Къарча-Черкес апны йбергьльу ажвлара-политика уыснкъвгагIв Быджь Исмель йюбилей йадахIвуата АААК ахабарргарта портал ауи агIвычIвгIвыс джьащахъва йбзазара мгIва, йтгIачва, абзазара апны хвы ззибауи йчпарныс бзи йбауи йгIарыквчважвитI.

Айсан Людмила

Январь а 25 сквш 65 йхъыцIитI Къарча-Черкес Республика апны йбергьльу ажвлара-политика уыснкъвгагIв, аполитика наукаква ркандидат, Къарча-Черкес Республика АуагIа Райззара (а-Парламент) арегламентли амандат уысквали акомитет аунашвачпагIв Быджь Исмель АбдульгIазиз йпа.

Са йшызбауала, збзазара гIаздахIвыз агIвычIвгIвыс абгата уйыквчважвара ахъазла ауи дгIазлыцIыз йыщайдзаква урыдымсылкIва йгьауашым. Ауаса йзаъу ари акIвзапI: агIамтаква ращтацара амагIны гIазгвынгIвуа, йща йалу ахъмаштылри ацIаскви зылазхIвауа агIвычIвгIвыс йакIвпI збзазара джьащахъвата, насыпла йырчвыта йыззаныргIалуа. Ауи йбзазара мгIва дтагыла данцауа йахIбачва дыршIпшитI, ауат йрылаз ахIаль бзиква йаргьи йшынкъвигуш дащтапI. Ауи ашвапха пшдза йара атгIачва апны йгIанхитIта асабиквагьи йгIарылахитI.

Быджь Исмель АбдульгIазиз йпа ауи йапшу, «Ари йабадучва дырпапI» – ззырхIвауа ауагIа дрыуапI.

Абар хIаргьи хIайчважвара джвыквхIцIауата апхъапхъа аткъвым ртурых тшазынахIырхитI.

Аубых ткъвым БыджьргIа

БыджьргIа ртдзахьыз шгIаншаз ауысла Исмель заджвгьи йгвы дамсуата йанакIвызлакIгьи йара закIы йхIвалитI: «Сара Апсны йауу АбыджьбаргIагьи сасра срызца йауаштI, даргьи срысасуаштI, Адыгея апны йбзазауа БыжьргIагьи сдрайгвуштI, акъарча Биджийквагьи сызрыщтаныкъвуштI, агIвыма къральква йырту хIайщчвагьи сзырынйуштI. ХIара зымгIва йхIапхъанчIвийу аубыхква ргвбайара хIаднакIылитI. Ауыла хIара хIазакIыпI».

Сара сайчважвалагIв зыцабанпаракI Къвбина кыт апны йгIабзазаз, агIариква зщарду атгIачва дгIарылцIтI. Исмельгьи йаба сквш 53 йангьи сквш 48 йыртата ауи акыт апны дгIадритI.

Йаба АбдульгIазиз Паша йпагьи йан ХIаджьар Насып йпхIагьи нхагIвын. Ауат сабита агIгIвы гIадритI.

Исмель зымгIва драйцIбан, ауи йаба йабаду йыхьыз йыхьырцIатI. Исмель АбдульгIазиз йпа гIвайщчва йыман – Музакьыри Аскьарбии (рпсата бзихатI), йгIвахщчва Ксени Тамари атгIачва рытшгIва зхчауа ращайцIба уахьчIвагьи аргваныта йыщтаныкъвитI.

«Сан лаба йтгIачва рыцIагьи йдууын – сабита 22-джь йыман», – йхIвитI Исмель АбдульгIазиз йпа, мачIкIгьи дпшвырхъыччауа йгIацицIахитI: «УахьчIва абаза, апсуа тгIачваква ауи швапхата йырзалзарквын уагIахъапхьадзарала хIуысква агалагьи йагъьхушын».

