АААК чвахъабага чвамза аркIрала апсуаква рцIас гIанаршIыцхитI: ари гIвысквшахауата май мыз, КIвакIаз айсра йаладзкваз рджьабара амш агIан ащамакъа адыркIитI. ЙамгIанцIасйа ауи, йабагIаджвыквыл, турыхта йамайа? А-Конгресс ахабарргарта портал ауи йгIаквчважвауа йауацIыху гIвыра аднагалтI.
Барганджиа Саид
УыжвгIанчIви бзазара, ацифра ргIапсраква, глобализация – аратква зымгIва сквшышвпхьадзарала йшаквгылуаз, хIапхъанчIвиква йынкъврымгарыквын йызбзазушта рыла йрызгIацIамыжьуаз ауагIахъа цIасква надрыскIьитI. Ага ауаса йаъазтынгьи, ауат ацIасква, псахра гIарыдсылызтынгьи, ужвы йъагIадзазгьи йбзазитI. ЙхIынасыппIта, Апсны апны йгьмачIгIвым ауат здырыркIвауа, йгIадзынгылуа абанпараквагьи йразхIвхуа агIвычIвгIвысква. Ауат апхьахьаква – ахIбачва йырхIвахуа ахабарква йрызсакъуа йазызкIыта уацIыхъван ауи ауагIахъа рбайара гIазхчуш книгата йадызгалхуа атурыхдырыгIвчви аэтнографкви ракIвпI. Абызшви ацIаскви ргIащаквыжьра змурад хъадаква йрылу Адуней апсуа-абаза конгресс ауат ацIасква йрыуу закIы ауысла аъачIвагIагIвчва йырцIгIатI, ауат йырхIваз цкIы-цкIы йалыхта йагвыннаргIвыхтI. Ащамакъа чвамза акIвпI хIызлачважвауа.
Акьалантар, ауаквым, ащамакъа
Апсчва рнадасра абаза уагIахъагьи КIавкIаз ауагIахъаква зымгIвагьи рцIасква рпны гыларта кIьыда амапI. Апсуаква апхъанчIви заман агIан йгIашIарышвта апсчва рпсы хвду аквырцIауата ахIбачва йгIаршIыркIгIаз, йаквнагуз ацIасква зымгIва нкъвыргун. Ужвы йъагIадзазгьи айхIарала ауаса йаъапI.
Апсчва рнадасра йапщылу ацIасква рпны магIын ду рзырбун ачвамзаква. Ауат хквпшыракIта йшан: акьалантар, ауаквым, ащамакъа. Ауат чвахъабага чвамзапI, чваба зхьыщу рахъва мчы йгIалырхуан: закIы анасагьи-арасагьи йакIвдыршауамцара тIашвта, дута йырчпун. Ауат ачвамзаква апсчва чва алархъарбауата йадыркIуан, ауаса йыззадыркIуаз ауагIа алыхын.
Акьалантар ззадыркIуаз унагIвара йаламылскIва адуней зхIваджьыз, гIарикIгьи гIазтнымхаз, зыжвла зпны йшIчваз ахъацIа йакIвын. Ажва ахъазла, атгIачва пазаджвыкI дрымата заджвгьи гIайтнымхауата дпсызтын йыжвла ауи йпны йшIчIвун. Акьалантар хвба-цба метр хIагIарата йаман, агIвымсарга акъвыцаква аларпун, ахъыкв гвагIварата йырчпунта ауаъа хыхъвшв тарпсун. Ачвамза анадыркIрыз «йхысуа» йалагун, ауи йгIалцIла апшцIа апны йа апсы йнышвынтара адзхъа акIвын йъадыргылуаз.
Ауаквым унагIва йаламылуата, тынха дызмамта адуней зхIваджьыз ахъачвакви апхIвыскви йырзадыркIуан. Ауаквым атгIачва апны аткъвым рыжвла йалазырхIуш аджвырагIв аъаркIвазтын йадыркIуан. Ажва ахъазла – атгIачва гIвпачва рымата, азаджв дунагIвахата, гIаригьи йаута, йгIвыджьхуз пхIвыс дгIайымгскIва дпсрыквын. Ауаквым азакI азакI йаквырчпауа пщхъвыкIта йалан. Ауи апны арахъва джьуарта, азакI азакI йаквылхуата йаларпун.
