Когониа Иуа йынцIра айшысдзан, дшIата дпсытI, ауаса апсыуа уысара айачIвагвып рпны ауи йыйачIва зкIкIра рыцIа йымчыз йрыуазакIын. АуагIа руысагIв йысквш 115 йадахIвуата АААК ахабарргага портал йдрыхIазыртI ауи йгIайыквчважвауа абзагIвра.

Капба Арифа

Апсыуа уысагIв Когониа Иуа Абас йпа асквш 1904 мартI а 13 ауи азаман Кодор шIыпIахIва йызпхьуз йаланакIуаз КвтIол кыт апны дйытI. Йаба дадгьылрхарджьгIвын. Апсны апны ауи дтшрыгIвыгIв хахвата йыхьыз бергьльын. Гулиа Дырмыт йроман «КIамачIычI» апнынадзара йыхьыз алапI, ауаъа фыркI па дзауыз йыгвлакI дйайхIвахIвуата тшизынайырхитI: «Ауи афыр Кьагва Инапха йапшта хъацIара нкъвигарагIатI, Когониа Абас йапшта дтшрыгIвыгIв балахIхаргIатI!» – хIва.

АуагIа йгIарылцIыз ауысагIв

Дансабийыз йгIашIарышвта Когониа Иуа ауагIа ртурыхква дхъырхуан, ашIалахIвара йгвапхун – ауагIа йаларцIата абанпараква йгIамырдауа йгIамгIвайсуаз ауысаква, амшыркъвараква, ажважвква. АуысагIв дъагIадзынгалуаз аунагIва рпны щардала дсасуан зыхьыз бергьльыз агIвоу Чацба Чагу. ЙалкIгIата афольклор акIвпI уадыргIвана йуысара шабгу йащатахаз.

«Ауасаражвква йырхIвуз атурыхква, ахIварква Иуа йзыгIахъыртIуан ауагIа рфырра гIазырбауа агIаншараква йгIарыквчважвауа алокIкви атурыхкви рдуней джаьащахъва», – йгIвитI ауагIа руысагIв Ласуриа Мушни Когониа Иуа йзынархата йгIацIищтыз йкнига апны.

Согъвым апны

КвтIол аквтанай апхьарта дангIалга жвицсквша йыртаз Иуа Согъвым арыпхьагIвчва рсеминария дыцIалтI. Ауи апсыуа бызшва йхъатала дайрыпхьун апсыуа литература апатриарх Гулиа Дырмыт. ЙшырхIвауала, йалкIгIата асеминария данапхьуз агIан акIвпI Иуа уыса йыгIвуа даналага.

Когониа Иуа асеминария апхьагIвчва рлитература гвып «ШыйачIва» далата джьгарта дынхун. Йара ауаса агвып рнапIлагIвыра журнал агIаныршарагьи далан, уадыргIвана дахъадахатI. АнапIлагIвыра журнал йгIаквшвун ауи асхъан йыршIыйауа йалагагIвацуз апсыуа гIвгIвычва ргIвыраква, йара Когониа Иуа йчIвквагьи рылата. Гулиа Дырмыт йакIвымкIва араъа, ажва ахъазла, рыхьызква хIва йауаштI Дарсалиа Дзадза йгьи Папаскир Иван. ЙащтагIайуата Иуа йгIанйыршатI йгьи даунашвачпагIвхатI датша напIлагIвыра журналкI – «ЧкIвынргIа рбжьы» ахьызта.

Когониа Иуа йапхъахуз апсыуа журналистква рсатыргьи далапхьадзапI. «Апхьара зласабапйа» зхьзыз йапхъахуз йжурналист гIвыра асквш 1920 агIан «Апсны» газет йагIбахуз агIацIщтра йгIаквшватI. Йара ауи агазет йгIаквшватI йапхъахуз йуысагьи – «ГъычкIвры» ахьызта.

Москва апны апхьара сквшква

Асквш 1925 агIан Когониа Иуа Москва йтагылаз ажурналистика аинститут дыцIалтI. Акъала ду апны зхъахIара дуумыз ачкIвын дгIапсауа дбзазун.

ЙъахIыльчва йырзищтийыз сальамшвъакI апны Иуа араса йгIвытI: «УахьчIва пщымшкIхауата сызлабзазуш закIгьи гьсымам, ауаса сгвы гьсрыдзуам. ШвсхъымгвыргIван. ШвсымрыгIапсауата счIахъвахв сауаштI. УачIвы сыгIвзачва срыцта тIакIв гIахIынхарныс хIцуштI».

Аинститут дшапхьузымцара Когониа Иуа журналисттагьи дынхаркIвун. АгIвыраква рщарда акультура йазынархан, ауат Согъвым аредакция йщтиуан. Москва апны Когониа Иуа йуыс йалкIгIата йбаргвхатI Апсны апны атгIачва йырхъарпаз, йзагIзуз йаба Когониа Абас данпсы амщтахь. АуысагIв рыцхIата дбзазун, йымгва йагхун, ахьта йхъагылан. Когониа Иуа щардала аинститут дымцауа дгIанхун чгIвыча пха ъайымамыз ахъазла.

«ЗызгIвадара тIахсаз, йкъарусызыз Когониа адзын хьшвашви агъны чвгьи гьизымчхIатI, – йхIвитI Ласуриа. – Апша хвит цкьа йащцаз ачкIвын аинститут дангIалгушыз асквш 1928 агIан дчмазагIвхатI – жван гIайахвтI».

АуагIа руысагIв йпсхъа шнардасыз

Иуа аинститут дгIалгарныс гьйылымшатI: айъазагIвчва амальынтшахатI. ДчмазагIв хIатлата йцришта дыргахын ауаъа асквш 1928 июль а 14 атшын дпсытI. Ауи агIан сквшы 24 ахIа дгьыртамызтI. Ласуриа йшигIвуала, уагIа щардагIв гIайззатI ауысагIв йпсхъа нардасырныс ахъазла.

