Апсыуа наука апны рахIа уыс щарда зхаз йрыуа заджву йбергьльу апхьахьа, аистория наукаква рдоктор Инал-Ипа Шалва Денис йпа дыздкIылаз ауыс сквшышвбжакI айхIа дазынхатI, Апсны атурых, аэтнография, алитература рдырра къару ду алайцIатI.

Инал-Ипа Шалва Денис йпа апсыуа ахIчва йпасарайу рткъвым Инал-Ипа дгIарылцIтI. Ари йтдзахьыз йара Шалва Денис йпа абараса акIвын йшйыгIвуаз: агIвхъвыкIгьи хIарыф дула йгIалагауата – ауи йаквшахIатхитI йшвъаква зымгIва. Йара ауаса акIвын ари атдзахьыз ХIХ асквшышв агIан Россия апаштахI жвлара рпны Инал-Ипа рдамыгъа андрыбагъьуз йшанырцIаз: Инал-Ипа дефис збжьагылу хIарыф дула йгIалагауа гIважвакIта йыгIвра атахъыта йщаквдыргылтI. Инал-Ипа Шалва йтгIачва зымгIва уахьчIва йъагIадзазгьи ртдзахьыз ауаса йыргIвитI.

Ауи асквш 1916 (ашвъаква рпны гIващагIарата асквш 1914 гIарбапI) октябрь а 20 Апсны абжуйква рышта – хIва йызпхьауа йаланакIуа Гуп кыт апны дйытI. Ауаса аткъвым ари ашIыпIа йгьауамызтI.

Ауи лхIвитI Шалва йпхIа, атгIачва ртурых дазсакъуа йызхчауа, апхьахьа ду йбзазара йапщылу магIны зму гIаншарата йаъу зымгIва азызкIкIуа Инал-Ипа Арда.
«Саба йабаду Инал-Ипа Георгий Апсны абзыб шта дтыцIра атахъхатI – ауаъа ауат Калдахвари Пицунди раргванква рпны радгьылква рымата йбзазун. АтыцIра зпщылаз Георгийгьи ауи йаща Нарчхьоугьи агенерал Горчаков йунашва йацIазларныс ъартахъымыз акIвпI. Абарауаса Инал-Ипа ткъвым йрыуу хIмахъвда абжуйшта йагатI – апхъапхъа Река кытла, уадыргIвана Шалва Денис йпа дъагIадрийыз Гуп кытла. Ауи йани йаби пасата йхъышвттI, йыгIзара-бжьара рбзира щардата йалапI Агумаа ртгIачви Апсны апны ауагIа дырра рылазгауата зыхьыз газ арыпхьагIв Чарая Петри», – лхIвитI Инал-Ипа Арда.

АщхъагIвчва рапхьарта апны    

Асквш 1922 агIан йаба данпсы амщтахь Шалвагьи атгIачва анахьанат асабиквагьи ран лхъазы йлыгIзун. Йбзазара апны магIын ду змаз, йылахь ацазырпаз гIаншарата йпхьадзун Шалва Денис йпа Согъвым йтагылаз ащхъагIвчва йырзалхыз йшвапхаз апхьарта дъацIалыз (уахьчIвала – Лакоба Нестор йыхьыз нкъвызгауа 10-хауа Согъвым аквтанай апхьарта – аредакция ррытаразга).

Согъвым йауаз акомиссия ауи дгврыхвата дырбатI, апычIв апхьарта дгIатырган АщхъагIвчва рапхьартала дхъыргатI. АщхъагIвчва рапхьарта апны ауи азаман асхъан здырраквала йгIалукIгIуш апхьагIвчва азкIкIын. Шалва хвыц насыпра дута йбун ауи апш гвып дъарылашваз. Урышв бызшвала ажваквакI рахIа шйымдыруазгьи ауи ласыла йагъьу апхьагIвчва дрыларпхьадзауа дцатI. «АщахъагIвчва рапхьарта арыпхьагIвчва ауи йщаквгылра швабыж йацхърагIатI. ХIаба дазрыпхьаз щардагIвы рыхьызква схвыцищтарагьи слымхIа йтгун», – йгIалгвалашвахитI Инал-Ипа Арда.

