыншвалуан КIавкIаз йазынархаз, айсраква йгIарыквчважвуз ауи йстатйаква, йэссеква.

Ауат алахь арыхъвартаква гвы рызтыз агIвгIвы Алешковский Петр Зантариа «Апсны апны айсра ацIыхъватшаракви анамхъаракви дырчвгIардата Москва дшгIайыз» йхIвахуан. Дауыр, цIабыргыта, хъацIакIырта гьимауазтI, йгIайыквхIаз абаргвыраква агIылахIва йымч рыквхъун. «Ауи йнапа былуан, амчымхъара – ауагIа йрыхъвуш закI ъайзымчпауа – дахъварун. Йзычпуз йчпатI, книга йгIвытI», – йхIвитI Алешковский.

Зантариа йхьапщ роман  

Зантариа Дауыр йыршIыйара йахъыквхаз йроман хъада – «Хьапщ чарх» – Москва апны асквш 1998 йгIацIцIтI.  Аквырджькви апсуакви рапшIагылра йгIаквчважвауа ауи агIвыра ацIбацIбагIвчва уыдра реализм злу турых романта рхIватI. Ауи ангIацIцI амщтахь Зантариа Дауыр зынла Габриэль Гарсиа Маркес дишIдырпшуа йалагатI, ага йара ауи ашIырпшыра тшачвирыхъарузтынгьи.

«Йсчпуш са йшстахъу апш йсзымрычпауа закI гIасыквсуазшва йансыласхIвара ауи штшачвысхчуш сащтазлитI», – йхIвун ауи ауысагIв Бек Татьяна интервью лыйтуата. Ауи ззихIваз шгвынгIвырахуш апшгьи йгIацицIахтI: «АцIбацIбагIвчва алатинамериканква сыршIдырпшхьатI. Мифология, уыдра злу ареализм йрыквчважвахьатI. Сара ауатква йрылыздыргIауа дукI гьаъам. ГIвыра цIас змам йа мачIта йызму акультура ашIалахIвара тшазынанархитI – айхIарала уыла йгIацIакIкIауа, ахIаль рахIа йгIазырбауа. Афольклор апны аршIыйара ауагIахъа шабгу алазшва йцитI – ауи алитератураршIыйагIвчва рыхъвда йыкврымцIауата. Ауаъа акIвпI ащайдзаква ъану. Ауи йгIалцIла сара ауагIахъа санрыквчважвауа мифология садымсылкIва амаль гьамам. Ауи акIвзарын Маркесгьи йуагIа ртурых шйыгIвуаз – ашвъабыгъь цкьала дгIалагата».

«Хьапщ чарх» Дауыр урышв бызшвала йгIвытI, йара йшипхьадзузлагьи, апсышвала йгIвызарквын ароман датшата йцушын.

«ГIвыма тдзыкI йапхъахауата йнашылуа асас тшшпайчпауа? ТшйыркьахвитI, зыбыз цIару дымшыркъвагIвыта тшдйырбитI, дъауу ашта ахъазла аджьащахъвараква йхIвитI. Абарауи йурышвым, ауаса урышвла йгIвуа агIвгIвчва зымгIва йанакIвызлакIгьи йараргванлуштI – ргIвыща анадзара шаъазлакIгьи – Гоголь йакIвызтынгьи, са сакIвызтынгьи: ауат – хIара – аурышв литература апны хIсасыпI. Сара ауи ароман апсуа бызшвалагьи йсзыгIвуашын, уацIыхъван тынччкIвынта урышвла йтаскIхгьи йауашын. Ауи агIан ауи ароман датшазлушын: ауи са суагIа ракIвын йыззынархазлушыз, йаргьи рыцIа мчыра алазлушын», – йпшыща лзыгIахъитIуан Зантариа Дауыр лара ауи Бек Татьяна.

Тынха

Са спсы, Уасахча МгIвала ухварззауа упссгIалуштI,
Уцриква рыхвагаква тшрыкIвуыршарныс уылшуштI –
УымцаскIва адуней – уцарыквын уъагIанхуш,
ЙуымдырдзакIва анцIрала уалалта уызхъвыкIхуш.
Ауаъа сабадугьи дгIайхырныс гьйымуытI –
Йара йанакIвызлакI дхIызгIайхлун дъацалакIгьи.

Зантариа Дауыр. «АцIх»

Сквш 48 ракIвын дызтаз Зантариа Дауыр асквш 2001 август а 7 инфаркт гIайахвта йгвы анашIас. Ауи Москва апны «Сокол» метро адзхъа йкIуаз афатар апны дпсытI.

