Асквш 2019 февраль а 1 сквшы 65 йхъыцIитI абаза мсылман жвлараква ркъады, Черкесск къала йхпахауа ажвлара римам Хвби Иналь ХIамзат йпа. АААК ахабарргарта портал амсылман уысхагIв адин даззырцаз амгIва, йбзазари йынхари йгIарылху агIаншара джьащахъваква знархару абзагIвра адыргалтI.

Айсан Людмила

Хвби Иналь Къарча-Черкес Республика Абаза район йаланакIуа ЙынджьыгьчкIвын кыт дгIатадритI, араъа дбзазитI. Ауи йаба Хвби ХIамзат АбдурахIман йпа Къвбина дауан (Къвбиналокт – аредакция ррытаразга), йыхьыз агьагьара апны йбергьльын, пIатIу йыквын.

Апсыуа щайдза, атгIачва ймайрам рылахь йгьи абаду йшвапха

Иналь йшгIайгвалашвахуала, йабаду йхIвауата йгIатI ауат рапхъанчIвиква Апсныла йшгIахъысхыз. ЙгIазлыцIыз ажвла йрыхьызпI Ахуба йа Хубуа.

«ЙангIахъысх акъарча кыт Къартджьурт апны йгIашIастI, рахв дырхIун, млыкв дырхIан рщапIы дрыбагъьатI йгьи акыт апны йапхъахауата ахIахъв тыдзква зыргылыз йрылапхьадзан, – йхIвитI Хвби Иналь йтгIачва ртурых гIайрахауата. – АхIбачва къарча бызшвала бзита йчважвун, ауаса зынгьи рцри бызшва гьырхъдымраштылуазтI».

Ауаса Иналь ХIамзат йпа йабадучва акъарча кыт Къартджьурт йгIатыцIхра атахъхатI щахахра ъагIаншаз ахъазла. Абараса ауи йабаду АбдурахIман дсабийыркIвата абаза Къвбиналокт дтанагатI. АтгIачва агIщара зырхIвуз гьрымдыруазтI, акыт абзазагIвчвагьи гIарцхърагIан араъа рщапIы йхвынгылхтI.

Рбзазара тынчта щарда йгьнамитI: аколхозква ргIаныршара джвыквылтI. Ауи азаман гвыгIвмыгIв агIан ХвбиргIа ръахIыльчва, рыгвлачва рыуа щардагIвы ркIхьан, йтыргахьан. Дара ХвбиргIа гIазхчаз рабаду йащакI йапхъахауа адуней айсра дъапшцIаз, ауи амщтахь Ар Къапщ рпны афицар чын йымата къвырльыкъв ъайхаз акIвпI. АтгIачва дууын, Иналь йабаду АбдурахIмангьи дрылата асабиква 12-гIв йнадзун.

Иналь ХIамзат йпа йбзазара апны йабаду йшвапха магIны ду азибун.

«Сабаду АбдурахIман амсылманра цкьата йынкъвигун, мышкIы апны хвын намаз йчпун, – йхIвитI Иналь. – Намаз аничпуз сылапш гIайхъысымхуа сипшуан, йгIаныцIуа алсыргарныс сащтан. ЙалкIгIата сабаду йакIвпI йащтагIайуаз атлахан апны зшвапха саргвышхвата адин садзыргылыз».

Аба – йаба йпха нкъвигун, дыгIвза цIабыргын

ХвбиргIа рпхыцIа апны архъвыхраква гьашIамсуазтI. Абашта айсра Ду гIалагатI. ХIфыр йаба ХIамзат айсра дпшцIалтI. Айсра йапхъахауа амшква рпны йгIашIарышвта йща йалаз ахъацIари афырри гIайырбун. Ауи джьгарта дазабакIуан Сталинград агIархвитхра, агъа йхква гIайыквпIлауа Днепр дырстI, Польша агIархвитхрала айбащраква дрылан, Берлиндза днадзатI. Ауаъа йбызшвалагIв, ЙынджьыгьчкIвын йауаз Быджь МухIамад дгIайынйатI. Ауат агIвыджьгьи АйгIайра ду ацдыртлапIатI, йанбжьагIвхатI, сквшбжакIла акомендатура апны къвырльыкъвхара йгIанхарныс йангIалтI.

