Ноябрь а 7 атшын сквшы 60 йхъыцIитI абаза литератор, арыпхьагIв, академик ЧкIала ПIитIа. АААК ахабарргарта портал йгIаквхIцIитI гвышхварала йырчву ари агIвычIвгIвыс, апхьахьа ду йгIайыквчважвауа абзагIвра

ХIасарокъва Бильаль

АлитературадырыгIв ТIыгв Владимир йшигIвызла, ЧкIала ПIита абаза культура апны «шIырпшыра змам мзакIкIаракI» дагIвыза дгIаншатI. Ауи йгIаликIгIатI апхьахьа абзазара дангIалалуаз йыцта йгIамгIвайсуаз «акультура щайдза»: «Абаза кыт апны йгIадзынгылыз аурыми абаза пхIвыси рычкIвын ПIитIа йща йалапI агIвапхъанчIви культуракIгьи рыжвла – атурых апны апхъанчIви заман йгIашIарышвта азазаъаща цIола збжьаз аэллинкви КIавкIаз абзазагIвчви ркультураква. Ауи акультура щайдза ПIитIа йынхара шабгу йгIанахIвитI: йдырраква цIолапI, дцкьапI, дацIарпххапI».

ЧкIала ПIитIа Константин йпа Къарча-Черкес республика йаланакIуа Къвбина кыт апны асквш 1958 ноябрь а 7 атшын дйытI. Йцри кыт аквтанай апхьарта дгIалгата СССР арра къвырльыкъв аниха амщтахь Ставрополь къральыгIва университет (ужвы Лагъь КIавкIаз афедерал университет – аредакция ррытаразга) афилология факультет дыцIалтI, асквш 1983 агIан урышв бызшвали литературали арыпхьагIв ъачIвагIа гIацIигатI. Асквш 1984 йгIашIарышвта асквш 2017-дза Ставрополь къала йгьи Ставропольшта йтагылу йхIаракIу апхьартаква рпны арыпхьагIвта дынхатI, йымчу анаука-рхъвыхра нхара акIвйыршатI.

Ужвы ЧкIала ПIитIа Лермонтов М.Ю. йыхьыз нкъвызгауа Ставрополь ашIыпIа наука библиотека анаука хъвшара апны дынхитI.

АрыпхьагIв йгьи апхьахьа

Апрофессор ТIыгв Владимир йшгIайырбазла, ЧкIала ПIитIа уыста дыздгыллакIгьи йнардзата, цкьата дадынхалитI, ауи дгьтынчуам «ауыс йапщылу зымгIва цIолата йймырдыркIва, ймырхъвыхкIва, йауацIыхта йашIимырпшыкIва».

ПIитIа йбзазара ауралагьи дамайчуата, гIапсара йымдыруа дынхун. Асквш 1984 агIан дгIазылгаз аинститут совет литература акафедра арыпхьагIвта ддрайгван ауи атлаханаъа йгIашIарышвта арыпхьари анаука нхари дахIврала йадикIылуа дгIамгIвайстI, йхIаракIу арат апхьарта пхатшаква рпны дынхатI: Ставрополь къральыгIва университет (ужвы - Лагъь КIавкIаз афедерал университет), Ставрополь къральыгIва педагогика университет, арыпхьагIвчва ррыхIазырра, рдырраква рылархIара, арыпхьара атшауацIнарыхра знархару Ставрополь ашIыпIа институт. Асквш 1987 агIан Москва ашIыпIа педагогика институт апны совет литература акафедра аспирантура дыцIалтI, асквш 1991 дахIврала кандидат диссертация йхчатI ари атемала «Маяковский Владимир йгьи абаза уысара».

Асквш 2000 агIан Ставрополь къральыгIва университет адиссертация совет апны йхчаз адоктор диссертация йатеман «Абаза уыса алацIара: агIалцIыртакви амгIвайсщи».

Асквш 2006 мартI а 22 атшын ауи апхьахьа хьзы профессор гIайквнадыргатI. ЧкIала ПIитIа гIвдиссертация советкI дрылата дынхун, аспирантква наукала унашва рхъицIун, акандидат, адоктор диссертацияква анырхчуз ауат рцIбаква йырхъвыхуата дгIачважвун. Ауи рнаука нхара дахъпшылыгIвта агIгIвы кандидат диссертация рхчатI.