СквшыкI анцIы ХV Москва книга джьармыкIьа апны Зантариа йагъьу йгIвыракви йыгIвзачва Битов Андрей, Рейн Евгений, Бек Татьяна, Алешковский Петр ргIагвалашвахракви зыншвалыз акнига «Колхида йгIатыцIыз амдагIвы» ауагIа йддырбатI. АзкIкIра адылгалтI Москвина Марина, асуратква азичпатI Тишков Леонид. Дауыр йапшу агIвычIвгIвыс ду йбзазара абгата уыла йгIацIаужьра ахъазла ауат агIагвалашвахраква хвду рымапI. Ари абзагIвра арыхIазырра апынгьи ауат швабыж йгIахIцхърагIатI.

Зантариа Дауыр йчвахъабагата асквш 2010 агIан СогIвым апны ауи дызтаз афатар апны Зантариа Дауыр й-Культура квта гIандыршатI. Ауи адылгалтI йгьи дадиректорахтI ажвлара уыснкъвгагIв Гвымба Циза.

Асквш 2013 агIан Апсны акъральыгIва гIвырагIацIщтырта апны апсышвалагьи урышв бызшвалагьи Зантариа Дауыр ЙыршIыйара азкIкIра гIвтомкI йнадзауата йгIацIцIтI. Ауаъа йаншвалтI ауи апхъала йгIацIымцIсыз йгIвыраква, йпублицистика, йымшгIвыраква. АгIацIщтра адызгалыз, апхъажвагьи азызгIвыз Зантариа Владимир йакIвпI.

РшIыйара азкIкIра-хIва ауи йахьызгIвацапI, йгIаликIгIитI адгалагIв. АгIацIщтра Дауыр йыршIыйара йауата рахIа хвы зму агIвыраква алалтI, ауаса агIвгIвы йтынха ауи аъарала йбайапIта – «ужвыгьи йхпахауа, йпщбахауа атомквагьи» гIацIщт йауаштI.

Зантариа Владимир йшипхьадзауала, Дауыр йгIвыраква рпны «алокIи абзазари йырбжьу амажа йызныхтI». Ауи уахьчIва мифоэпика-хIва йызпхьауа акIвпI – ашIалахIвара йгIалху йгIархъвыцыз агIаншараква, атурасква йгвацчпу атекст йаналарцIауа.

«Дауыр айрышра гIайырбан апсуа классика литература ахабзаква дыртыцIтI. Ауи багъьата йщаквгылхьаз ацIасква дырпшIагылтI. ХIыгIвгIвчва сленг ангIадрысабапуаз зынзамызадзан – ауи майрата йгIалайрышвуан. Ауи датша мгIвала дджвыквлын – заджвы йчIвы йапшым, уыла йгIацIакIкIауа йара йхатI гIанйыршатI. Ауи йгIвыраква рпны «хабзала йдрахIбаз агъыч» дгIайыквчважвауатагьи уанйуштI, СогIвым ацгьанква рбзазарагьи уыла йгIацIайжьуатагьи уашIашвуштI. Ауат йрапшу атурасква ауи йымагIальаматын. Йара йхъатала ацгьанква рбарон дйыдзхъачIватагьи ауахъ йгушын, атутанакъквагьи рыбызшвала драчважвушын», – йхIвитI Зантариа Владимир.

Зантариа Дауыр йыршIыйара алкIгIараква йрыуапI амшыркъвара пшдза, йангIалуа алакъырдра. Ауи йлакъырдра Апсны анахьани агIвгIвду Искадер Фазиль йчIвы йгьапшым. Дауыр йара йтып йкIытI, Фазиль – йара йчIвы. Ауаса дхъвыцитI Дауыр йыгIвза, асуратчпагIв Дзидзариа Адгвыргьи.

«Сара Дауыр йыршIыйара саквчважвушта ауи аъарала сгьичвыхъарам, – зынла асакъра хIаквазшIититI Дзидзариа. – ХIара аргваныта хIащтаныкъвун – ауаса уанаргвану агIвычIвгIвыс гIвгIвыта угьипшуам. УадыргIванагьи йуымхIвушта йгьаъам ауи заджвы дйапшымкIва зымгIва дшгIарылкIкIгIуз. ЗхIаль баргвыз дгIвычIвгIвыс цIолан, уанйачважвауа щарда гIайшIукIгIун, йажва хвы аман. Абзазара апны ччахъвадзагьи даъан, хIара агIвзачва хIанйылахъыччузгьи ншун. Ауаса йхъвыцраква гьхIыгIвхIымщтуазтI. Ауи уйачважвапхьадзагьи уара ухъа апны шIыцраквакI гIахъутIуан».

Зантариа Дауыр йтынха ахчара ауыс акIвпIта – ауыла анхара гьашIамсстI, уахьчIвагьи узыргвышхвауа кIара ншитI, йгIаликIгIитI асуратчпагIв.

«УжваресахIат хIкъраль ауысква гьмайрам. Ауаса, араса йхIхIвапIта – «Апсны» проект хъйузтыын, хIара уагIахъата хIщаквгылта хIыжвлара апны йызгIваду акъаруква ахъара ркIуазтын – Зантариа Дауыр Апсны ауачIвамш апны йквнагауа гыларта йауаштI».