АкъральыгIва уыснкъвгагIв гIальамат, археолог, атурыхдырыгIв, акIавкIаздырыгIв, з-Псадгьыл апхыцIа ахъазла згвы зхьуаз, йанакIвызлакIгьи ацIабырг йазгылаз агIвычIвгIвыс – аратла йгьгIанхум Воронов Юрий Николай йпа йанйыквчважвауа ажва бзита йырхIвауа.

Капба Арифа

Археолог бергьльы, атурыхдырыгIв, акIавкIаздырыгIв, акъральыгIва йгьи ажвлара уыснкъвгагIв Воронов Юрий Николай йпа асквш 1941 май а 8 Цебельда кыт, «Ясочка» – хIва йызпхьауа ВороновргIа рбзазарта апны дйытI.

Зыщайдза хъара йцауа аурышв агIымстаква ВороновргIа рткъвым ахъа Литва рахI Боброк-Вороновский Дмитрий йпны йгIаджвыквлитI. Ауи йтынхакI дкъвырльыкъвхагIвын, Иван Чвгьа йыпшцIа апны айшва анйыргIалуан. Асквш 1863 агIан Воронов Юрий йабаду йаба, Воронов Николай Илья йпа, Герцени антахьгьыт ареволюционеркви дъарпщылаз ахъаз йгIанхаз йынцIра КIавкIаз апны йгарныс ауыла дтыргатI. Асквш 1874 агIан «КIавкIаз шти ауи ауагIакви рпны йгIатгараква рыхъазла» Воронов Николай Илья йпа турых ду зму апсуа кыт Цебельда апны дестына 463 йнадзуз адгьыл йзыгIашIырчIватI. Абарауаса ВороновргIа рткъвым Апсны йгIатанагатI.

Цебельда йауу

Юрий Николай йпа йаба Абашта айсра Ду даладзтI, йсабиква «Ясочка» апны ран Светлана Василий йпхIи ранду Людмила Николай йпхIи йрыгIзун.

Воронов Юрий дхвыцыркIвата археология дхънахуа далагатI, ауи йацхърагIун атгIачва ъабзазуз ашIыпIагьи: Цебельда археология чвахъабагаквала йбайапI, араъа йаъан Апсилшта апхъанчIви багъьата, йара Цебельдагьи АмгIва чыльа ду адзхъсуан.

«Цебельда апсыхIва археология ауысла йшбайу ВороновргIа рахIбачва йырдыруан», – йгIвитI «Акърар гIазаб знарбаз» статйа апны ВороновргIа ртгIачва йрыгIвзаз апротоиерей Салтыков Александр. Ауи йгIаликIгIитI ВороновргIа рышта апны шакIвыз йхъвашахыз, анаука литература апны «Вороновская» – хIва йызпхьауа апхъанчIви кьльиса зквгылаз «ВороновргIа рытоба» – хIва йызпхьуз акIадза ъаныз. Ауаъа акIвпI аграфиня Уварова (ахIчва ЩербатовргIа рткъвым йгIарылцIыз аурышв апхьахьа, атурыхдырыгIв, археолог – аредакция ррытаразга) зыхьыз хъара йгаз VI-VII асквшышвква рагIан ахIахъв йгIалырчвыз Цебельда йауу анчва йсуратква ъагIатылгаз – ауат Эрмитаж йырган ареволюция амщтахь Тбилиси йрыртхтI.

Апхьарта дыцIаркIвата Воронов Согъвым апны Баграт йбагъьата (Апсуа паштахIыгIва азаман йауата йгIанхаз тшрыбагъьартата йчпу асквшышвквтаква рчвахъабага – аредакция ррытаразга) апны йбергьльу апсуа археолог Трапш Михаил унашва зхъицIуз археология жраква дрылазлун. Археология йазикIыз абзибара акIвпI Юрий йбзазара йамгIвагIарбагахаз. Ауи Ленинград университет археология хъвшара дыцIалырныс йаквикIдзан, ауаса ауысква датшата йцан асквш 1960 агIан амарагIайыртала йаъу акъральква знархару афакультет аегипет хъвшара дыцIалтI.

Ауи йарыпхьагIвын академик Струве Василий, апрофессор Каргер Михаил, амарагIайырта акъральква бзита йыздыруаз Пиотровский Борис датшагьи анаука щъата йацIагылаз ауагIа. ДшстудентыркIваз Юрий багъьата йщаквйыргылтI: йырхъвыхра нхараква зымгIва йара йпсадгьылта йпхьадзуз Апсны археология йазынайырхуштI.

