АпаштахI йзаман агIан Россия ахъазла КIавкIаз апны йапхъахуз «климат станцията» йалыз Гагра курорт агIаныршара апаштахIпа Ольденбургский Александр йыхьыз йапщылапI. СынчIва ауи дангIадрийызищтара сквшы 175 цIитI.

Капба Арифа

Ольденбургский Александр Петр йпа зыжвла намыцата Россия йбзазуз агерцогкви ахIчви рткъвым дрыуапI. Ауи аткъвым ОльденбургргIа рдинастия апны рахIа йшIаз къвадаман. ОльденбургргIа гIвбата йшан: Гольштейн-Готторп-РомановргIа (акъвадама «ахIба», асквш 1762 агIан Петр йпхIа Елизавета данпсы амщтахь Россия империя апны хъара зкIыз – аредакция ррытаразга) йгьи Гольштейн-Готторп (уыжвгIанчIви Германия алагъь-мараташвартала йаъу Ольденбург Герцогшта зунашва йацIаз – аредакция ррытаразга). Абари йгIвбахауа акъвадама дауан Александр Петр йпа.

Санкт-Петербург апны

Ауи асквш 1844 май а 21 (уыжвгIанчIви мшпхьадзащала – июнь а 2 – аредакция ррытаразга) апаштахIпа Ольденбургский Петр Георгий йпи Нассауская Терезии ртгIачва апны дйытI. Александр Россия йыримператорыз Павел I йпа йпа дипан.

АпаштахIпа Ольденбургский Санкт-Петербург апны асквш 1835 агIан йара йаба Петр Георгий йпа йгIаджвыквцIарала йгIахъыртIыз Хабзадыррала аучилища апны курс абга дапхьатI. Йаба йгIайшIикIгIатI апаштахIпа шIа арыцхIаква йрызйымаз агвчIагIви ауагIа дырра рылагара аздзышри. «Ауи агвчIагIв уысква йхун, асаби чымазагIвтара, Троицк йгьи Георгиевск ГвчIагIвра жвлара, аркъа змыжвквуз рыжвлара дырхъпшылуан, Россия апны физиология апхьарта агIаныршара йащтаз аурышв апхьахьа ду Павлов Иван дицхърагIун», – йгIвитI ауи йыхъазла «АпаштахIпа Ольденбургский – Гагра курорт “аба”» хъата йызму йстатйа апны ажурналист Клюев Анатолий.

Асквш 1890 агIан ОльденбургскийргIа ртгIачва рахчала апаштахIпа далата Санкт-Петербург апны архъвыхра медицина а-Император Институт гIахъыртIытI (уахьчIвала – Архъвыхра медицина аинститут, асквш 1917 мартIдза апечать гIацIщтраква рпны ауи «АпаштахIпа Ольденбургский йинститут» – хIва йапхьун – аредакция ррытаразга), ауаъа акIвпI зхабар газ йырхъвыхраква ъакIвйыршуз Павлов Иван (аурышв йгьи совет апхьахьа-физиолог, асквш 1904 агIан физиология йа медицинала Нобель йахча согIа гIазквнадыргаз – аредакция ррытаразга).

Асквшква 1870-1876 рагIан апаштахIпа Преображенск полк алейб-гвардия апны къвырльыкъв йхатI, асквшква 1877-1878 рагIан Аурышв-трыкв айсра генерал-майор чын йымата далан. Асквш 1895 йгIашIарышвта инфантерия ахьыла дгенералын йгьи а-Император йхъахча гвып рпны дгенерал-адъютантын, ауи акIвымкIвагьи Россия паштахIыгIва а-КъральыгIва совет далан. Асквш 1903 агIан аурышв суратгIвгIв ду Репин Илья Александр Петр йпа асовет йалакваз дрылата «Асквш 1901 май а 7 агIан а-КъральыгIва совет сквшышвкI анахъыцIуаз амш йазынархаз алачIвара» гвып портрет дудздза апны дигIвытI. Ауи асурат асквш 1938 йгIашIарышвта Санкт-Петербург а-КъральыгIва Урышв музей апны йкIыдпI.

Йара Санкт-Петербург, Литейна урам апны апаштахIпа Абашта апахь йгIатгараква гIарпхьадзауата асквш 1889 агIан йыздыргылыз ачвахъабага син уахьчIвагьи йгылапI. Ауаса Гагра апны ауи апш син гьаъам, йара, йухIвушызтын, ари апсуа къала агIаншара збзиру апаштахIпа Ольденбургский йакIвпI.