Асквш 1945 декабрь агIан йани йаби рунагIва дангIадгылх ХIамзат ахабар чвгьа йдыртI: асквш 1943 агIан йабагьи атгIачвагьи ГIвадахь Къазахстанла йтыргатI анахьанат акъарчаква йрыцта – «рпсадгьыл йайжьата» йдыркъванчан. Айсра йасайыз ХIамзат йгвы гьйымрыдзтI, йшцалакIгьи ацIабарыг гIащаквйыргылхта йаба йцришта дгIайгхырныс мурад йкIытI.

Ауи джьгарта дгIайцхърагIун ЙынджьыгьчкIвын йауаз йынбжьагIв МухIамад. ХIамзат ауи йкыт дталхитI, ауаъа унагIва далалитI, хакв йчпитI, саби гIайыцIагылитI. АнбжьагIвчва йашIамсуата АбдурахIмангьи йтгIачвагьи ргIацапахра йшацхърагIуш йащтан.

Совет Союз ахъыхчара министерства йашIамсуата тшазынархара швъа рщтиуан, йапшым акъральыгIва уысхартаква рпны йырщтиуаз ахIвара швъаква рпны йгIадырбун АбдурахIмангьи йтгIачвагьи гIазлыцIыз шабазу, льажьагьи шрымам. ЙцIыхъвахауата рмурад гIардахIвтI: асквш 1957 агIан атгIачва рынасып гIацIцIын йадгылхтI. ХымызкI анцIы ареабилитация знархараз ащаквыргылра гIацIцIын йтыргаз ауагIа рцри кытква рпныла йгIацапахтI.

Зани заби пIатIу ду рыквызцIуз ХIамзат ауат йунагIва апны йанйыргIалтI. Йара йтгIачвагьи найахвын Сторожевая станица апны бнапкъра дцатI, ахча тIакIв гIайынхата тыдз шIыц йыргылырныс йгвыгъата. ДангIайх хакв шIыц йхвгIан дталхтI, ауи апхъала йбергьльу ауысагIв ЧквтIу Микаэль йан йылчIвын.

«ХIаба йажви йуыси зынгьи йгьагIвымсуазтI, нбжьагIвра йзынкъвгун, йажва хвы аман, – йхIвитI Иналь. – Ауи йпны унадзарныс щарда атахъын, йгIвпхIвысчва йгIартынхаз хIара йсабиква зымгIвалагьи ауи хIйапшхара, йбагъьара хIылахIкIырныс хIтахъын. Дызтагылаз азаман йаквыргIапста хIаба йдунейпшыщала дкоммунист цIабыргын, адин йгьазхъайымцIузтI».

Бзазара мгIва азыпшгIари ан лыхъазла йгIагвалашвахракви

АтгIачва щардала йъайтыпуз ахъазла Хвби Иналь апхьартаквагьи йпсахуа дгIамгIвайсуан, йбзазара апны ъачIвагIата йгIалихуаш гьизыщаквмыргылуазтI. Апхъапхъа ауи астрономии физики дхъырхуан, Харьков ауниверситет дыцIалырныс ацIыхъва дтагылтI. Архъвыхраква даныркIылымс Харьков дгIанхан атшазрыхIазырра арыпхьараква рпны тшаницIатI, ауаса арра къвырльыкъвхара дызшIырттI.

АкъральгIвынаква зхчуз архъвква дрылата Иналь Армения апны дахIврала къвырльыкъв йхатI. Йцришта дангIацапах щарда йнайымгхуата унагIвара далалтI. УадыргIвана ауи йъачIвагIахуш йхъапщыла Кьанджьа Зоя ХIаджьмурат йпхIи йари йацгIалырхтI. Зоя Къвбина кыт дауапI, ахвгIахвтра нхартаква рпны бухгалтер-ревизорта дынхун. Иналь анхарта йацйырцауамцара апхьара дыцIалтI Ставрополь акооператив техникум, уадыргIвана нхартаквакI рпны ахвгIахвтра ъачIвагIаквала дынхатI, ауи амщтахь уыхвагIвта.

Ауаса йылайхIвун дызпщылу анхара гвлахIара тшапщылам. Зынзаман Иналь Къазахстан ауыхвартаква рпны дынхарныс дцатI, тдзы злайыргылуаш ахча гIайынхарныс ахъазла. ДангIайх тыдз йыргылын уахьчIва йъагIадзазгьи ауаъа йтгIачви йан Зурйат Мырзабакь йпхIи (лаба йткъвымхьыз ГванапI) ацыгIвнабзазитI.

