Апсны акультура апны гIатгара зму анхагIвы, агIвгIвы, «Ахьдз-Апша» орден II ахIагIара анкъвгагIвы Аббас-оглы Адиле й-99-хауа лйымта мшы лыртлапIитI.
Ардзынба Аста
Турых зхъырхIвгIауа, турых гIамтакI йагIвызу, йфыру йгьи зымгIвалагьи йшвапху апхIвыс. Абараса гIамтала йаквымшвауата Аббас-оглы Адиле лыхъазла йыргIвуан ажурналистква, агIвгIвчва, ажвлара йгьи акультура нхагIвчва.
Адиле Шахбас йпхIа йынкъвылгитI ачIахIныгIва хьзы Апсны акультура апны гIатгара зму анхагIвы, асоветква рзаман щаквгыларкIвата йылквнадыргатI анхара аветеран чIахIныгIва хьзы. Датшагьи ауи данкъвгагIвыпI аорден «Ахьдз-Апша» II ахIагIара (апсыуа бызшвала Ахьдӡ-Аԥша – Апсны Республика апны йхIаракIдзу аорден – аредакция ррытаразга). Ауаса ачIахIныгIва хьызква, артшхъвагаква, амедальква йа ачIахIра грамотаква ага йхIаракIызтынгьи рыуа закIгьи абгата йгьгIадырбум лгIвычIвгIвысагIа анадзара.
Аббас-оглы Адиле турых зхъырхIвгIауа Апсны асовет апхъагылагIв Лакоба Нестор йтгIачва дрыуапI, йхъапщыла Лакоба Сария (лабаргIа рткъвымхьызла Джих-оглы) дылтацапI, атгIачва йрыуата абгата йгIанхаз ауи азаджв лакIвпI. Лцриква ркIра, ауниверситет лгIацIцара «ауагIа рагъа дъайхъапщылу ашвхIаусыгIвала», атутанакъ, атгара, амла, сквшпхьадзарала атшыкъачIвахра – Сталин йрепрессияква рзаман абаратква зымгIва лчва йтшатI ауи, ауаса дабгата дгIанхатI, ауатква рунашва лгIагвалашвахраква рпны йгIалхIвахтI. Лылаквала йылбата дызквшахIатхаз агIаншараква ргIахIвахра – ауи азаман гIазырбауа турых чвахъабагапI, Апсны, Совет Союз анахьанат ареспубликаква, агIвычIвгIвара шабгу атурых лхъатала йрылалцIаз хатIпI.
Согъвым абзазагIв
Адиле – иран щажвла злаз Согъвым абзазагIв, кырбыджь гIацIщтырта йапшвымаз Аббас-оглы ЙахIйа йпа дипхIапI. Георгиевская йгьи Екатериненская урамква (ужвы Аиааира проспект йгьи Чочуа урамква – аредакция ррытаразга) ъалыцIуа йгылаз лабаду йтдзы апны лсабихъагьи лчкIвынхъагьи лгатI.
«Согъвым ауи асхъан хвыцын, атыдзква рщарда амшIы йгIалхын, хIахъв тдзыта йтагылаз 11 ракIвын йнадзуз, – лхIвитI лгIагвалашвхараква рпны Адиле Шахбас йпхIа й-1920-хауа асквшква рагIан Согъвым шаъаз даквчважвауата. – ХIара хIъабзазуз акIьадыгв ххъатакIла атйыртаква, аунашвахъцIартаква, АцхIа къапщы йгьи адачаква ъаныз акъала ахъвы йырбжьачIван. ХIбзазарта аристократква йырчIвыта йырпхьадзун. Зджьара йцуз агIвычIвгIвыс йщапIхъацIа сахтанла йдзахызара атахъын. Ахъачва фетр шляпа нкъвыргун, апхIвысква ршляпаква рыцIа йтшван, вуаль нкъвызгузгьи гьмачIгIвмызтI. Агъын хъвлапын хьшвашваква рагIан кьазула зджьакIы рунагIва йгIайззалун. Ахъачва нард, шахмат, домино, квазыр йасуан. Щарда йчважвун, апхъазаман гIаргвалашвахуан, аспектакльква, акнигаква йрылачважвун. ХIара асабиквагьи хIшIаква ахърыхIа ауат хIрыздзыргIвуан. Айшва йанакIвызлакIгьи кофе, хъгIара, швыр, раса хвынгылан».