Ауи йапхъанчIвиква ртурых йыгьгьиджьащахъвапI йыгьгьинашхыйапI. Йабаду Быджь Паша Исмель йпа дкъвыръанмольан, дмуъазинын (исльам дин апны амаджьгыт ауысхагIв – аредакция ррытаразга), Бемырза зхьзыз ауи йпакI (Исмель йаба йаща) йаба йуыс найырдзауата акыт апны хвы ззырбуз дайфандын (АмарагIайырта къральква рпны йынкъвыргауа ачын – аредакция ррытаразга). Йан лаба – Джьанчор Насып – асквш 1917 ареволюция апхъала Къвбина апны дстаршинан, акытуысква нкъвызгуз ауи йакIвын. Йгвасру ачIвыйа – асквш 1926 агIан аполитика чвгьахараква йанрыгIамтаз ауи дыркIын дырщытI.

Быджь Исмель дрызсакъуа йынкъвигауа апхъазаман асуратква гIасйырбитI. Ауат йырну йапхъанчIвиква – згIвычаща уыла архIвапсауа, злактаква хъацIара гIарныпщуа – къарукI йгIархъыцIитIта – гвалымста угьзыгIанхум.

«МшкIыла ауысква зымгIва ацIахътшытI»

Псайспамцара Исмель йгIахIвахра йара йани йаби рылахь йазгIайитI.

МшкIы архъа йыквта йынхуз ауи йаба хIадагIвачата йгIатI йпхIвысгьи йгIвысабичвагьи ркытлагIвчва щардагIв йрыцта «йтыргарныс Джьгваты айхамгIва станция йшыргаз». Ауи аполитика чвгьахараква (Сталин йагIан асквш 1920-ква рцIыхъваква йгIашIарышвта асквш 1950-квадза СССР апны уагIа щарда зладзыз аполитика репрессияква – аредакция ррытаразга) рахIа йанымчха асквш 1933 агIан акIвын.

«МшкIыла ауысква зымгIва ацIахътшытI», – йгвы цIикIгIауа йхIвитI Исмель.

ЙчкIвыныркIваз, хъацIара дугьи нкъвызгуз АбдульгIазиз йымцырахаз йаба йтдзы аниба лахъвгIахъасракIгьи дымкьангьашуата йтгIачва дрыщталтI – йарагъхIвагьи дырхьыдзатI. Ауи анынша асквш 1933 апрель а 17 атшын акIвпI. Исмель йани йаби ауи агIан ргвадзакIьагьи йгьгIанамгуазтI 18 сквшала йшджвыквылуаз, ргIвысабичвагьи амгIва абаргвыраква рзымчхIауата йъаргуз йнамдзаскIва йшпсуашыз, нцIра шйымамызлушыз ашта гIвыма апны йрауыз йхыгIвхуз рсабигьи…

АтгIачва Черкес автоном область йауата йтыргаз ауагIа ъаргаз Омск область, Васисск район апны «Черкес къапщ» ахьызта йгIандыршаз акытмлыкврхIара артель апны тшандыргIалра атахъхатI.

«Згвы мчу, зкъару ту агIвычIвгIвыс щарда йзычхIауата рхIвитI. Сани саби ауи акIвын йшаъаз», – йхъа ду йбахуа дгIазрийыз рунашва йхIвитI Исмель.

Ажва аламкIва, ашта шIыц апны абзазара шIыц-шIыц йджвыквуцIахра ахъазла гвду уымазара, анхара уачIвызара атахъын.

«Ауи йхьантаз агIамта сани саби ркърар дымрыдзуа йырхъыргатI. Ашта гIвыма апны ййытI сащахIба Музакьыри сахщчва Ксени Тамари. Аскьарбии (йгIвыжэьхауа йаща – аредакция ррытаразга) сари хIакIвпI хIани хIаби асквш 1951 агIан рпны йангIайх амщтахь Абазашта апны йгIадрийыз», – йхIвитI Исмель АбдульгIазиз йпа.

Хъмаштылра

Ари ауыс Исмель ужвы йъагIадзазгьи йгвы йштыхъуа гвы астуата сицIгIитI: йани йаби сквшкъомкI йъабзазаз ашта зны йпшыхырныс ргвы йгьгIатамшвузма?

«ХIаба ртгара ауыс даквчважварныс бзи йгьйымбузтI, ауаса сара датшагьи йтыргаз зджьакIы ръахIыльчваква срыцта пщын ауи ашIыпIа сцатI», – йхIвитIта Исмель АбдульгIазиз йпа сурат къомкIи ашвъащтIацIартаква рпны йгIайауыз ашвъакви сйырбитI.