Ачвахъабага чвамзаква рпны йалкIгIу гыларта амапI ащамакъа. ХIаргьи ауи рыцIа йауацIыхта хIаквгIашIасуаштI.
АРИ АГIАНШАРА АСУРАТЛЕНТА АПШРА>>
Къвырмани ащамакъи. Ажва агIаншаща
Ащамакъа хъацIагьи пхIвысгьи рыхъазла йанпсы амщтахь сквшыкI анцIра, йа акьристанква рыхъаз – мыш 40, амсылманква рыхъаз – мшы 52 анцIра йадыркIуан.
Ащамакъа аура гьапшымызтI. Йаъан чвабата кIьылкIи бжакIи, гIвкIьылкI згуз ащамакъа. Ачваба гIважьызтын рыцIа йагъьын.
ЙхIвара атахъыпI ачвахъабага чвамзаква апсы йунагIва апны зынгьи йшрымчпуз, ауи йтгIачвагьи йшддымрычпуз. Ачвамзаква азызкIуаз айхIарала апхIвысква ракIвын – кIьыдата йбзазуз ахщчва йа ани аби рахщчва. Азаъачва рыуа заджвгьи чвамза шырчпауа рымдыруазтын йыззычпауа зыджвы дырцхърагIун, ауаса апсы йзаъу пхIвыс аргваныкI ауи ачпара далазара атахъын.
Гулиа ДырмытI йыхьыз зхъу Апсны агуманитар рхъвыхраква ринститут адиректор, АААК ЙхIаракIу асовет йалу Ашуба Арда апсуаква рцIасква ййырдыруата ачвахъабага чвамзаква руысгьи йырхъвыхтI. Ауи йшихIвауала, апхъала апхIвыс лзаъа аргваны йыхъазла ащамакъа лзазымкIуазтын пхащарадута йырпхьадзун, йларгвану агIвычIвгIвыс йахьыла лборч лзымырхъйата рхIвун. Ачвамза ачпара апны заджв дгIарцхърагIузтын ауи ахъазла ахча гьнармахвуазтI.
Ащамакъа йанакIвызлакIгьи къвырманта йырщуаш арахв йацгIаргуан. Йпсыз дхъацIазтын чвыгъьтана рщуан, дпхIвысызтын – жвтана. ЙгIаугвынгIвра атахъыпI апсуаква рцIас щарда къвырман щра шрылаз, апсы йнадасра йапщылу ацIасквагьи ауат йрыуапI.
«АгIвычIвгIвыс рахвыта зъара йымазлакIгьи уасакI йа танакI акIвын йщуаз. Уаса рщуазтын ащамакъа гьадмыркIуазтI. Ахатым апны ачвыгъьтана асхъа квайчIва акIвдыршун, ачIвгIваква чвамза рыларпунта апсы согIата йзыртийуан», – йхIвитI Ашуба Арда.
Йаргьи апсуа бызшвала «ащамакъа» йгIаныцIуа «рахв пхатшапI» – «щамакъы». АъахIыльчва аргванква къвырманта йырщуаш рахвы рымамызтын чвамзагIвацан йгIаргуаз, йаргьи ауи «ащамакъа»-хIва йапхьауа йалагатI. Ауи акIвпIта, ащамакъа щамакъы йапсата йырпхьадзун.
Йара ауаса ари ауыс зырхъвыхыз, АААК ЙхIаракIу асовет йалу апсуа апхьахьа Инджьгиа Джьамбул йшипхьадзауала, ауи аверсия ацIабырг рахIа йазаргванпI. «Ащамакъа» ажва шгIаншаз ауысла ауи ужвыгьи гIвхъвыцщакI гIайырбатI. «Аща» (апсуа бызшвала – ашьа) – апсышвала «ща» гIаныцIитI, «амакъа» (апсуа бызшвала – амаҟа) – «мъа», йара акIвпIта, йшыгIдыруа апшта, ачвамза азыркIуаз аргванква – «щала йапщылу» ракIвын. Датшатагьи йшырхIвауала, апсуаква рцIасква шаъазла къвырманта йущы йауашыз арахв гIвысквша ацкIыс ймачIымкIва йыртазара атахъын. «Амакъа» апсуа бызшвала «ажвы»-хIвагьи гIаныцIитI, абарауаса ажва «ащамакъа» гIаншитI.