«Ауи (Воронов – аредакция ррытаразга) дгьхънамхтI Ленинград къральыгIва университет апны дъапхьуз ахъвшара апны тшизыгIахъызтIыз алшара – Хефрен йа Джосер ргIастараква (Египет йаъу Хефрени Джосери рапхъанчIви пирамидаква йыртапI – аредакция ррытаразга) йылаквала йбарныс, – йгIвитI Воронов йгIайыквчважвауа йстатйа апны Бгажба Олег, – йаргьи йапхьара шалйыргуз йцри Апсны дгIайхын туризмла асоюз зымгIва рлаборатория апны йбергьльу аисторик-штадырыгIв, аистория наукаква ркандидат Пачулия Вианор йунашва дацIата акультура ачвахъабагаква рхчарала нхара ду джвыквицIатI».

Археология зымгIва рацкIыс йхъадапI

Воронов Юрий Николай йпа анаука апны йгIатгара хъадаква йрыуа закIыта йырпхьадзитI археологква зымгIва райшва йыкврымхуата йызпшлауа «Апсны археология карта». Ауи акIвымкIва ауи апхъанчIви уагIахъа апсилкви Апсилшти (апхъанчIви апсыуа къральыгIва гIаныршара – аредакция ррытаразга) руысла ъачIвагIагIв хъадата дырпхьадзитI. Йара йыхъаз йцрийыз Цебельда апны йакIвшуз археология пшгIараква «Цебельда экспедиция» рыхьызхатI.

«Воронов Юрий дархеолог гврыхвата рахIагьи тшъагIайырбаз апхьахьа баргвыта дъацIалыз Апсны аинститут апны акIвпI, – йгIвитI Бгажба. – Ауаса ауаъа ауи Цебельда, йынцIра шабгу дазцIабыргта дыззынхаз Апсилшта агвы апны йара й-Троя йызпшуан. Ауи йадигалыз Цебельда экспедиция йгIанарбаз Апсны йгьахъазым зыхъаз магIны аму».

Бгажба йшипхьадзауала, Воронов йнаука нхара хъаду йдоктор диссертация «Амшын КвайчIва амарагIайырта тшпква айха агIамта агIан (хIэра апхъала VIII асквшышв йгIашIарышвта хIэра VIII асквшышвдза)» акIвпI. Ауи ахчара Москва апны цсахIаткI йакIвшун: «Воронов Юрий йуыс хъахьхатI. Ари анхара рахIагьи магIны заму ауаъа Апсны йауаз апхьахьа аджьаз гIамти айха гIамти анагIвысуаз щаквйыргылныс хъатайкIытI, ауи йгIалцIла КIавкIаз апны йахъазымкIва ауи йаргвану аштаква рпынгьи йгIарауыз турых чвахъабага щарда ангIанша дрытамамхтI, ауи аъачIвагIагIвчва райхIарагIв аквшахIатхитI».

Аистория наукаква рдоктор, анаукаква Рдуней Славян Академия корреспондентта йалаз Воронов Юрий Николай йпа анхара апны гIапсара гьйымдыруазтI. Ауи йнапIы швкIпхьадзарала йгIацIцIтI анаука нхараква, акнигаква, апублицистика бзагIвраква, астатйаква. Воронов Апсны къральыгIва университет апны айсра амщтахь йапхъахуз дпрофессорын, заманкI Сорбонни Кембриджи рпны алекцияква дгIарыпхьун.

Воронов йпхIвыс лгIагвалашвахраква йгIарылхпI

Джьащахъвата дгIаквчважвитI Воронов Юрий йапхъахауата дшйабадырыз ауи йхъапщыла Хочолава-Воронова Светлана лстатйа «Йагъь гIвычIвгIвыс дгьсыздырам» апны. Ауат асквш 1974 агIан апхьахьа шIакви аршIыйара йапщылу чкIвыныргIи йгIвбахуз рсеминар ъакIвшуз Пицунда апны йабадыртI. Асеминар акIвйыршун Гварамиа Алеко (Апсны акъральыгIва университет аректор, апрофессор, афизика-математика наукаква рдоктор – аредакция ррытаразга), Воронов ауи дитарагылыгIвын.