Адиле жвыхвсквша ахIа дгьыртамызтI Лакоба Сария лаща Джих-оглы Эмды бзи даниба. Ласыла ауат абагатI. Адиле лаба Шахбас йылстI йпхIа ауи аъара пасата тыхIа дъацаз ахъазла, йцIыхъвахауата ъизин риттI. Абараса Адиле Лакоба Нестор йтгIачва дрыланагатI.
Ауаса Адиле лынасып бзазара гьауырамызтI: сквшыкIи бжакIи анцIы Лакоба йтгIачва ркIуа йалагатI, ауи апхыцIа гьйыгIвымстI лхъапщылагьи. Ауи амщтахь щарда йнамихуата 18 сквша зныбжьыз лара Адилегьи атутанакъ дтадрышвтI, уадыргIвана, асквш 1938 февраль мыз агIан, дтыргатI.
Зынгьи йырхъмаштылныс ахъаз
ЛгIагвалашвахраква ркнига «Йсхъаштылхныс гьсылшум» (акнига йгIвбахауа, рыцIа йауацIыху агIацIщтра «Сара с-Апсны – сара сылахь» ахьызта йгIацIцIтI – аредакция ррытаразга) Адиле Шахбас йпхIа ХХ асквшышв ахъа Согъвым шаъаз, совет Апсны акъральыгIва уысхагIв Лакоба Нестор йунагIва апны лбзазара шакIвшуз, ауи азаман Лакоба йынбжьагIвта щардала сасра йызцалуз асовет йгьи аполитика уысхагIвчва дшрынйуз дгIарыквчважватI.
Акнига апны йауацIыхта йгIарбапI Лакоба данпсы амщтахь йтгIачвагьи лара Адилегьи злашваз аполитика репрессияква – дшыркIыз, атутанакъ дштаз, дштыргаз, дшгIардаз, лыщта шынкъвырцуз.
Акнига йапхъахауата асквш 2005 агIан йгIацIцIтI. АгIацIщтра апхьагIвчва гIальаматра ду азырбатI, гIамта айшысдзала йпшцIыцIын агIаура баргвхауата йкъытхатI. Аббас-оглы Адиле лбзазара турых трыкв йгьи венгр бызшваквала йатаркIтI. Сталин йзаман аполитика репрессияква зчва йтшаз агIвычIвгIвыс лгIагвалашвахраква йцIабыргу турых гIалцIыртата йщаквгылтI. Согъвым йтаз апхIвыс лхъатачIв бзазара йгIатпшуата йакIвшун Апсны шабгу йгьи Совет Союз ртурых гIаншараква.
«ПIатIу зкву гIвычIвгIвыскI сгIагвалашвахраква данрыпхьа араса дгIасцIгIатI: – ари шабгу цIабыргума? Ауи джьасщачван лахъвгIахъасраквакI сыбыз акIын сипшуан. – Йауа сара сыгIвгIвума? Аратква шабгу сзалацIазтын талант ду сымапI!» – араса йылгIвитI акнига апны Адиле Шахбас йпхIа.
Асасчва бзи йъарбауа аунагIва
Ужвы Адиле Шахбас йпхIа йгьи ауи лпхIа Льильа (ахьыз Лейла йахIващакIпI – аредакция ррытаразга) ртдзы йтата тынчта йбзазитI. АгIвгIвы интервью анрылтуа мачIдзапI, ауаса ажурналистквагьи акинематографистквагьи гIальаматрата йлызрыму йгьалдзгIум ага сквшы агIвсыргьи, ауи йгIалцIла араъа, Аиааира проспекти (АйгIайра – аредакция ррытаразга) Чочуа йурами ъалыцIуа, зынзамыза йгIаншитI камера, диктофон йгьи блокнот зму асасчва.
Абараса Адиле Шахбас йпхIа лбзазара гвышхвара гIалынацIатI акъабардыйа гIвгIвы Къанокъва Зарина ауи лыхъазла книга лгIвырныс. УахьчIвала Адиле Шахбас йпхIа лтгIачва ауи агIвыра анхара вариант дырхъвыхитI.