УахьчIвала урышв, абаза, гIвыма бызшваквала йгIацIцIыз ПIитIа Константин йпа наука, арыпхьага-цхърагIага гIвырата йыму 225 йнадзитI, ауат йрыуата 20 райхIа апхьагапI, книгапI, монографияпI.

ЧкIала ПIитIа йгьи абаза литературадырра

Ага йъачIвагIала дыздынхалуа урышв бызшви литератури ракIвызтынгьи, ЧкIала ПIитIа йнаука нхараква рпхьадзара йауата 122 абаза литература йазынархапI. Ауи йашвхIаусыгIвула азцIгIара джьауап айтуата ПIитIа араса йхIватI: «Ауи збзиру анаука мгIва сыквызцIаз апхьахьа ду Егорова Людмила Пётр йпхIа лакIвпI. Ауи дгIасайбжьатI сгватра рыцIа йыззынасырхара атахъу абаза литература акIвта, араъа уыздынхалра атахъу, йырхъвыхчIву уыс щарда аъаркIвата».

АрхъвыхыгIв шIа арат абжьагажваква йылайкIтI.

Ауи йгIалцIла абаза литературадырра апны нархара щардала йапхъахауата мгIва ликъьатI хIва йауаштI: ауи анаука йгьи акультура бзазара апны йауацIыхта йгIайрысабапуа далагатI абаза шIалахIвари литератури ргIвыраква, шIыц-шIыц йырхъвыххтI ачважвара ацIаскви агIвыра ацIаскви азазаъащата йырбжьу, згIвырала йшIу (згIвыра шIу абызшваква – асквш 1917 амщтахь гIвыра зауыз абызшваква – аредакция ррытаразга) абаза литература ащаквгылра апны аурышв литература магIныта йаму гIайырбатI, абаза гIвгIвчва йрыуата щардагIвы рынхара-бзазара апны йбергьльымыз анапаква гIащаквйыргылхтI.

Швапхата ЧкIала ПIитIа йгватра ззынайырхаз ауысква гIазырбауа йынхараквакI гIашIыхIпхьадзапI: «Айсра апхъала абаза литература» (асквш 2008), «Айсра апхъала, айсра агIан асквшква рурала абаза литература йадгылыз агIвычIвгIвысква рылахь шцаз: архив гIвыраква рыщтала» (ЧкIала Георгий йыцадигалтI, асквш 2017), «Уаз НыхIв Абрам йпа: йылахьи йыршIыйара тынхи» (асквш 2012), «Тобыль Тольыстан Закьарыйа йпа: йыршIыйара сурат архъвыхракви агIагвалашвахракви рпны» (асквш 2012), «ЧквтIу Микаэль. Йбзазари йыршIыйари: абзагIвраква, агIвыраква, айчважвараква, агIагвалашвахраква» (асквш 2018).

Асквш 1990-ква рцIыхъва йгIашIарышвта апхьахьа йырхъвыхра нхара апны йалкIгIу агыларта айтитI абаза уысагIв ду Мыхц Кьарим йыршIыйара. Ауи бзидздза цIуата тынчымгIва гьинамтуазтI Мыхц Кьарим йуысара. Ауи адуней уысара анадзара закIылагьи йшгIахьымшвауа гIайгвынгIвуата ЧкIала ПIитIа къару щарда азынайырхатI ауагIа бзи йдйырбарныс, йгIаргвынйыргIвырныс ймурадта. АуысагIв йыршIыйара йадкIылу книга абаркIырата агIацIщтра дацхърагIатI, атакIра проект «СгIахъынхIвыхитI» дагIаныршагIвыпI – йхъатала азкIкIра адигалтI, асатырцIахь атакIраква йрыхIазыртI, ауысагIв-атакIыгIв Галамага Андрейи йари йаларпата йынхатI.

АзкIкIра агIацIщтра йазыхIазырпI, асквш 2018 ацIыхъвадза адуней йгIаквылра атахъыпI. Асквш 2016 агIан йгIацIцIыз йкнига «Араъа сгIайтI араъа сгIанхарныс» (Мыхц Кь. йыршIыйара бзазара анапаква)» апны ауи апхъала жвасквшапхьадзара рурала ауысагIв йыршIыйара архъвыхра йазынархата йгIаквицIаз анхараква адикIылхтI - ауат 60 райхIа йнадзун. Абаза литератрурра апны ари апш монография йапхъахауата йгIаншатI – агIвгIвы йынхара-бзазара, йыршIыйара ргIаквчважвара аджыпха йтагылата.