«Сгвы йгIатахатI ауат асцена йшыквчIваз, асеминар апхьараква шакIвдыршуз, – лгIвитI Хочолава. – Алеко йызтаргъвычвта йзырдзахыз акостюм балахI, зчвала йылаква йрыквшвуз ас чIыхв йышван, дгъвгъвадза даъан, дпшдзан, Юрагьи йжакIьа баба йыкв, йларбагIвыгаква дангIархъпшылуаз дгватшныта, лакъырдра тIакIвгьи гIайныпщуа ауи дйыдзхъачIван, йышваз америка джинс костюм ауи агIан зыхьыз гуз Кастро Фидель дйапшта дачпун. АгIвыджь закIылагьи йапшымшва йубун, ауаса агIвыджьгьи зджьара йгIанымхауата йгврыхван, даргьи йутахъы-йутахъымызтынгьи угватра рзынаумырхакIва амаль гьамамызтI».

Апхьахьа йпхIвыс йшылхIвахуала, Юрий Николай йпа йара йынхараква йырхъазымкIва анахьанат йбергьльу апхьахьаква, археологква рынхараквагьи гIацIцIра ахъазла уыс ду акIвйыршун. Ауи апшта, йапхъахуз апсуа археолог Трапш Михаил данпсы амщтахь ауи йшвъаква азикIкIытI, йалйырган «Йынхараква» гIацIищттI. Йара ауи апшта дрызсакъын ауи Апсны археолог ахIбачва йрыуу Соловьев Лев Николай йпа йынхараквагьи, ауи йыхъаз книгагьи йгIвытI.

Ажва гьалам, апхьахьа гIальамат йхуз ауысква зымгIвагьи йыргвапхауата йгьаъамызтI. Ауи йтагвжва йшлыгIвуала, Грузия апны ахъара Гамсахурдиа Звиад (асквшква 1990-1991 рагIан Грузия ССР ЙхIаракIу а-Совет йаунашвачпагIвыз, Грузия йапхъахуз йа-Президентыз (асквшква 1991-1992) – аредакция ррытаразга) йаникIы Воронов йыхьыз ахIвынчIвы рыцIагьи мчыта йылырщуа йалагатI: «Грузия агазетква, ателебара, арадиуа, антахьгьыт ахабарргагаква Воронов Юрий «дапхьахьамцыта», «дфашистта», «дурышв оккупантта» акIвын дшгIадырбуз. Аурам угIаджвылцI йгьамуазтI, хIара хIгIашIадрысуан, гвауата йгIахIачважвун, йгIахIыщтаджвджвун, телефон йгIасуанта хIдыршварныс йалагун, дъапсыз ахъаз хIгвакъвпра хIыцагIвыршауата телеграмма хIзыгIарщтиуан… ЙыздырхитI Юра ауи йапшыз ателеграмма ахъаз йхIваз: «ЗаджвмаджвпI дшпсыз ауысла телеграмма йзапхьауа, йгьджьащахъвамма ауи!» – йаргьи йшихIальыз апшта дута йгIатирыхIвачвгIауа дхъыччатI. Ателеграмма Ленинград йауаз апхьахьа бергьльы Турчанинов йыхьыз ацIагIвын. УацIыхъван йшгIагIдырхызла, йара ауи азаман зныбыжьла йнаскIьахьаз, йчмазагIвыз Турчанинов йара ауи апш телеграмма Воронов йыхьыз ацIагIвта йадзатI».

Анаука апынгьи аполитика апынгьи ацIабырг йащтаз

«Юрий Николай йпа ацIабырг, анаука йарыбагъьаз ауысква дырпшIагылата кIара гьизымчпузтI, ага Апсни Грузии ртурых апны апшта йщаквгылхьаз ахъвыцщаква гIауыршIыцхра шатахъхуш гIайгвынгIврыгьи. Зъараны йгIайархIвйа йбзазара аныргIалща зпщылазлуш абаракъ знапIыцIу аисторикква штшрыцичпауа шакIву. Юрий Николай йпа ауат йрапшу айчважвараква йанакIвызлакIгьи аинтеллигент йшиквнагу апшта дхъвмаруа дгIарылцIхуан», – йгIвитI Воронов аргваныта йабадыруаз, Юрий Николай йпа рецензия ззигIвыз акнига «Ащхъа Апсны» згIвыз Бондарев Николай.