Ащамакъа шазыркIуаз
Ащамакъа шазыркIуаз ауысла хIызту азамандза йапшымкIва ахабарква гIадзатI. Ашуба йшипхьадзауала, ачвамза ачара ъадзакIвшауа йбылра атахъын. Ауи рыцIа паса йычвуазтын йпсыз йпсы «йдрыгвжважвата» «йъадмырчаз» ахъаз «йгвмачIуашта» рхIвун. Ащамакъа ъадзабылуаз ауи гIазгыз апхIвыс дадзхъагылан, амза лымрычвуата ачваба зкIну арахъваква алылхуан. АъачIвагIагIв дшхъвыцуала, ачваба йшабгу йгьымбылуазтI, йгIанхаз арахъваква алырхуанта апсхъвы йаъакваз йрыларшахуан.
Ащамакъа ацIас цкIы-цкIы йаллыргатI апсуа апхьахьа ду Малиа Елена. Ауи лырхъвыхра нхара «Апсы йнадасра йапщылу апсуаква рцIасква рпны ачвамза амагIны» «КIавкIаз: атурых, акультура, ацIасква, абызшваква» книга йаншвалтI. Малиа йшлыгIвуала, ащамакъа цIыхквта уалагата щымтадза йбылуан. ЙгIанхаз арахъваква зыртуаз ахъачвагIвацаква ракIвын, ауат аунагIва апны зджьара йгIадрысабапхуан.
Лынхара апны Малиа йгIалылкIгIитI апсхъвы йгIайквуз ащамакъата жваба гIаргуатагьи йшыншуз.
Ачвамза шучпуш йазалхта амаль лыхын.
«Йрымаз ачваба азбжа ачуан апны йдырчвунта ачвамза ащъа гIвдакъикъакIла ауи йыларцIун, апсуаква ауи «ачылара»-хIва йапхьун. Ачваба йылырщыз арахъвамчква гIарахвуанта гIвпхIвыскI ауат рхъаква рыма аныла-арыла йдрыхъванчуан. ЙхыгIвхуз арахъва кIасыжвкIла дахъхуан. Ауи амщтахь арахъва гьажьхун. Арахъва ачваба йацапшыта йшхънагIвуш апшта йгIанхаз ачваба гIарахвуанта гIванхауата йара ауаса йатарчпахуан», – лхIватI Малиа.
Ащамакъа амшIы йгIалхта щъакI азырчпунта ауаъа йыквдыргылуан. Ащъа хщапIыкI ацIагылан, ауи зчпуз ахъачваква ракIвын. Йара ачвамза алапара пхIвыс «цкьа» наскIьахьакI йлызхъарцIун, ауыс хIзаллыргитI Малиа.
Апхьахьа йшылхIвауала, гватра ду азалырхуан ащамакъа акв арыпшдзара. Ауаъа къвацамаца йа айхацIа алапа дрыхъвунта йартуан, ауат «напIы»-хIва йрыпхьун (анапкуа). РыцIа кIьасата ащамакъа аджьынджьыхвла (апсуаква йырчпауа хъагIара – арахъва йхъду арасаква агIвдз жвпIала йхъгIвата – аредакция ррытаразга) йа кIанифатла йдрыпшдзауа йалагатI.
Апсы йыхьыз шырхIвуз
Апсуаква йшырпхьадзузла, агIвычIвгIвыс данпсра амщтахь сквшыкI ауацIа йпсы атдзы йыгIвназлун, йгьджвылымцIуазтI, ауи йайхIахугьи – йчгIвычагьи «ашвнацIун». ЙшцIасыз апшта, апсы йчгIвычаква заджвы йышвазшва ачвартагъвы йыквырцIун. Ауи ацIас гIазлыцIуа апсы сквшыкIдза ауи йхIапчыпква «йрыларкIвата» йъазхъарцIуз акIвпI. Йпсыз дкьристанызтын – мыш 40, дымсылманызтын – мшы 52 руацIа ансимшы, уацIыхъван сквшыкIдза – мчыбжьыкI апны зны атгIачва ауи йыхьызхIвагата айшва хъыргIвун. Айшва рымдза адзхъадыргылуан, апещ уызланашылуа ашв йдзхътIгIата йгIанырыжьуан. Апшвыма пхIвыс айшва дадгылуан, йадыркIлауа чвамзачкIвынкI алыркIуан, арымдза налрыскIьунта рызкъыта йыквгылаз зымгIва рыуа мачIкI-мачIкI лфун. ТшытракI анцIра ачвамза лрычвхуан. Йпсыз йпсы «рызкъыла тшнанархъара» атахъыта йырпхьадзун. Апсуаква шхъвыцуазла, апсы намхъузтын «аргванква йрызарарха» йауашын.