Апхьарта асквшква рагIан йыншаз закIы Инал-Ипа Шалва дшаъаз уыла йгIацIанажьуашта йаъапI. Ауи АщхъагIвчва рапхьартала данхъырга амщтахь апычIв апхьарта йгIанхаз йгврыхваз йыгIвзакI йыхъазла йгвы гьтынчмызтI. Шалва зджьакIквата апхьарта адиректор Дзидзария Кондрат Федор йпа йпны днадзан йыгIвза йхабар йайхIвтI. Кондрат Федор йпа ацIай йажва йазхъайцIатI йаргьи гIвымшкI йыйттI ауи АщхъагIвчва рапхьарта дгIайдырныс ахъаз. «Швыла йгIацIажвжьстI ауи азаман агIан ухъазы Согъвым утыцIта Гуп уцарныс шбаргвыз йгьи йшшварагIвараз. Ага ауаса йаъазтынгьи Шалва Денис йпа ауыс йырхъйатI, – лхIвитI Инал-Ипа Арда. – Абарауаса агIвыгIвзачва хьапщ медальла

АщхъагIвчва рапхьарта йгIалгатI. Йгвасру ари акIвпI: йыгIвза дчкIвынта Совет-фин айсра даладзтI (СССРи Финляндии йрызбжьаз асквш 1939 ноябрь а 30 йгIашIарышвта асквш 1940 мартI а 13-дза йакIвшаз айсра – аредакция ррытаразга)».

«АуагIа рагъа» йащи ауниверситеткви

Сталин йзаман агIан йынкъвыргуз ачвгьахараква Инал-Ипа йтгIачва швабыжта йрылстI. Апхъапхъа асквш 1937 агIан ауи йаща Илларион «дтроцкистпI» (Троцкий Лев йхъвыцраква рыпкъ йтата марксизм апхъала йнарыскIьара ауыс йацызкIуаз – аредакция ррытаразга) – рхIватI, дыркIын дырщытI. Ауи амщтахь Петроград апны «Киров йуыс» (асквш 1934 агIан асовет политик Киров данырщы амщтахь СССР апны уагIа щардагIв чвгьара рыщтанкъвыргауа йалагатI – аредакция ррытаразга) дапщылата рхIван Шалва йащахIба, академик Вавилов Николай йаспирантыз Ипполитгьи дыркIытI. Лылахь йгIанылыз арат аудынква лзымчхIауата Шалва йан – йара апхьарта дгIалгауата архъвыхраква аникIуаз агIан – лгвы дгIанакIын дпсытI.

Телебарала йгIачважваракI апны Шалва Денис йпа йшихIвахуазла, апхьарта апны предмет щардала йдырраква бзийынта уыста тшыздикIылуаш, ъачIвагIата йгIалихуаш гьйымдыруазтI. Москва дцан Чернышевский йыхьыз нкъвызгуз философии литератури истории ринститут афилософия факультет дыцIалтI. Ауаса «ауагIа рагъа» дъайащаз йгIалцIла ауи ауаъа дгьадымрыпхьатI.

Асквш 1938 агIан Инал-Ипа Либкнехт йыхьыз зхъыз Москва акъральыгIва педагогика институт историяла афакультет дыцIалтI, ауаса ари апхьартагьи ауи дгIалгарныс дгьахамдзатI – Абашта айсра Ду гIалагатI. Ауи афронт дпшцIалтI, Десна дзыгIв апны атанкква злагIашIаркIуашыз атшрыбагъьартаква ъадыргылуаз далан. Ауаъа хIатлата дчмазагIвхан Апсны дцахра атахъхатI. Йапхьара Согъвым апедагогика институт историяла ахъвшара апны йнайырдзахтI – ауи диплом къапщыла дгIалгатI.

Асквш 1943 агIан Инал-Ипа Шалва Грузия ССР анаукаква ракадемия историяла аинститут апны даспирантхатI, нархарата этнография гIалихтI. Йапхъахуз йнаука рхъвыхра нхара апсыуа тгIачва рпны цIаста йщаквгылаз азазаъащаква йырзынайырхатI.