Воронов йцIыхъвахуз йысквшква бзидздза йбуз Апсны агьагьара йакIвшуз ажвлара-политика уысква йузыркъвымхуашта йырпщылан. Ауат ауысква йгIарылуымкIгIакIва йамуашта йалтI Апсны ауагIа р-Абашта айсра. Айсра гIаламгаскIва асквш 1991 агIан Воронов Апсны ЙхIаракIу а-Совет дадепутатта далырхтI.

«Апсны Республика апны йгIаларгаз айсра КIавкIаз атурых ардырра йазынархаз сархеология пшгIараква шсзынардзахуашла сгвыгъараква сыквнахтI, – йгIвуан йара Воронов асквш 1995 агIан дырщырныс щарда атахъыхымкIва йгIацIцIыз йкнига «Апсны – сара схьыгIа» апхъажва апны. – Ауаса ауи апхъала йсауыз адырраква, йсырхIаз ашвапха, йщаквсыргылыз абадырраква ауысква рахIа йанбаргвха швабыж йгIасыхъвахтI. АгIвычIвгIвыс йхвитнагIаквала апарламент комиссия саунашвачпагIвхарныс сзалызхыз спхыцIа апсуакви ареспублика анахьанат ауагIахъакви йхIыгвлу аштаква рбзазагIвчви ща зцрыхьуаз Шеварднадзе (совет йгьи квырджь политика йгьи къральыгIва нхагIвы, Грузия р-Президент (асквшква 1995-2003) – аредакция ррытаразга) йгьи ауи йыщтахьла йгылаз агIвыма къраль къаруква йщаквдыргылыз аргIапсща йанапшIагылуа идеология цхърагIара дсрайдзарныс гIасыхъвдаквнацIатI».

Апсны апны айбащраква анакIвшуз Воронов йызнымкIва агIвхъатакI райчважвараква дрылазлун. Далан ауи зхабар газ, асквш 1992 сентябрь агIан Москва апны йакIвшаз Ардзынба Владислави Шеварднадзе Эдуарди Ельцин Бориси ранйарагьи. МосквазтI, Санкт-ПетербургызтI, Лагъь КIавкIаз акIвызтI, ВеликобританиязтI, ПриднестровьезтI – дъанызлакIгьи Юрий Николай йпа ауагIа Апсны апны йыншауа ацIабырг шдйыргIуш дащтан. Ауи ажурналистква дрыцынхун, астатйаква йгIвуан, интервью ритуан, арадиуала дгIачважвун.

Апсны йапхъахуз р-Президент Ардзынба Владислав Воронов Юрий Николай йпа уыста йхаз араса даквчважватI: «Асквшква 1992-1993 рагIан хIара йангIахIгвыквс Воронов Апсны ахъазла хабарргарала айсра унашва ахъицIун, йаргьи ауаъа хIара хIайгIайтI. Ауи абакIра йъакIвызлакIгьи йакIвшун – агъа йнапIыцIаз, убзата угIанхарныс йахъазымкIва Апсны акъральгIв йхъахв узыхчара ъатахъыз Согъвым апынгьи».

Воронов Юрий айсра атурых ззырдырквауа рыхъаз магIын дудздза зму, хвы зквцIауачву ашвъаква, аматериалква, аквшахIатгаква ъазкIкIу «Апсны акнига шкIвокIва» згIвыз йакIвпI. «Акнига айсра гIалагищтара сквшыкI анцIуашыз асквш 1993 август а 14 йадахIвуата, айсра акIвшауаркIвауата йгIацIцIтI. Юрий Николай йпа ауи гIацIищтырныс дгвжважвун, йауа ухIварыквын адуней ауагIа йшауаш апш рыцIа пасата йыншауа ацIабырг рдырра атахъан», – йгIалылкIгIитI апхьахьа йхъапщыла Хочолава Светлана.

Айсра агIан Воронов ужвыгьи хъатакIла ауагIа дырдыртI: ауи дпублицист мчыта тшгIайырбатI.

«Уыла гIахъызтIуаз, йыззхъауцIуз, угвы йгIатахуз телебарали апечать апни ауи йгIачважвараква йара мурадкI йазынхун: айсра гIалазгаз, йагвыквсыгIвуи ауи йычвгьа зквшвази гIарбара. Апсны апны йыншауа, йдууым, ауаса зтурых зджьара йгIанымхауата йбайу ауи акъраль ауагIа йыртахъу ацIабырг йаргвану йгьи йхъару агIвыма къральква рпны йгIаргвынгIвуа йъацаз ауи йбзирата йалу гьмачIым», – йхIватI Воронов йыхъазла ажвлара йгьи акъральыгIва уыснкъвгагIв Джинджолиа Сократ.