Гагра абагъьати ауи агьагьари

XIX асквшышв агIан Гагра ъачIву пслымдзын, ауагIа амалярия йагун, абагIдзара щардан, апхынла бампIагIван. Апсны Россия паштахIыгIва йанахъвха (аимператор Александр I йгIацIищтыз а-Манифест ащатала Апсны ахIыгIва Россия Империя йалалын асквш 1864-дза автономията ауи йалан – аредакция ррытаразга) айсчва ргарнизон зныкI йъаныргIалыз Гагра абагъьата Абаата анкъвгара заджвгьи йгьиуысмызтI. Асквш 1825 агIан Сенат гваран апны зхабар дута йгаз адекабристква ртшгIащтIыхра (апаштахI йхъазы акъраль унашва ъахъицIауа йапшIагылаз, адгьылрхарджьыгIвчва хвитнагIакIьи рымамкIва йызчпуз ахабза рыдзра йазабакIуаз агIымстачва ртшгIащтIыхра – аредакция ррытаразга) амщтахь къванчагIа здырбалуаз ауагIа штыргуз апшта ауи агарнизон дырщтитI атшгIащтIыхра йалаз агIвгIвы Бестужев-Марлинский Александр.

«Московский телеграф» («Москва ателеграф») журнал гIацIызщтуаз йайщчва ПолевойргIа Николайи Ксенофонти асквш 1836 июнь а 19 агIан йырзигIвыз асальамшвъа апны агIвгIвы ауи азаман Гагра уыла хъызымхуаз аквпшыра шаъаз араса дгIаквчважвитI: «Амшын КвайчIва атшпы, Апсны апны, ащхъа хIагIа дуква рпны бжьаракI амапI. Ауаъа апша гьнадзум, амара йаршыз абыхъвква йгIархъыцIуа апхара гьузычхIум, ауат агIальаматраква зымгIва йрыццахуата адзыгIвчкIвынгьи табитIта зфгIвы ухъа хънахуа дзкъьчIвыта йцитI. Ауи абжьара апны чва зхъам багъьата хвыцкI гылапIта – ахIагIараква йрыквчIву агъачва ауи ахъышвква йгIаркIылахыситI; агарнизон ауагIа атихIагIва йагитI, сквшыкI ауацIа араъа йыркIуа агвып рапш закIи бжакIи пситI, йгIанхауагьи чмазагIв хIатлата йгIатыцIхитI. Ауаъа йгылу йхвбахауа Черноморск батальон атенгьызла акIвымкIва датшата рчIвква йгьызрабадыруам, хIвыртата щрыкькIгьи ъарымам йгIалцIла асквш шабгу жьыцIгIагIвацала йчитI. АжвакIла йухIвушызтын, аурышвква рыхъаз аджьаль йагIвызу Грузия апны Гагра ахьыз щра зквырцIаз йхIаквым йагIвызапI».

СквшышвбжакI тIакIв ацта йанцIы Ольденбургский Александр Петр йпа ари ашта датшата – апхъахьыла бзиракIла узайгвыгъуш закI акIвта, йыла йабатI.

АпаштахIпа апсуа цIасла йпылра

ДшпагIанаг щта апаштахIпа Апсны, ауагIа алыхква тшпсщартата йрымаз Гагра курорт ауыхварагьи турыхта йамайа? Ауи дара йауацIыхта йстатйа апны йгIайхIвитI атурыхдырыгIв, апрофессор ЛакIоба Станислав.

АпаштахIпа Ольденбургский Гагра йапхъахауата асквш 1901 агIан дгIайтI. «Агъба «Ледокол» («ЦхIашвптшыга») щымта асахIат а 6 йаларыхъвашаз Гагра абагъьата йгIадгылтI, – дгIаквчважвитI ауи агIаншара ЛакIоба, – Согъвым округ аунашвачпагIв йцхърагIагIв акапитан Зенченкогьи ЧIахIныгIва змаз асас айсчва йшырхабзу апшта сальам йайхтI». АпаштахIпа йпылтI КIалдахвара кыт йауаз апсыуаква ргвыпкIгьи – йшгвынгIвыру апшта – джькIахбастала: «йазалхта йыргайыз айшва йшабгаз йдрыдзыз атыгъь, апсуа агIвдзи ашви гIаквдыргылтI».

Абар апсуаква йапхъахауата Ольденбургский Александр Петр йпа йшипылыз ауысла датшагьи хабар. Ладариа зтдзахьзыз атакIыгIв дгIарцхърагIауамцара ашIыпIа бзазагIвчва апаштахIпа йыхIватI аполиция йрылаз ахъахчагIвчва рабджьар нарахвта ащхъала йцарныс йайрыхвитырныс – хIвамакъкI йа чылькI гIарщыта асас тлапIа йызгIаргырныс ахъаз. Ауыс зквыз ари акIвын: асквш 1898 йгIашIарышвта Гвдауыта агьагьара йбзазуз ауагIа апаштахI йунашвала рабджьар рыквырхта йаъан.