Датшагьи, Льильа йшылхIвауала, щарда мцIуата йрызгIайтI Адиле йхъаду фырта дъалу «афильм ддырбарныс». Зунашва хIхIвауа ашвъаква йгIархъыху арежиссёр Яровская Марианна лфильм «ГУЛАГ апхIвысква» акIвпI. Ауи йцIыхъвахауа амшква агIвымакъраль пресса джьгарта йалачважвитI. Алента й-1930-хауа асквшква рагIан йакIвшаз арепрессияква зчва йтшаз апхIвысква йгвыхътIу ринтервьюквала йалапI. Афильм хвысквша руацIа йадынхалтI Урал, МарагIайырта Хъара, Апсны йгьи Подмосковье рпны. Афильм «ГУЛАГ апхIвысква» «Оскар» ашорт-лист йаншвалтI, апсыуа пшыгIвчва ауи йапшныс рылшатI йгIвбахауа Согъвым акинофестиваль апны. Ауи афестиваль Апсны акъала хъада апны апрель агIаталымта йакIвшатI.
Лара Адиле Шахбас йпхIа асасчва ауралагьи драйгвыргъьитI. Лныбыжьла ага днаскIьахьазтынгьи, лзгIвадрагьи йцIыхъвахауа азаман йацакIызтынгьи гвапата дырпылныс къару лауитI, джькIахбаста гIалыргылитI, апахь амш анацакIрагьи гвы алтитI.
«Аква гьашIасуам», – лхIвитI луысква шылбауамцара.
Ауаса Адиле Шахбас йпхIа ачважвара ауыра дарыгIапситI – ауипхьадза лпхIа Льильа ачважвара далалитI.
«ЦIыпх Москва йгIатыцIын сасчва хIызгIайтI. Ауат мма атутанакъ йлыцтачIваз апхIвыс йгIалхъшахъыцIыз йрыуан. Ауат акнига йапхьан ранду лчвала йгIалпшытI. Мма дырбарныс ахъазла йгIайтI. Ари анйара швабыж йджьащахъван», – лхIвитI Льильа.
Й-99-хауа лйымта мшы Адиле Шахбас йпхIа ларгванкви лынбжьагIвчва дрылата йлыртлапIарныс тшылрыхIазыритI. Агвыргъьахъв зынзаман унагIва йаналалгIвацаз Эмды йгьи Адиле йъарайхIвахIвуаз апхъанчIви зал апны йакIвдыршарныс ргвыгъапI.
«Ауи асхъан ахъвмарра йасасыз Лакоба Василий (апсыуа революционер, ауагIахъа-гIархвитхра гвып Киараз аунашвачпагIвчва йрыуазаджвыз – аредакция ррытаразга) апещ ацIкъьа ахьыла хын дхъахсылтI», – лхIвитI Льильа атгIачва рхабарква гIалрахауата, уадыргIвана лани Лакоба Сария лащи рхъвмарра апны йаъата уыжвгIандзара йынкъвыргауа абокал гIалырбитI.
Анахьани амхIара йыгIвнапI атгIачва рреликвия – Лакоба Нестор согIата йгIаритыз суратла йхърысу агвагван.
«Ажва «мма» схIва йгьамуазтI»
Лара Льильагьи йылзыхIвуш щардапI. Лан дъатыргаз, дъайыз Къазахстанла ргIардара, уадыргIвана ран лкъачIвахра абгата реабилитация дырчпахындзыкIьара – аратква зымгIва Льильа лызгIвадарагьи абзазара йалцIхьу лащахIба Эдик йзгIвадарагьи дыртIахсатI.
Адиле лгIвысабичвагьи дантырга Лагъь Къазахстан даъата йлаутI, лхъапщылагьи йтыргата ауаъа йтаз Василиади Иван йакIвын. Ауи атлахан лбзазара шаъаз йауацIыхта йылгIвытI лбзазара турых знархару акнига апны. Ауи азаман агIвычIвгIвыс йзымчхIуш бзазаща рыман – амли азгIвакви рхъагылан. Ауаса зъара йнайуашыз здыруазда, атгIачва рпхыцIа зпсахыз закI гIанымшазарквын.