Асквш 1946 агIан Шалва Денис йпа академик Марр йыхьыз зхъыз Апсны анаука-рхъвыхырта институт наука нхагIвыта днарахвтI, ауаъапны ауи асквш 1988-дза дынхатI, этнография хъвшара даунашвачпагIвхатI, аинститут адиректоргьи наука нархарала дитарагылыгIвын. Йнаука рхъвыхраква йрыцйырцауата Апсны акъральыгIва музей апынгьи арыпхьагIвта дынхун.

Наука апны йгIальаматраква

Аистория наукаква рдоктор Анчабадзе Юрий Инал-Ипа йзигIвыз абзагIвра апны ауи йнаука нхара данаспирантыз асквшква рагIан йджвыквицIата йхIвитI. Апсны акыткви арайонкви данцарыз Шалва Денис йпа дгватшныта гIвтемакIла материал азикIкIуан: нартыргIа рхабарква аницIун йгьи Апсны ашIыпIахьызква йырхъвыхуан, гвып-гвып йшун. Адиссертация данадынхалуаз йгватра рыцIа йыззынайырхуз апсыуаква ртгIачваква рпни ажвлара рпни йынкъвыргуз ацIасква ракIвын. Арат агIвнархаракI ауи амщтахьгьи Инал-Ипа йнаука пшгIараква зынгьи йгьрылйымхтI.

Инал-Ипа наука апны йымагIальаматыз ауысква йрыуан апсыуаква рэтногенези (ауагIахъа шгIаншаз – аредакция ррытаразга) ртурыхи. «Инал-Ипа Шалва Денис йпа йгватра рыцIа йыззынайырхуз апсыуакви ауат йрарагванта йызцгIабзазаз Лагъь КIавкIаз ауагIахъакви – абазаква, адыгьаква, йалкIгIата аубыхква – разазаъащаква ракIвпI», – йгIвитI Анчабадзе.

Тема кIьыдапI апсыуа бызшва. Асквш 1960 агIан Хашба Мушни дйыцта ауи апсышвала атерминква ражвар азкIкIри агIацIщтра йазрыхIазырри далан, 1980-хуз асквшква рагIан ареспублика апхьартаква рпны апсыуа бызшва йшадрыпхьуз, йшддырдыруаз зырхъвыхуаз акомиссия даунашвачпагIвын.

ЙщардапI Инал-Ипа ашIалахIвара йазынарху йырхъвыхраквагьи. АуагIа ршIалахIвара – НартргIа рэпос архъвыхра апны ауи зымгIвагьи зшIацIгIуз дъачIвагIагIвын. МагIын ду рымапI апсыуа литература йазынарху ауи йгIвыраква. Бгажба Хухут Соломон йпа йапшдзата Инал-Ипа Шалвагьи апсыуа агуманитаристика (агуманитар наукаква – аредакция арытаразга) апны литература цIбацIбара ажанр дащатащтIацIагIвта йыхьыз рхIвитI.

Асквш 1965 агIан рыцIа йауацIыхта йгIацIырщтыз Инал-Ипа йцIолу йынхара «Апсыуаква», Анчабадзе Юрий йажваквала йухIварыквын, апсыуа уагIахъа рэтногенез, ртурых, ргвбайара йырэнциклопедията йпхьадза йауаштI.  

Къазауат гIазлыцIыз акниги архив адзри

 Асквш 1976 агIан «Апсыуаква рэтнокультура атурых ауыс» монография гIацIцIтI. Ари анхара апсыуа уагIахъа рэтногенезла Инал-Ипа йырхъвыхраква йырцIыхъважвата йалитI. «Йара акIвпIта, – йхIвитI ауи ауысла Анчабадзе, – этногенези ауагIахъа ртурыхи цIолата уалащщырныс тшачвхъухчушта йаъан. АуагIахъаква шгIаншаз, аэтносква ъабзазуз ашта йгIацIанакIуаз, ужвы йъабзазауа аштаква рпны апхъапхъа йгIачIвази уацIыхъван йгIайхызи – хIуахьчIвамш сквшызкьпхьадзарамызтын сквшышвпхьадзарала йачвыхъару арат йгьи арат йрапшу ауысква политика цIкъьа рыцIкъьата йаъан, даргьи идеология йахъпшылуаз акъвырльыкъвхартаква рылапш йгьыцIымцIуазтI». Акнига аквырджьква йгьрымгвапхатI, Инал-Ипа Шалва уагIахъалых йчпауата, «апсыуакви аквырджькви амхъаквирыдзра» йтахъыта ддыркъванчауата йцIыхъва йгIатагылтI.