АунагIва апны ахьызхIвага айшва хъгIвара анашIадрысхуаз сквшыкI цIыта «псхъвду» аныршарыз амщтахь акIвын. Ауи йауацIыхта, чва ахъата йакIвдыршалун, аъахIыльчва зымгIва гIадгылуан, къвырманта йырщуаш рахвы гIарцуан, ащамакъагьи адыркIуан. Апсуаква шхъвыцуазла, агIвычIвгIвыс адгьыл апны йымгIва абарауыла йалгун. Арат ацIасква апсуаква ужвы йъагIадзазгьи йынкъвыргауаркIвитI, цIабыргыта, «апсхъвду» йшаъадзаз апшта абгата йырчпауа уананйуш зынзамызадзапI.
Уыла хъызхуа акIкIара
Швабыж джьащахъвата ауат апсхъвква ракIвшаща – арахвква шырщуагьи ащамакъа шадыркIуагьи гIайхIвауата – дгIарыквчважвитI Адуней апсуа-абаза конгресс ЙхIаракIу асовет йалу Апсны Республика АуагIа рыршIыйара аквта адиректор Кварчиа Нури. Ауи ацIас ауи зынзаджвыкI акIвпI йъадзайбаз, йара ауыгьи – цысквшакI ахIа дыртамкIва. Ауаса йбаз анцIрала йыла йгIацIахатI.
«ХIара Ткъварчал агIвына айщчва КварчиаргIа рчIварта апны хIбзазун. Йара ауаъа акIьышвхъа апны дбзазун быжьгIвахщчвацри змаз Кварчиа Николай. Ауат зымгIва тгIачвахахьан, Николайгьи быжьгIвымхIвчва йыман. Ауи зымгIвагьи чIахI ззырбуз, пIатIу зквырцIуз дгIвычIвгIвысын. Данпсы йзаъачваква апсуаква йшырцIасыз апшта днардастI», – йхIвахитI АААК ауыснкъвгагIв.
Кварчиа Нури йгIайгвалашвахитI апсхъвы апхъала аъахIыльчва Николай йахща ащамакъа гIалгта лаща длыртлапIарныс дгIайуашта рхIвауата йшигIаз. Анахьанат ацIайква дрыцта ачкIвынхвыц ащамакъа ангIаргуаш йзымчхIахуата дазпшуан. Ащамакъа агьагьара йаъаз алагIваласра Нури атаца дангIаргуа йашIырпшыта йгвы йгIатахатI.
«Апахь апны цIырбжьыкI гатI, хIаргьи атдзы йгIадгылуаз гвыпкI хIнарыквпштI. Йалабыджхьан, хъарачIвыла ауагIа рлактаква гьузалмыргузтI, ауаса сара ажвгIванд йгIакIашваз йачIвазшва мзакIкIараквакI назбатI. Уанхвыцу ауатква локI гIаншаразшва йуылаухIвитI. Сара ацIайква срылата йгIайквуз сырпыраххтI, рыцIа аргваныта сырпшырныс йгьснамрадзузтI. Агвып рлактаква джьабараду гIарныпщуан, ауат йырщуаш чвгъьыкI гIардуан, ауи ачIвгIваква йбылуаз ачвамзаква рыдырхъан. Апхъа йгылакваз ачвахъабага чвамза ащамакъа рнапIыцIакIын, ауи хIатланта заджвы йгьизымкIуашызтI. ЙгIайкваз апсы зтшын дыцIарцIауа апшта йалацIыруа, йалачIвыуа апшцIа йтшкIаралын анщана (апсы йхIапчыпква сквшыкIдза йъащтIу йазалху апещ – аредакция ррытаразга) апны апсы дырчIвыутI. Ахшам апны йалакIкIуз ачвамзаква сара сыла ауи аъарала йхъырхын ауи ацIас анцIрала сгвы йгIатахатI. Ауищтара ауи апш зынгьи йгьсымбахтI», – йгIайгвалашвитI Кварчиа Нури.