Асквш 2017 агIан Россия ауагIахъа литератураква рцхърагIарала акъральыгIва программа апкъ йтата йгIацIырщттI гIвантологиякI: «Россия ауагIахъаква руыжвгIанчIви антология. Ауысара», «Россия ауагIахъаква руыжвгIанчIви антология. Асаби литература». Уыжвласыла йгIацIцIуаштI апрозагIвраква рантология. Арат ахгIацIщтракI рпынгьи ПIитIа Константин йпа абаза литература йанархару ахъвква адигалтI.

Ажвлара адкIылараква рынхара джьгарта далата ЧкIала ПIитIа цIолата дадынхалтI Джьгватан Къальи йэпика роман «Хьапщ джьуар» урышв бызшвала атакIра. Урышв бызшвала ароман агIацIщтра адыргалтI Ставрополь шIыпIа йтабзазауа абазаква руагIахъа-культура автономия «Абаза». Ауи акIвымкIва апхьахьа ъаза йгIащтIиххын агIацIщтра йазирыхIазыртI змагIны швабыж йдуу апрофессор Генко Анатолий йнаука тынха йауата абазаква йрызцуз агIвыраква, Абаза-апсыуа уагIа ртшауацIыхра ацхърагIара знархару адкIылара «Алашара» апрограмма апкъ йтата йабаркIыта агIацIщтра джвыквицIатI абаза шIалахIвара шабгу.

«АлокIква гIвкнигакI йнадзауата йгIацIцIхьатI, – йхIвитI апхьахьа. – азакIы Тобыль Тольыстан апхъала дыздынхалыз йгIвазкIкIракI йазакIыта, йгIвбахауа – ТIыгв Владимир апхъала йгIацIищтыз ахазкIкIракI адкIылата. Ужвыгьи ауатыкв йтапI Меремкъвыль Владимир, Тобыль Нурья разкIкIраква, Генко Анатолий йтынха йалу абаза шIалахIвара, Ломтатидзе Кетеван йгIазылкIкIыз ашIалахIвара, датшагьи Къарча-Черкес къральыгIва университет апны йапхьуз абазаква фольклор практика акIвдыршауата абаза кытква рпны йазыркIкIуаз ашIалахIвара. Ари анхара амгIаны швабыж йдупI, ауи ахIатырла амаль гIаншузтын схъатала йнасырдзахырныс схIазырпI».

Ужвы бжанардзата йыму уыс дупI абаза гIвгIвчва йгIарыквчважвауа акнига. Ауаъа йаншвалтI ауат рбзазари рыршIыйари йгIарыквчважвауа агIвыраква. Ари акнига шIыцрата йалапI урышв бызшвала йыгIвуа абаза гIвгIвчва рыхьызква. Апхъажва цынхъвыта йгIайитI абаза литература атурых знархару агIвыра – ауи агIалцIыртаква, ащаквгылра йгьи уахьчIвала аъащата йызтагылу.

Абаза литература – адуней апхьагIв йызцауата

Асквш 2007 йгIашIарышвта ЧкIала ПIитIа Берлин университет адоктор Штеффи Хоттивари-Юнгер длыцынхитI – абаза шIалахIвари агвацчпа гIвыракви урышв бызшвала йатайкIитI уадыргIвана намыца бызшва йатакIта ргIацIщтра йазадигалуата. Ари ацынхара ахъа ангIаджвыквылуаз абаза гIвгIвчва-пхIвысква ргIвыраквакI сатырцIахь рзадигалтI. ЙащтагIайуата ауат Штеффи намыца бызшвала йаталкIын Германия апны йгIацIцIуа анамыца-грузин журнал «Георгика» йгIаквылцIатI: Тлабыча Мира, Апса ФатIимат, Щбзыхва Лариса руысаква, Къвапсыргьан Валентина, ПIаз Роза ргIахIвахраква. ЙащтагIайуата ажурнал аномер намыца бызшвала йгIаквшватI Апсны уагIа р-Абашта айсра йазынархата Мыхц Кьарим йгIвыз ауыса абаркIыра «Апсыуа тетрадь» дгIаквчважвауата ЧкIала ПIитIа йадигалыз архъвыхра гIвыра.