Асквшква 1992-1993 рагIан Апсны ауагIахъа р-Абашта айсра анакIвшуз Инал-Ипа Шалва йпхIвыс Хотелашвили-Инал-Ипа Мира Константин йпхIагьи дйыцта аквырджьква йыркIыз Согъвым йгIатахатI. Асквш 1992 октябрь а 22 атшын аквырджь гвардеецква Апсны абызшви алитератури аистории ринститут (ужвы Гулиа Д.И. йыхьыз зхъу Апсны агуманитар рхъвыхраква ринститут – аредакция ррытаразга) йаналарцIа ауи амца йалабылтI Шалва Денис йпа йнаука нхараква, йнапIлагIвыраква райхIара – агIацIщтра йазыхIазырквазгьи рылата. Апхьахьа йыхъазла ауи удын хьантан, йаргьи, йпхIа йшылхIвауала, йбзазара ацIыхъвадза тшгьйызгIабымтхтI. Ауи амцаблыра амщтахь апхьахьа йфатар дгьджвылымцIхуазтI – йанамуыхрагьи йпны йымаз, хвду змаз ашвъаква йхчара йтахъын.

ЙтгIачви йыгIвзачви

Инал-Ипа Арда йшылхIвауала, Шалва Денис йпа йсакъу, йгватшну абата даъан: «Ауи йылшун тIатIата, ауаса айрышта, агIвычIвгIвыс дуква рбзазара йгIалху ашвапхаквала, атурых йа йара йбзазара йгIалху агIаншараквала ари адуней апны хвы ззубара атахъу уылауйыркIырныс, багъьата уызквгылазлуш ахъвыцщаква уымазара шатахъу гIаугвынйыргIвырныс. Ауи ауагIа уыс пшдзакI анырчпара йзыджьащун – ауыла хIаргьи кърар, хъацIара, гвчIагIвра, азцIабыргра нкъвыгIгара шатахъу хIазибжьун. Ауи заман хвит дукI гьйымамызлузтI, ауаса атшпсщара мшква рагIан йнаука нхара йа ажвлара уысква дрымкIуазтын хIштгIачваз Ипполит Денис йпа (Инал-Ипа Шалва йаща – аредакция ррытаразга) йтгIачва йыцта дъабзазуз Адзюбжа хIцалун. Ауат айчважвара хъагIала йырчвыз лахъвгIахъасран. АпхъанчIви Апсны, ацIаскви ахабзакви, афыркви совет заман агIаншаракви, Инал-Ипа рткъвым, хIтгIачва йырзынархаз хабар щарда хIара сасбзибара зыгIвназ Адзюбжа йаъаз атдзы апны акIвпI йъагIгIаз. Йгьызным Шалва Денис йпа хIара археология рхъвыхраква ъакIвшуз ашIыпIаква рпны хIъадзайгузгьи – ауаъа ауи атурых ачвахъабагаква хIрыхайыргIвазун».

ЙпхIа Арди йпа Адгури йшчкIвыныз Апсны атурых ардырра йапщылаз абаргвыраква зымгIва раба йгIарайхIвта йаъан. ЙгIариква тIакIв йантшдырха апхьахьа йцри шта ауысла йгвакъвпраква рыцагIвиша йауашта йбун. Ауаса ауат йритуаз ауи йгьахъазымызтI. Йара йылаз ащцалраквакI даргьи йрыладйыркIырныс йылшатI. Ауи апшта бзи йдйырбаз йауапI Апсны ащхъаква гIамдара. Инал-Ипа Адгур ари ауыс ауи аъара дхънахын – УрышвихъымгIвагьи дхъалтI. Ауи акIвымкIвагьи атшква бзи йызбуз Шалва Денис йпа йпхIа Ардагьи тшы даквчIварныс дхънайрыхтI.