«АпаштахIпа ауат рахIвара гIайгвынгIвуата дпшвырхъыччан апсуаква хшвокькI рыртырныс унашва йчпатI», – йгIвитI ЛакIоба. Ласыла ашварацыгIвчва гIвбнаджьмакI рымата йгIайхтI, апаштахIпа йшгIайпылызла дразхатI, дчатI-дыжвтI, «апсуаква рызгIвадара ахъазлагьи» шIа щтIихныс гьихъмаштылтI.

Гагра апны мшквакIла дгIашIасын апаштахIпа Афон ШIыцла, уадыргIвана Согъвымла дджвыквылхтI, Согъвым апны «Синоп» (акъала амарагIайырта гIвына апны ХIХ асквшышв ацIыхъва агIан йларцIата уацIыхъван ахI ду Романов Александр Михаил йпа йхвгIахыз асубтропик цIлауатра – аредакция ррытаразга) дцатI, Смецкий Николай (Согъвым адендропарки Гвыльрыпщ аргванква санаторийквакIи зыргылыз аурышв бзихагIв, агвчIагIвчпагIв – аредакция ррытаразга) йыпшцIа дтшкIаралтI, Ноев Федор (Апсны агиацинтква гIатазгаз аурышв хIврапшдзархIагIв – аредакция ррытаразга) йцIлауатраква дырпшытI. Йбаз зымгIва апаштахIпа ауи аъарала йпсы йазынадзан – Санкт-Петербург дшгIайхуаз йзаъаз апаштахI Николай II КIавкIаз апны адгьылква йырбжьу амшын аривьера йашIырпшыта уызгIвымсхыз курорт гIанырша йъауаш шIыпIа шгIайауыз йайхIвтI йгьи ауи дадйыргылтI.

«Асквш 1901 июнь а 20 акъраль ахчащтIацIарта йгIалырхын Гагра апны климат станция зларуыхвушыз сом зкьы 100 хьапщта йазгIауырщттI», – йгIвитI ЛакIоба Станислав.

Гагра арыпшдзара

Асквш 1901 октябрь агIан акурорт ауыхварала анхараква джвыквырцIахьан, йдыргъвгъваз айхамгIва цIагIвла агъбаква ауыхвага пкъыгIваква гIаргуан. Ольденбургский йагIан акIвпI йхъвашаз Гагра абагъьата Абаата ъагылаз дрыцкьата ауи йалачпаз акьльиса ангIащаквдыргылх. «АпаштахIпхIа Ольденбургская (апаштахIпа йпхIвыс, агерцогиня Лейхтенбергская, ахIпхIа Романовская Евгения Максимилиан йпхIа – аредакция ррытаразга) лахчала аквпшыра апхъала йшаъаз йапшта абагъьата йалачпаз йшйыху Ипатий йкьльиса гIащаквдыргылхтI, ауи акв ахIахъв йгIалху аджьуарквала йдрыпшдзатI, абльынква ауи ахъазла Санкт-Петербург дгIатырдата Апсны йгIардыз йбергьльу аурышв суратгIвгIв Нестеров Михаил йиконаква рыквйыгIвтI», – йгIаликIгIитI Клюев йстатйа апны.

Гагра, Гагрыпщ ресторан, Ольденбургский йтдзи йпарки рквпшыра
© Бжаниа Инал / АгIвдза Наала

Гагра курорт гIвысквшала (тIакIв ацта) йдыргылтI. Амшын атшпы асубтропик парк байа рчпатI – адзхъвкIылаква, аскульптураква, ацIла джьащахъваква, апальмаква щардата. АкIадза агьаба апны англия мрамор ваннаква ъамаз дзыла айъазарта гIаншатI, акъала апны – атыдздуква, аткванква, аресторанква, агъбадгылырта, телеграф-почта къвырльыкъвхарта.

РахIа йпшдзаз атыдзква йрыуан атенгьыз тшпы йашIачпу апарк апахь йгылаз «Гагрыпщ» ресторан (акъала йадамыгъата ззухIвуш ачвахъабага хъадаква йрыуазакIу, ахьыз ауи йадзхъсуа адзыгIв йгIахъыхпI – аредакция ррытаразга) – амшIы йгIалхыз, хпата йаквгылаз, апахьбльын апны сахIат ду зкIыдыз атдзы. ЙшырхIвахуала, ауи йамцIыхта Гагра йгIаргын чIвымыгъкI аларымцауата йамцIарцIахтI, йаргьи асквш 1902 агIан Париж апны йакIвшаз Адуней гIарбарта апны йгIадырбаз ауыхвара йапшхъатахатI. Йара ауи агIарбарта йгIатырган ахIпхIа Ольденбургская Евгения лыхъазла хантыдзкI гIаргтI – аресторани ауии йазакIу архитектура ансамбльта йаццун (ахантыдз гьгIанымхатI, ауи йамудзахуата йцан ХХ асквшышв асквш 80-ква рагIан йнырххтI – аредакция ррытаразга).