Ащамакъи адини
Апсуа апхьахьа-этнограф щардагIв йшырпхьадзауала, йапшым акультураква ргвбайара йгIалалыргьи апсуаква рцIасква гьдымрыдзуазтI, ауати адин цIаскви «аларпауамца» йынкъвыргун. Ауи азухIва ауаштI ащамакъа аркIра ацIасгьи. Ауи динкIгьи йапщыламыз цкьата апсуа цIасын. ЙалакIыта йгIауахвырквын, апсуаква йанакIвызлакIгьи йапшым адинква хвы рзырбун, датша дин нкъвызгауа ауагIагьи йрызбзийын. Рыгвла дымсылманызтын зынгьи хIважьы гьйырымтуазтI, дкьристанызтын аначIра агIан жьы йа хшлыцIла дгьдмырхIвапсузтI. Анатгьи аратгьи Анчва йыхьызла ашIа щтIырхуан (йшцIасу апшта, апсуаква райшва ангIахъыртIуа йанакIвызлакIгьи Анчва йызхIвахIвитI – аредакция ррытаразга), апсхъвква рпны адуней зхIваджьыз йпсы штынчызлуш ахъазла йхIвахIвуан. УахьчIва апсы даныцIарцIуш айхIарала адиннкъвгагIвчва гIазшIыртитIта дасу йдин йшгIанахIвауа апшта днардаситI.
Аэтнограф, АААК ЙхIаракIу асовет йалу Барцыц Марина апсуаква рдин синкретизм (йапшым афилософия джвыквцIараква йара ргIапсракI апны йаларымцIауата йаналадырдзауа ауаса йапхьитI – аредакция ррытаразга) ахъвквакIгьи алата лхIвитI.
«ХIара акьристанква р-Пасха хIыртлапIитI, амсылманква рыурычра нахIырдзитI, зороастризмгьи (апсуаква апхъазаман йырцIасыз амца ахъыпара – аредакция ррытаразга) хIыларкIвапI, датшата йухIвушызтын, адуней апны уагIа щардагIв йынкъвыргауа адинква апсуаква ргвбайара йгIалалтI. Ауи акIвпI НанхIва агIан (август а 28 йдыртлапIауа Анчва йан лпсра амш апсуаква йынкъвыргауа адин апны апсчва ангIаргвалашвахуа мшыпI – аредакция ррытаразга) чвамза ахIыркIитI, аурычра агIангьи (амсылманква агIид апхъала мыш 30 руацIа йанначIуа – аредакция ррытаразга) чвамза ахIыркIитI, ага адин нкъвызгаквауа ауи атахъымкIва рхIварыгьи. Анахьанат адинква гIарыдсылыргьи апсуаква зыщайдза сквшызкьпхьадзара рапхъала йгIаджвыквлыз ачвамза аркIрала рапхъанчIви цIас нкъвыргитI», – йылрыбагъьитI Барцыц.
Барцыц Марина апсчва рпсы тынчра ахъазла чвамза аркIра ацIас адуней йаъу культура щарда рпны ушанйауа гIахIгвалалыршвитI.
«КIавкIаз ауагIахъаква гIауахвырквын апсуаква рпны ауи ацIас апхъанчIвира рыцIа йалата йгIащаквхата ухIва ауаштI. Ащамакъа чвамза абзакви апсчви рыгIвдунейкI радкIылра, «абзазара ацIла» йагIарбагапI. Йара ажва «чвамза» (ацәымза) апсуа бызшвала «амзагIвцIла ачваба» гIаныцIитI: ацәа – чваба, амза – мзагIв. Ачвамза агвы мзагIвын, ауи къвадама ашIарчпун, ахъыкв йа ачваба йа амзагIв мшIы йгIалху цIис аквдырчIвун. АцIис ажвгIванд йагIарбагапI», – гIахIалхIвтI Барцыц.