«Зны хысквша йыртаз Лейла дкIахIан лнапIы шIылчIватI, лмачхъвынцIа адзхъа. АйъазагIв дсакъуамцара дгIалпшын ауыс шшварагIвараз, ауаса йара закIылагьи дырцхърагIарныс шйылымшуш йхIватI. Асаби лнапIы чытI, лтемпература хъалтI. ЙхIчпуш гьхIымдыруазтI. Асаби лпсы тыцIуан. УадыргIвана гвду счпатI: асабиква гIасхчарныс ахъазла ауат гIасахвын ъизинкIгьи сымамкIва сгIардатI», – лхIватI Аббас-оглы Адиле ауи агIаншара гIалрахауата.
Адиле асабиква лымата дгIардатI, тшыкъалчIвахуамцара Согъвымдза дгIамгIвайстI. Льильа дылзыгIахчатI, ауаса дансабийыз йгIалзалыз ахьыгIа ауралагьи тшгIалнардыритI.
Адиле лцри къала дтабзазауа далагатI, лаба йтдзы апещзаджвыкI апны, ауи апещ лан йылзгIанырыжьтI (анахьанат апещква датша уагIа тарцIатI). Адиле мадзата дбзазун. ЛхъацIа Иван дрыцбзаза йгьамуазтI: ауи йатаркIвах дыркIын дтыргатI йыбызшвала дъаурымыз ахъазла.
«Сара ажва «мма» схIва йгьамуазтI, – лыладзква хъагылата йгIалгвалашвахитI Льильа. – Зны ссабийыркIвата скIахIан счIвыуа салагатI, сан дгIазшIыстуа салагатI. Саща дсызгIагIвын йнапIыла сшIа хъигIватI. ХIан Апсны дшаъаз заджвыгьи йырдыр йгьамуашызтI. Ауи дъатыргазла дъагIардаз ахъазла йылзыпшгIун. ЙхIызгIайуанта хIунагIва ахъдрышвтуан. Саща дцIайыркIван, ауаса хIан дкъайчIвахуан. Сара швабыж ткIьийта йгIасгвындыргIвытI агIвымаква гылата сан лунашва шсымхIвуш».
Апшдзара узыбара атахъыпI
Арат агIаншараква щтадъа йгьагIвымстI. Льильа лаща, талант змаз ачкIвын шIа, згIва чвгьакI гIайыдсылын йнаскIьапхьадза йылашуа йалагатI. Ауи йыгымхауата хъвшвы йыжвра, айъазагIвчва пышвтдъа йхъпшылра атахъын. Сквшы 55 дыртата адуней йхIваджьтI, Адиле йшгIалгвалашвахуала, лнапIква дрыквта.
Лкнига «ЙагIвсыз уащныс алшитI» ахъвыкI апны Адиле араса йылгIвытI: «СгIващазапI асабиква йангIаргвынсыргIвуаз хIара анахьанат ауагIа хIшрапшым, бзита йампхьузтын, ймаджьанхузтын хIыркIыта Къазахстанла йатаркIвах хIтыргарныс закIы шазхIвам. Ужвы йгIасгвынгIвитI сызхъгвыргIвуз, сызчвшвуз дара рыхъазла щтадъа йшагIвымсуаз, ауи акIвымкIвагьи дара рчва йтшуз йалалхуан. Ссабиква азаман анхьантаз йгIадзынгылуан, ауат рчва йтшатI ахьыгIаква, абжараква, арпудра, рани раби рхъышвтпIхIва йшвауа йгIабзазатI».
ЙагIвсыз уащныс, упнатшныс, уаргвыжвкIырныс алшитI. Сталини Берии ррежим ауагIа рылахь агвычIун. Ауаса закIы гьгIанымшатI Аббас-оглы Адиле лгвы зрыдзуашыз, лгвы зрыквайчIвушыз. Ари апхIвыс абзазара бзибарата йазлымула, гвыла-псыла апшдзара агIалкIгIарала дшвапхапI.
Абар швапхакI. ЙцIыхъвахауа амызква рпны ауи лылаква закIгьи рымбахуата дцатI ухIва ауаштI. Ауаса йшаъугьи ахIврапшдза шIахIва анлырт асхъан йджьалщауата йылхIватI: «Йабадзагьи пшдзу!» – хIва.
БангIадри амшла хIнабайхIвахIвитI, Адиле Шахбас йпхIа!
швталра йа тшаншвцIара атахъыпI.