ЙшгIацIцIызла, ауи асквш 1941 сентябрь а 3 атшын йаба йакIвйыршаз аколхоз айззара апротоколгьи, Черкесшта йауата йтыргакваза ауагIа ртдзахьызква зну ашвъаквагьи, ауат нхарала ргIатгараква йрыквшахIату агIвыраквагьи азикIкIытI. Ауат апшгIараква йырцIыхъватшарахатI асквш 2019 агIан Омск область йаланакIуа Пологрудово кыт апны хъмаштылга син гIахътIра.

«Ауи хIтурых апны агIамта чвгьаква рхIатлара зхътысыз хIыгIвычIвгIвысква йырчвахъабагапI», – йгIасгвынйыргIвитI Исмель.

Асквшышв ауыхвара

Йара Быджь Исмель йбзазара амгIва хIазгIайхуата йгIалхIкIгIара атахъыпI ауи уыста йхалакIгьи йхIальу айрышра йылата дшадгылуаз, дызцынхуз ауагIагьи хвы шырзибуз – уахьчIва аратква уанрынйауа мачIсачIпI.

Щарда цIуата Къарча-Черкес апны зыхьыз газ, ауагIагьи пIатIу зквырцIауа аполитик йгьи акъральыгIва уысхагIв Быджь Исмель нцIрата йыму йыгьгьидсакъын йыгьгьидгвышхвагIвын, ауыс шIыц дхънахуан. Ауи йхIвахитI дцIайыркIвата, йбыжьбахуз аклассквакI дапхьауата, арадиуа дшхънакъьалыз. Аэфир дталуанта йыгIвзачва драйхIвахIвуан, дыздырквузгьи ауи дгьырзыджьамщузтI. Йара ауи апшта ауи рпны техниката йрымаз йырчIаджьуан, рыгвлачвагьи ауатквала дырцхърагIун.

«Ауи анархарала сджвыквлызтIхIва сдырраква йрыласырхIарныс гьсылымшатI: Таганрог арадиуатехника институт сыцIалныс салаган архъвыхраква рпны сгIахьнышвттI, йаргьи ауыхварала сагатI», – йхIвитI Исмель йынхара мгIва хIахъваквцIагIвыта йшджвыквицIаз гIайгвалашвахуата.

РыцIа кIьасата ачкIвын ар апны къвырльыкъв йхуштIта Ставрополь политехника институт дгIалгуштI, йгIалихыз ауысгьи 18 сквша айтуаштI.

Йбзазара ауи ахъвы злагIальамату Быджь Исмель йцри кыт Къвбина адзхъа Европа апны рахIа йдуу, адгьылта гектар 144 гIазцIазкIуа «Южный» уатрарпхарта комбинати уагIата 12-нзыкьыгIв ъабзазушыз амикрорайони руыхвара дъалаз акIвпI. Ауыхвара апны йынхара шджвыквицIуз Исмель аунашвахъцIара гIайызхъарцIауа далагатI. УацIыхъвангьи асквш 2001 февраль йгIашIарышвта асквш 2004 мартIдза Черкесск къала аунашвахъцIарта апны агIвыма къральква экономика уысла рабадыррала ахъвшара унашва ахъицIун.

Датшагьи уыскI гIалкIгIа йауаштI ауи ауыхвара далата йгаз агIамта апны: асквшква 1995-1996 рагIан ауи дъанхуз ауыхвара унашвачпарта Буденновск дырщтийын ауаъа зхабар газ ачвгьахагIвчва ргIагвыквсра амщтахь йаладрыхъвашаз ачымазагIвтара гIащаквйыргылхуан.

Ажвлара уысхагIв йгьи аполитик

Ауи азаман агIан рыцIа йцIараз чкIвыныргIа ажвлара уысква джьгарта йрылазлун, Быджь Исмельгьи ауат дрыуазаджвын. Германия апны ар дрылата къвырльыкъв анихузгьи архъв акомсомол адкIылара асекретарь дитарагылыгIвын.

«УацIыхъван асквш 1984 агIан сара Совет Союз а-Коммунист партия салалын ужвы йъагIадзазгьи ауи асатырква срылагылапI, ауи йынкъвнагуз аидеалквагьи сшырмайжьуш сащтапI – ага арат ажваква щцалрата йыжвбузтынгьи», – йполитика пшыщаква гьцIайкIуам Исмель.