«ХIаба дйапшымкIва хIан дъасан, иман нкъвылгун. Ага совет ъадабла адин йазхъарымцIузтынгьи, ауи лпыкв АлахI йыхьыз зынгьи йгьыквымшвтуазтI, – йгIайгвалашвахитI Иналь. – Ауипхьадза саргьи сгвы гIатIатIахун, йпшкахун».

АцIабырги абзазара амагIни рынкъвцара

Иналь йбзазара уысква ауралагьи йауацIыхын.

Ауи апшта, й-90-хауа асквшква рагIан ауи абгата днанауахвтI ЙынджьыгьчкIвын акультура тдзы апны йынхуз ауагIа театр. Атеатр йдыргылуаз аспектакльква ауагIа швабыж бзи йырбун рцри кыт йахъазымкIва агвла кытква рпынгьи. Атеатр дъадзанхуз Иналь ауагIа аргваныта драбадыртI, ауат рпахь хвитта дгIачважвауа тшибжьатI.

Йара ауат й-90-хауа асквшква рагIан сквшкъомкI руацIа йщаквгылаз асовет атеизм амщтахь ауагIа адин тшадыркIылхуа йалагатI, адин ацIасквала рдунейпшыща гIащаквдыргылхуан.

Акыт абзазагIвчва джьгарта адин гIащтIырххтI, амаджьгыт апны йайззауа йалагатI. Агвла кыт АлбыргIан абзазагIв Меремкъвыль Альи апхъагылагIвчва дрыуата ауагIа адин йадикIылуа далагатI. Ауи ауагIа къвыръан йапхьауа йбжьун, Инальгьи анахьанат йкытлагIвчва дрылата ауат абжьараква дрылан. ЙалкIгIата здырраква цIолаз, йгIвычIвгIвыс джьащахъваз Альи йакIвпI амсылман дин апны йапхъахауата Иналь йарыпхьагIвыз, адин амгIва дыквызцIаз.

Йныбыжьла сквшы 40 анихъыцIуашыз Иналь йылайхIватI йбзазара апны уыс хъадата йынкъвигара атахъу адин, ауи ауагIа йрылагара ауыс шакIву.

ЙалкIгIата Иналь йакъыль гIанаршIыхатI Вашингтон Ирвинг йкнига «МухIамад пигIамбар йбзазара». Ауи йхъвыцщагьи йдунейпшыщагьи апсахтI, ауи асахIат йнанаркIыта адин дазынхарныс багъьата йаквикIтI. Иналь мачI-мачIымцара йбзазаща йпсахтI, абгата адиннкъвгара тшайттI.

«Сара санчкIвыныз ауралагьи ацIабыргра сазгылан, ауи ашвхIаусыгIвала сыгIвзачва «закон» – хIва йсыпхьун, – йгIайгвалашвахитI Иналь. – ЙалкIгIата анцIрала сыззыпшгIуз ацIабыргра акIвпI динисльам апны йхъаду».

Адин анкъвгара йгьи аимам йъанатIа

Иналь асквш1992 агIан Къарча-Черкес Республика ащтийыгIвчва гвып дрылата Махачкала апны йакIвшуз Лагъь КIавкIаз амсылманква райззара ду анхара далан. Ауи атлахан ауи адин йшгIанахIвауа апшта мышкIы апны хвын намаз йчпун, дурычуан, Черкесск апны йгIахъыртIыз аисльам институт дцалун.

ЙалкIгIата аинститут аректор Бостанов ИсмагIиль-хIаджь, Къарча-Черкес Республика йгьи Ставропольшта рдин унашвахъцIарта амуфты йтарагылагIв, айззаракI апны Иналь гвы гIайыйттI.

«Ауи азаман адзыр ангIанша акыт абзазагIвчва щардагIвы ртыдзква швабыж йрызарархатI, хIаргьи ауат хIшырцхърагIуш хIащтата хIынхун, акъральыгIва нхартаква цхърагIара уысла тшырзынахIырхун, – йгIайгвалашвахитI Иналь. – ИсмагIиль-хIаджь ауи агIан йсгIапсаз хвду аквицIатI, йуысхарта апны цхърагIагIвта сирайгватI».