Ажва гьалам, Инал-Ипа Шалва йхъатачIв швапхала йпи йпхIи йыргвышхвун. «Сара швабыж бзи йызбун Москва сапхьауата хIаба дансызнайлуз, – йгIалгвалашвахитI Инал-Ипа Арда, – ауат амшква йанакIвызлакIгьи айчважвара джьащахъваквала йырчвын, амузейква, атеатр Ду хIымцауата йгьагIвымсуазтI. Шалва Денис йпа йанакIвызлакIгьи дгIахIылабжьун хIхъатаратамщакь ахIа хIымбауа хIшаъамызлуш, амаль ъадзахIыму аурышв йгьи адуней культура штшхIраргванчIвуаш».

АшIыпIахьызква райшварацри ахIба йажви 

Апхьахьа йбзазара йауата йщардаз алахъвгIахъасра джьащахъваква зымгIва рпны йпхIа рыцIа йгIалылкIгIауа Шалва Денис йпа йапхъахуз апсыуа гвып дрылата Трыквшта дцата дангIайх акIвпI. Ауаъа ауи йгвы йгIатахаз апсыуа диаспора рынйараква акIвшатI. Арда лгвы анцIрала йгIатахатI лаба дйыцта Швача йцата ауи агьагьараква шгIамырдуз, ауаъа Инал-Ипа ужвыгьи йгIанхата йаъаркIваз апсыуа шIыпIахьызква шйыгIвуаз, йгвы цIикIгIауа ХIХ асквшышв агIан ауаъа йыншуз арыцхIагIараква дшрыквчважвуз.

Инал-Ипа йтгIачва ртдзы йанакIвызлакIгьи сасчвала йырчвын. «Москви Ленингради йгIартыцIуанта апхьахьаква гIайлун, хIаба йыгIвзачви йыцынхаквузи гIашылуан, агIвычIвгIвыс дуква гIбалун, – лхIвитI Инал-Ипа Арда. – Ауипхьадза айчважвара джьащахъваква гIаларгун. Ауи акIвымкIвагьи Шалва Денис йпа дахIба пшдзан, айшва йадзхъачIваз зымгIва гватшныта ауи йыздзыргIвуан. ГIвзачвата йымаз зымгIва рыхьызква гьузыхIвушым: ауи ауагIа дрылазларныс швабыж бзи йбун. Сара ауи анаука апынгьи агIвгIвчва рквтагьи йыцызкIуаз, апсыуа уагIахъа рпхыцIа ахъаз згвы зхьуаз ауагIа айщчвата тшадызкIылыз гвыпта сыла йгIацIалуанта – ауат рыуа заджвы йыхьыз схъаштылта йсымхIвауа йгIанхарныс сачвшвитI. Ауаса рыхьызква сымхIвауата йгьсызгIаныжьуашым Шалва Денис йпа данцIайыз Гуп кыт апны йаднагалта йынцIра шабгу йызцIабыргта йыцгIамгIвайсыз йыгIвзачва. ЙанакIвызлакIгьи – псразтI-гвыргъьаразтI – хIхъазы хIгьгIанырмыжьуазтI, йхIыцын Габелия Йазыгв, Гварамия Алексей, Гармелия Лев».

Инал-Ипа Шалва йбзазара йцIыхъвахуз асквшква йызгIаргыз анашхыйараква йузыгIащаквмыргылхуашыз архив адзрала йгIалагагIвацатI. Абашта айсра алгамта ауи ужвыгьи удын хьантакI гIайыквшватI: Согъвым ангIадырхвитхуаз даладзтI ауи йпазаджвыкI, апхьахьа шIа гIальамат, Москва йтагылу ауапчахв гIазпшыхвуа аинститут апны йынхуз афизик Инал-Ипа Адгур. Уыла йгIацIауыжьуашта йаъапI ауи асахIат ауи йабагьи атгIачва зымгIвагьи йырхътысыз.

Шалва Денис йпа ауи амщтахь гIвысквша ницIыхтI, асквш 1995 сентябрь агIан йдуней йхIваджьтI.

Апхьахьа Инал-Ипа Шалва йтынха дудздзапI: ауи зымгIва ууырдырра ахъазла ъачIвагIагвчва гвыпкI ргвы аквкIта йынхара атахъыпI. Ауи йынхараква рымагIальаматызлуштI аэтнографквагьи, аисторикквагьи, алитературадырыгIвчвагьи, апсыуаква рапхъабзазаща, рхIаль-шан, рцIасква здырра зтахъу зымгIвагьи.