Асквш 2003 мартI агIан Быджь Исмель Къарча-Черкес апны КПРФ ашта хъвшара акомитет йапхъахауа дасекретарта далырхтI, КПРФ а-Квта Комитетгьи далалтI. Асквш 2004 агIан ауи Къарча-Черкес Республика АуагIа Райззара (а-Парламент) дадепутатхатI. Ауаъадза ауи акыт йгьи агород советква дырдепутатта нхара швапха йырхIахьан.

УахьчIвала Быджь Исмель пщынхауата Къарча-Черкес Республика ахабзалыхырта орган дадепутатта далырххьатI. Ауи агIамта ауи гIвазддаракI руацIа наукала, арыпхьарала, культурала, спортла, чкIвыныргIа руысквала йгьи туризмла акомитет унашва ахъицIун, ашIыпIа хъаунашвахъцIара, ауагIахъа политикала, ажвлара адкIыларакви адин жвларакви рабадыррала акомитет аунашвачпагIв дитарагылыгIвын. Ужвы регламентли амандат уысквали акомитет йнапIыцIапI.

ДзачIвполитикызлакIгьи йапшта ауи йынхара апынгьи, щардала тшызпсахлауа абзазара апынгьи апшIагылра мчквагьи аъан, йуыснкъвгаща зымгвапхуз ауагIагьи дрынйун. Ага ауаса йаъазтынгьи, ареспублика апны Быджь Исмель йайрышра, йцкьара, йгвыцхIара, йгвышхвара рыхъазла щардагIвы йыцыркIитI, дзамакIквауанадзарагьи пIатIу йыквырцIитI.

«Бзира ухама – адзы йтарышвх»

Сара арат асатырква згIвуагьи Быджь Исмель АбдульгIазиз йпа сйыцынхарныс сынасып йгIанакIытI – зпхьадзарала ймачIу абаза уагIахъа рсоциал-экономика йгьи ркультура тшауацIыхра йазынарху ахабзаква рырхъйара ауысла йгIандыршата ауи унашва зхъицIуз акомиссияква саргьи срылан. Ауи йгIалцIла Исмель йуыснкъвгащагьи йгIвычIвгIвысщагьи зджьакIы йырхIвауала акIвымкIва схъаталагьи срыквшахIатхатI. Дыздыруа зымгIва ауи йуагIи йпсадгьыли бзи йъайбауа, ауагIа йырхIвауа дъаздзыргIвуа, цхърагIара йазыбжу дъайзыгвжважвауа, йъатахъу йажвагьи йуысгьи ъалайцIауа ахъазла хвы йыквырцIитI. ХIбзазара апны аратква рыцIа-рыцIа ймачIхитI, ауаса йанаъазара акъральгьи ажвларагьи йырзынхарныс йхIазыру Исмель йапшу агIвычIвгIвысква рахIагьи хвы рзыбачIвпI.

Ауатква рыцIа йауацIыхта хIрыквчважварныс тшанизынасырха Исмель АбдульгIазиз йпа ащхъагIв хъацIа йшиквнагауа апш сгIашIайхъытI: «Саба рыцхIа щардала абазаква ражважв гIасайхIвлун: «Бзира ухама – адзы йтарышвх». Саргьи ауи ахабзала сшбзазуш сащтапI».

УрышвихъымгIва ахъалра

Исмель АбдульгIазиз йпа тгIачвала йызшан. Йхъапщылахаз ЕмгIвыкъва Сима акыт апны йара дъатаз аурам йащтагIайуаз апны дбзазун, Къарча-Черкес къральыгIва педагогика институт афизика-хIисап хъвшара дгIалгатI, даргьи асквш 1979 агIан йабагатI. Ауат агIари харзынаква рымапI – гIвпачви пхIакIи, ауатгьи йзыргвыргъьауа цгIвысабичва гIарыцIагылхьатI. НасыппшгIара хъара йджвыквылныс лшара рымазтынгьи ачкIвынчва рытшгIва гьныржьуам, уыжвгIанчIви бзазара йаквыргIапсу раба йыпшцIа апны йтапI. Рабадучва йгIартынхаз атдзыжвгьи гьпрымтшытI: пшдзачкIвынта йдырчIаджьын абанпараква адызкIылуа ахъмаштылра йадамыгъата йгIанырыжьтI.