УадыргIвана гIвпроект дукI абзазара йаларыжьтI: «Абаза локIква», «Абаза проза». Штеффи арат агIвкнигакIгьи закIыта йылчпан асквш 2014 агIан намыца бызшвала Германия йгIацIылщттI. Абаза локIква йырхъазымкIва анамыца гIацIщтра йалашватI 13-гIв абаза гIвгIвчва ргIвыраква. Ужвы ауат йхпахауа апроект йадынхалитI – Дагвжвей МухIадин йгIахIвахраквали йпьесаквали йалу акнига «Земфира» агIацIщтра. ЧкIала ПIитIа йара йхъвы йырхъйатI – агIахIвахракви апьесакви гIалихтI, урышв бызшвала йатайкIын йгIацIищттI. Ужвы ауи Штеффи намыца бызшвала дадынхалитI.

ЧкIала ПIитIи Штеффи Хотивари-Юнгери йацадыргалуа апроектква абзазара ралажьра ахчала йацхърагIитI АтакIра тдзы «Лоорен», ауи Швейцария йаъапI – Цюрих йачвыхъарамкIва Вернетсхаузен зхьзу акыт йтагылапI.

Адуней Мариинск Академия апны дакадемикпI

Асквш 2017 агIан ЧкIала ПIитIа Шаповаленко М.Д. йыхьыз нкъвызгауа Адуней Мариинск Академия днарахвтI, абаза литературадырра ахъвшара апны дакадемик-секретарпI. Ари агIаншара апхъала ауи Адуней Мариинск Академия аэксперимент нхара йахъыцIуаз ажвыхвсквша аюбилей йадахIвуата йакIвшуз анкъвакъвра далалтI. Анкъвакъвра апны абаза профессор-литературадырыгIв йгIайырбатI йкнига «Араъа сгIайтI араъа сгIанхарныс…» (Мыхц Кь. йыршIыйара бзазара анапаква)».

Араъа йхIвара атахъыпI апхьахьа-литературадырыгIв йбзазара апны ари йапшу агIатгараква шмачIым. Ауи асквш 2005 апны йагъьу анаука книга знархараз Россияла анкъвакъвра, анкъвакъвраква «Ставропольшта – 2009», «Ставропольшта – 2013» дырлауреатпI. Асквш 2018 агIан Россия абиблиотекаква йгьи агIвыма къральква рпны аурышв библиотекаква рквтала «УагIахъа щардала йалу Россия йгьи агIвыма къральква рлитература» зхьзыта йакIвшуз анкъвакъвра апны дапхъагылагIвхата йыхьыз гIархIватI.

ЧкIала ПIитIа Россия апынгьи агIвыма къральква рпынгьи зыхьыз бергьльу дапхьахьа дупI. Ауи йбзазара, йарыпхьара йгьи йнаука нхара гIазырбауа агIвыраква йгIарыншвалтI журнал, газет, книга щарда. Абар ауат рыуа азджьакI: «ЧкIала ПIитIа: йыршIыйара бзазара анапаква» (Къвбиналокт – Къвбина – Кубина. Къвбина кыт амш знархару агIвыраква. – Черкесск – Къарча, 1999), «СНГ аурымква рэнциклопедия» (Афины – Москва – Ставрополь, 1999), «УыжвгIанчIви кIавкIаздырра. АгIвычIвгIвыс дуква йгIарыквчважвауа агIвыраква» (Ростов-на-Дону, 1999), «КIавкIаздырра апны арат дзачIву, йырмагIну» (Москва: Академия, 1999), «Арат дзачIву, йырмагIну» (Ставрополь, 2001).

Йысквш 60 аюбилей йадахIвуата ЧкIала ПIитIа Константин йпа Ставропольшта ауагIахъаква йырбжьу амамырри ангIалри ррыбагъьара апны йгIатгараква рыхъазла ауагIахъа йгьи акъазакъ уысквала Ставрополь ашIыпIа комитет ЧIахIра ртшхъвага йквнадыргатI.