Ажва гьалам, уыла рыцIа йхъызхуаз апаштахIпа йтыдзду акIвын. Ауи агIан рыцIа тшызцырчпуз модерн уыхваща ацIасквала йырчпаз ауи атдзы акъала ахъахьла Жоэквара быхъвбжьара акIадзаква ргьаба апны унаквпшуан. Абар Клюев ауи шалыргаз дшгIаквчважвуз: «Атыдзду апны асасчва райззарти ачаражвырта пещи, уъанхуш апещкви амхIаракви айха харпчарла йрыпшдзу амрамор йгIалху ахIаквква рыман, абльынква аперс къадабакви йбергьльу асуратгIвгIвчва йыргIвыз асураткви ркIыдын. Хвду рыман апхъанчIви абджьарква разкIкIра, апсауатлаква, ОльденбургскийргIа рдамыгъа зныз арызна йгIалху асамоваркви амачвакви».

Йджьаущушта йаъапI апаштахIпа асасыртакви аресторанкви араъа ашIыпIахьызква йгIархъыхта хьзы шрыртуаш дъазгылаз. Датшагьи йхIвара атахъыта йаъапI ауи йпны апсуа ахIчви чIахI зму аткъвымква йрыуу ауагIи ширайгвалуз. Ажва ахъазла, йгIащаквхаз швъакI йшгIанахIвауала, Инал-ипа Топаз-хIва заджвы апаштахIпа Ольденбургский дйынйарныс тширыхIазыруата йтшы кIвдыр шIыцгьи гъвра шIыцгьи азичпатI, йара йхъа ахъазлагьи кIвымжв шкIвокIвакI ахIазырква рызната йдирыдзахтI, уацIыхъвангьи Бзыб дзыгIв апны гIвпслачва дукI гIайкIын согIата Александр Петр йпа йзигатI. Ауахьауыгьи асас гвапата дгIайпылтI, байата йуыхваз айшва дадзхъайырчIватI. Инал-ипа данцахуаз Ольденбургский ауи намыца дилижанскI гIвтшыкIгьи ацIахIвата согIата йыйттI.

АчIвыцаква радкъьалри арызна медалькви

Асквш 1903 январь а 9 «Гагрыпщ» ресторан апны гвыргъьахъв адыргалын акурорт ауырщттI.

«Асасчва рхIвахIвракви ртшазынархаракви дрыздзыргIвуата Ольденбургский йадыркъьалуаз ачIвыцаква йгIархъггIуз абыжьква йдырчвыз апещ апны йапхъахауата тшпсщара йгIайкваз ари амш йазалхта йдирычпаз арызна медальква ритуан. Амедаль апаштахIхъылпа анынта А.П.О. монограмми «Гагра асквш1903» ажвакви аквыгIвхын. Акурорт апрезентация чаражвра дула, топхысрала, ашIыпIа айсра гарнизон ргIамгIвайсрала йгьи йшиху Ипатий йкьльиса апны анчва тшизынархарала йалгатI», – йгIвитI Клюев Анатолий.

АпаштахIпа Ольденбургский Александр Петр йпа ауи амщтахь йпкъыуахата тшада шкIвокIвакI зцIахIваз хчархкI зцIаз арымдзатIатIала къазакъкI йынкъвигалуз йпхIвыс Евгения Максимилиан йпхIагьи дйыцта Гагра апны ауырата йбзазун, тшпсырщалун. ОльденбургскийргIа рпа Петр пхIвыста аимператор Николай II йахща цри Ольга – РомановргIа ртдзы апны йцIыхъвахуз ахIпхIа – дгIайгтI.

Асквш 1917 агIан ареволюция алагIваласраква ангIаджвыквыл Ольденбургский Россия империя дтыцIтI, Финляндияла дхъысын Германия дцатI. Йхабар шгазла, йцIыхъвахуз йысквшква ауи Франция, Биарриц къала апны йгатI. Ауи асквш 1932 агIан сквш 88 дыртата дпсытI йаргьи йара ауаъа, Атлантика атшпы апны дыцIарцIахтI.

Апсны атурых апны Ольденбургский Александр Петр йпа йыхьыз йанакIвызлакIгьи КIавкIаз атенгьызтшпы апны рыцIа йагъьу акурорт къалаква йрыуазакIу ауыхвара къарута йалайцIаз йапщылазлуштI.

ЙгIахIрысабапыз алитература:

  • Апсны абиография ажвар.
  • ЛакIоба Станислав. АпаштахIпа Ольденбургский Александр
  • Клюев Анатолий. АпаштахIпа Ольденбургский – Гагра курорт «аба»