«Мамырла рхъвыхра»

Айсра аналга амщтахь Воронов Юрий Апсны Республика аправительства давице-премьерта ддыргылтI. Айсра йацIыхъватшарахаз аларыхъвашара йгIаннаршуз абаргвыраква дрылата ауи ареспублика абзазагIвчва штшадыркIылуаш, айсра йрызгIаннажьыз абаргвыраква йшрайгIайуаш дазынхун, айсра апны йгIатыргаз айгIайра амщтахь ауи ацкIыс ймайрам «мамырла архъвыхрагьи» угIакIылсра шатахъу ауысла щарда йхIвун йгьи йгIвуан.

Воронов йполитика хъвыцщаква дрыквчважвауата аисторик Анчабадзе Юрий йстатйа «ХХ асквшышв агIан Апсны атурых апны Воронов Юрий йгыларта» апны араса йгIвитI: «Апсны ауачIвамш аэтнополитика хъахвитра амгIва йыквта акIвын Воронов Юрий Николай йпа йыла йшгIацIайыжьуаз. Ауи йгIаликIгIун ареспублика агеография аъаща абзири ачвгьари йнардзата йузалыргара шатахъу, Псоу дзыгIв апны узызхъымсуа мажа мчы учпарныс шгIващагIару даквчважвун, КIавкIаз шабгу йанакIвызлакIгьи йадызкIылуаз амгIваква гIащаквыргылхра, Амшын КвайчIва аэкономика магIны абгата йгIарысабапра дрызгылан».

Асквш 1995 сентябрь а 11 Юрий Николай йпа Согъвым апны йтгIачвагьи йаргьи ъабзазуз атдзы апны дырщытI. Ауи ачвгьахара ужвы йъагIадзазгьи йгьгIахърымтIыстI, ауи адызгалызгьи рыхьызква гьбергьльым. Ауи анынша ауагIа швкIыгIвпхьадзарала атгIачва ргвакъвпра шрыцагIвыршауа ъархIвуз ателеграммаква гIаргIвуан. Ргвы рыхьуата Воронов йцIыхъвахуз йымгIва днардастI Апсны апны ауагIа зкьыгIвпхьадзара. Ауи Апсны акъральыгIва музей адзхъа дыцIарцIатI, ауаъа уахьчIвагьи хIврапшдза ргалитI апхьахьа ду, акъральыгIва уыснкъвгагIв дудздза дызхъмаштылуа зымгIва.

Воронов Юрий Николай йпа аргваныта йыщтаныкъвуз агIвгIвы Ахвба Джьума Юрий Николай йпа данаъахмыз араса йзыйыгIвтI: «ХIуагIа ари апш ашIырпшыра рымапI: амш йаналахIауа алашара ашварах пахьла азынпара аъарала йщардахата рхIвитI. Амш йаналдзгIауа ашварах щтахьла йпата рхIвитI. СыгIвза Воронов Юрий Николай йпа санйызхъвыцуа сара ауи ашIырпшыра гIасгвалашвитI. Ауи апхъапхъа анаука, уацIыхъван аполитика данрылал хIнаукагьи хIполитикагьи пахьла бзита йпатI. Йгьи сгвыгъитI ауи данаъахым, чвгьадза даныдз амщтахь щтахьла хIымпахуашта. Ауи апшта йдупI ауи йтынха, хIара йхIызгIанижьыз агвбайара». Йара Юрий Николай йпа йыгIвза Ахвба Джьума йыйтыз акнига араса аквйыгIвтI: «Сара згвыла йапсилу уара зщала йапсилу йуыститI».

Воронов Юрий Николай йпа наука йгьи публицистика гIвырата 800 райхIа йымапI, ауат йрыуата 30 раъара монографияпI. Ркьазу йазпшитI ужвыгьи йгIацIымцIс апхьахьа йынхараквагьи.

Воронов «Ахьдз апша» орден йапхъахауа астепен йквнадыргатI. Данырщы амщтахь ауи археология тынха ахчара къару ду ъалайцIаз ахъазла «Абанпараква рбайара» зхьзу Россия ахча согIа далауреатхатI.