АуысагIв Щынквба Баграт араса йгIвытI Иуа данпсы амщтахь: «Сара щардала сыла йабатI апсыуаква апсы йтшы кIвдыр зквцIу йа йхIапчыпква рыдзхъа дшырчIвыуаз. Ауаса ауи йагIан апшта апхъалагьи ацIыхъвалагьи зынгьи йгьзымбатI акнига йахъачIвата апсы дырчIвыуа».

АуысагIв дъадзабгаз йгIацIцIыз акнигазаджвыкI йахьзын «Апоэмаква. АпхъанчIви гIахIвахраква». Ауи асквш 1925 агIан Согъвым апны йгIацIцIтI. Ари акнига й-70-хауа асквшква рагIан Согъвым апны йатагIацIырщтхтI, уадыргIвана Москва апны урышв бызшвала йатакIта йгIацIцIтI. Ауи акнига ангIацIцI амщтахь Когониа Иуа ауагIа бзидздза йырбуз, зуысаква збарла йырхIвуз дуысагIв шIата йыхьыз бергьыльхатI. Зтшын йпсхъа нардасуаз ауагIа Иуа уагIахъа фырта дщтIырхтI.

Апсыуа поэма агIаныршагIвы

«АуысагIв йлирика апны амагIны дупI автор йтурасы, ауи йлахIвараква, дызтагылаз азаман апны йынкъвигуз йдунейпшыща», – йгIвитI апхьахьа Бигуаа Вячеслав.

АлитературадырыгIвчва йшырпхьадзауала, Когониа йакIвпI апсыуа литература апны поэма гIанзыршаз. Когониа йпоэмаква щатата йырзалтI ауагIа хабарква, атурыхква, агIахIвахраква. Ауат ртемаква зынгьи ажвыра гьрыхьуам, анцIрала хвы зму агIвычIвгIвысагIа ацIасква йыргIарбагапI. Апсны апны дзачIв апхьагIвызлакIгьи ахрестоматияква йрыншвалыз Когониа йпоэма «Навей йгьи Мзауч» асатырква майрата йзыгIадыруаштI. Абар урышв бызшвала Липскеров Константин йатайкIыз ауи апоэма йгIалху асатырква:

Ашуара угIанаблитI, агIвагвана хъарапI,
БаргвыпI ащхъа мгIва.
Навей амзагIвцIла ажьора апны дщтIалтI
ТIакIв тшпсищарныс ахъазла.
Асабиква рапшта ачва тынч дагатI,
ДычвапI пхызгьи йымбауа,
АмзагIв хъвадамаква аруышвуа
ЙгIаситI апша – йгIаншуш адыруазшва. Мзауч ймурад
Йырхъйарныс дгвжважвауа
Мадза-мадза йшвокь йызкIылйырпштI
Йычвуаз Навей.

Когониа йкъальам йгIахъыцIыз анахьанат апоэма гIальаматква йрыуапI «Абатаа Беслан» йгьи «Хмыч-шварацыгIв». Апсны ауагIа руысагIв Щынквба Баграт Когониа Иуа ауагIа бзи йырбата йбергьыльдзахаз ауысагIвчва дрылайпхьадзун.

«ХIлитература апны ауи ащатащтIацIагIв Гулиа Дырмыт Иосиф йпа йгIайнамычIхаз Когониа Иуа йапшта йауацIыхта заджвгьи ауагIа рбзибара гьгIайдамыхIвтI, – йгIвитI Щынквба Дырмыт. – Йэпика гIвыраквала йалаз йапхъахуз йкнига ангIацIцI амщтахь зынла ауагIа зымгIва бзи дырбатI. Когониа йпоэмаква ауагIа йъаргвапхаз йашвхIаусыгIвапI ауи йталанти йъазари. УахьчIва йъагIадзазгьи ауат апоэмаква шIырпшыра змамкIва йбзидздзу аэпика гIвыраква рпны йшвапхата йырпхьадзитI».

Когониа Иуа йыршIыйара тынха гьдууым – зымгIва шалу агIпоэмакIли жвабапхьадзара йнадзауа ауысаквали йалапI. Йшырпхьадзауала, ауысагIв йгIвыз йауата щарда щтадъа йыдзтI. Ауи апш хъвыцра йашвхIаусыгIву Когониа йапхъахауа йкнига апны ласыла йгIвбахауа йазкIкIра гIацIырщтырныс йшдрыхIазыруа ъагIанахIвауа акIвпI. Когониа йтынхата йыдзыз йрыуапI Москва данапхьуз йгIвыз зымгIва.

Когониа Иуа апсра ахъазла щарда йыгIвуан, йалкIгIата загIа йнамдзас чкIвынргIа рпсра даквчважвауата. Швабыж йгвасрапI, ауаса йсатырква йгIархIвуз йара йылахьгьи йанылтI:

Азаман, азаман, хъамкIыхла уабацауа уара –
ЙашIамсуа йкIапIлитI алахъвгIахъасраква, щардата,
ЙурыгвжважвитI атшыгIвгьи ащъагIвгьи,
ЙысчвугъычитI адакъикъаква сахIатипхьадза.
Уара уыгIвитI йбергьльым амгIващквала,
ХIбзазара йгIалауыжьуа адрыкъвакви ахцIаракви.
СуыхIвитI, йгIашIакIы йгвжважвауа усахIат,
Уылпха ду сызгIарау – йгIарпсайспа!

(урышв бызшвала Левитанский Ю. йатайкIтI)