ЙгIариква рдахIвраква срыхагIвазата сара Исмель сицIгIатI: «Ауат рыуа зынхарала уа уыззынадзаз ахIагIара йазцарныс зылшада?» – хIва. Йаргьи мачIкI дацымшыркъвауазшва джьауапта йгIаситхтI: «Сара сгIариква сырзыразпI. Ауаса са йсхъызцарныс зылшаз сахща Ксеня лпа Мурат йакIвпI (Уаз Мурат НыхIв йпа – адунейла гIатгара зму йбергьльу аспортсмен, Абаза муниципал район йахъадаз, ужвы Къарча-Черкес Республика а-Хъада йунашвахъцIарта йаунашвачпагIву – аредакция ррытаразга)». Саргьи сгвы йгIанагтI: захIбачва йырхIальу ащаквкIра злу йара ахщапа ауаса дхъвыцуата гьгIацIцIрым: йпахь йыргылуаз амурадква рзынадзара апны Мурат НыхIв йпа йанща йайрышра дашIымпшуата дгьгIанымхазапI.

Быджь Исмель АбдульгIазиз йпа йгIайыквчважвауа абзагIвра алсыргауата ауи змурад багъьата йазычIвырхъауа, згвы мчу дшгIвычIвгIвысу гIазырбауа датшагьи уыс джьащахъвакI саквгIашIасра стахъыпI. Исмель Россия апынгьи Европа апынгьи рахIа йхIагIу ащхъа УрышвихъымгIва хвын дхъалтI! Ауи джьауымщушта йаъума!

Йапхъахауата ауи Саратов йгIатыцIта Къарча-Черкес экспедицията йгIайыз, «Алибек» альпинист чатыр кыт апны тшандыргIалырныс дызцхърагIуз йъачIвагIалагIвчва ргвып дрыцылныс дызшIырттI. Ауат йашIышвтта йгIапсандзыкIьара штшырбжьуз збаз Исмель дымшыркъвауа – «Арахь-арахь, архъа бзазагIвчва хIыщхъаква йырхъалныс йгIайтI!» – анихIва даргьи – «Уара ухIыцнайырныс ушвума?» – хIва джьауап гIайырттI.

ТшытракI анцIы, асквш 2006 агIан, Москва апны апартия йызкьазууыз апленум амщтахь ауи аэкспедиция йрунашвачпагIвыз Россия Федерация а-КъральыгIва Дума адепутат Рашкин Валерий хIадагIвачата данишIашва ауи райчважвара гIайгвалайыршвахтI.

«Абарауаъа сара схъагьи ауатгьи йдсырбара стахъхатI хIыщхъаква рхъалра са сыхъаз йшбаргвым. Ауи йхIатлу йгьи йшварагIвару уыста йгIацIцIтI, ауаса зны санхъал амщтахь сгьузымкIхуашызтI – ауи аъарала ауаъа йызбаз сгвы йалалын», – йхIвитI Исмель.

Ауи ащхъаква рпны дызквшахIатхаз аджьащахъваракIгьи гIасайхIвтI: зны УрышвихъымгIва йанхъалуаз ауи зынзамызадзакI акIвмызтын уызнымйуш псабара гIаншаракI йбарныс йынасып йгIанакIытI: 15 пшарыхъынхIв хвыцкI йгIахIвуазшва йгьагьун, дакъикъаквакI анцIы йыдзхын амара уыла ахвуа йгIакIкIахтI. Ауи йапшу алахъвгIахъасракви алахIваракви рыхъазла гьакIвымма щта ауагIа ащхъа йызхъаллауа?!

Ужвыгьи сквш щарда йкъару тазтI, ауысква гIайдахIвыргIатI, йтгIачва ддыргвыргъьаргIатI, йхаз абзира ахайыр йбаларагIатI Быджь Исмель. АзгIвадара уыгымхатI, ужвыгьи хIагIара щарда уырзынадзатI, Исмель АбдульгIазиз йпа! ХIгвы йгIатыцIуата хIнауайхIвахIвитI!