Ауи йгIахIгвалалыршвахтI датшагьи апсуаква йырцIасу адунейпшыща: дзачIвгIвычIвгIвысызлакIгьи дангIадрийра абзазара, анасып, абаракьатра, абайара –зымгIва рпны «йхъвы» йзалырхитI, ауаса ауи данпсра «йпсы ахъвы» (афачIвгьи алашарагьи алата) «абзаква рдуней йызгIалырхра» атахъыпI. Ауи акIвпI апсы йысквш дыртлапIауата чвамза анадыркIуа айшвагьи зхъыргIвауа.
Ащамакъа аркIра ацIас уахьчIва йшынкъвыргауа
Ашуба Арда йшихIвауала, ащамакъа амагIны тамамта йъагIаргвнымгIвуа ачпарагьи ъабаргву йгIалцла уахьчIва йызчпауагьи йгIазрысабапуагьи гьщардагIвым.
Барцыц Марина хIызту азаман ащамакъа адыркIдзузтынгьи айхIарала ауи ззырчпауа пасата адуней зхIваджьыз йыхъазла акIвта лхIвитI.
Ащамакъа аркIра ацIас гIанаршIыцхитI Адуней апсуа-абаза конгресс, ауи КIавкIаз айсра йаладзкваз ангIаргвалашвахуа амш, май а 21, ащамакъа ачпитIта йанаркIлитI.
АААК ахъазла апсуаква йырцIасу ачвамза йчпатI йбергьльу апсуа суратчпагIв ДжьапIуа Батал. Ауи ачвамза апхъала йшырчпуз апш йчпарныс дшащтаз, йаргьи ашардала ауи шгIайдахIвыз йхIвитI.
«Ужвы хIуыс рыцIа ймайрапI, йауа ухIварыквын хIара ачвамза гIазлыхIхуаш пкъыгIваста ауыжвгIанчIви медицина шIахIвагаква гIахIрысабап йауитI. Ауат хIхвгIитI, йалахIрышитIта ачваба рчва йылхIщитI. Апхъазаман агIан ауи ачпара агалагьи йбаргвын. Йазалхта бамби гIадырйуан – датша уыс ахъазлагьи, чвамза аларчпара ахъазлагьи», – йхIвитI асуратчпагIв.
Ачпаща щардала сквшышвпхьадзара рапхъала йшаъаз йапшыркIвапI. АсуратчпагIв йара ауаса ачваба йырчвитI, уацIыхъван йгIайрыхIазырыз ашIахIвага ауи йгIалищитI.
«Зны йангIалущра арахъва быгъчыгъдза йцитI, ауи кIасыжвкIла йуыргIвзра атахъыпI. УацIыхъван аура шабгула ажвпIара ацапшыта йгьажьхарныс ахъазла йгIванхауата йылущитI», – амадзаква хIыцагIвишитI ДжьапIуа.
Ачвамза йащъу амшIы йгIалху агвы акIвпI, анахьанат ауи йаквучпитI. ЙаъапI агвы швъабыгъь багъьа йангIалырхуагьи – ауи ачвамза йацблитI.
«Рахъвата йакIвуыршуш ачвамза агвы гьажьырата йаму йгIаквхпI. Ауи рыцIа йтIашвызтын гвынгIвырапI рахъватагьи рыцIа щарда шагуш. Геометриягьи мачIкI йудырра атахъыпI. Ащата адиаметр уапшитI, агьагьара йшгIайуа пщбата йушитIта аурала ачIвагъвараква гIалугитI», – ачпаща хIзыгIахъитIитI асуратчпагIв.
Ага ащамакъа аркIра анахьанат ацIасква рапшта псайспамцара апхъазаман йазыгIанхахыргьи, хIара, абаза уагIахъа, ауат гIдырра, йхIыщтагIайуа абанпараквагьи йдхIырдырра атахъыпI. Ахабзакви ацIаскви хIапхъанчIвиква лашарбагата йрыман. Йалныс ауыпI ауат ъанкъвыргуз акIвхарныс хIуагIахъа гIащаквхарныс рылшата зпхыцIа рыцIа йчвгьаз адуней ауагIахъа щарда рапш йзыквымчвгIаз.
швталра йа тшаншвцIара атахъыпI.