Аисльам институт апынзаджвыкI акIвын ареспублика шабгу адин ауысла гIальма ъагIацIыргуз. Ауи азаман аинститут йрыцынхун Египет, Трыквшта, Азия Квта йгIартыцIта йгIайуаз арыпхьагIвчва, арыпхьара уысква йрыццауата ареспублика амаджьгытква рпны имам ъанатIа нкъвызгуш ауагIа дрыхIазыруан. Бостанов ИсмагIиль-хIаджь Хвби Иналь абжьара уысквала аректор дитарагылагIвта дынхарныс дирайгватI.

«УахьчIвала йыздыруа, сыззычпу зымгIвала згIапсара сыду Бостанов ИсмагIиль-хIаджь йакIвпI, ауи йсылшуш йазхъайцIауата, адырраква гIасылайцIатI, адиннкъвгара сазибжьатI, – йхIвитI Иналь. – Апхъала адин араса цIолата салалпIхIва сгьымхъвыцуазтI. Ауи йакIвпI аимам йъанатIа сзынкъвгушта йхъасзырцIаз».

ГвасрапI, ауаса асквш 2010 агIан Бостанов ИсмагIиль-хIаджь пхастала дыдзтI.

Асквш 2004 агIан Хвби Иналь Сауд Аравия хIаджьчпара дцатI. Асквшква 2006-2008 рагIан ауи Москва апынгьи Санкт-Петербург апынгьи асеминарква дрылан, йапхьара аисльам институт апны йынхара йацйырцун.

Асквш 2011 агIан Къарча-Черкес Республика амсылманква райззара ду акIвшауата щаквыргылра нарахвтI Ставропольшта йырпщыламкIва муфтийат (амуфты унашва зхъицIауа амсылманква ршIыпIа адкIылара – аредакция ррытаразга) кIьыда гIандыршарныс. Хвби Иналь адин унашвахъцIарта амуфты Бердиев ИсмагIиль-хIаджь дицхърагIагIвта ддыргылтI. Асквш 2012 агIан акъады йъанатIа (амсылман дин апны ахIаквымхагIв – аредакция ррытаразга) гIандыршатI, Иналь абаза мсылман жвлараква ркъады йъанатIа йгьи Черкесск апны йхпахауа ажвлара римам йъанатIа рынкъвгара дадгылтI. Адин жвлара апны мадырса нхитI, араъа хвыдъа йызтахъу зымгIва гIальма гIарыквшвитI. Ауи акIвымкIва араъа адин йапщылу ацIасква нардаситI.

Иналь йхъагьи йакIвйыршауа анхарагьи дрылачважварныс бзи йгьибум. Ауи магIны амата йпхьадзитI чкIвынргIа рыдынхалра, аэкстремизм, атерроризм йгьи анахьанат ажвлара мыгIвхъгараква рабакIрала анхара.

Йапшым апроектква, акъральыгIва программаква апкъ йтата Хвби Иналь апхьартаква рпны дгIачважвалитI, акытква рпны аджьамгIат рпахь уаз йтилитI.

«Ужвы азаман швабыж йхIатлапI, щардагIвы абзазара ргвы аквыдзитI, абзири ацIабыргри йгьрызхъарцIахуам. АзджьакI амыгIвхъгара тшартитI, ахабза йахъыситI, ауат йрапшу агIвычIвгIвысква шгIахъынхIвыхуаш хIащтазара атахъыпI, ауи ауысла адин йгIанахIвауа гIахIрысабапуамцара хIырцхърагIарныс хIборчпI, – йхIвитI Иналь. – Швапха бзи щарда аъапI чкIвынргIа ракъыль гIащаквгылхта абзазара тамам амгIва йангIаквгылхуа – йрымыжвхуа, уакъыль ухъызцауа ахъвшв уауква тшырчвдрыхъарауа».

Хвби Иналь йшгIаликIгIазла, ужвы абаза кытква зымгIва рпынгьи маджьгыт аъапI, Малабазинск апынгьи амаджьгыт дырчIаджьитI. Черкесск апны йхпахауа ажвлара рыхъазла маджьгыт шIыц руыхварныс рмурадпI.

Йаби йабадуи рымгIва найырдзахуата

Иналь йтгIачва рбзазара йара амгIва йыквта йымгIвайситI. ЙпхIа дарыпхьагIвпI, йпа йаба йыщта йырцитI, ддиннкъвгагIвпI. Йара йбзирала йгIариква рыхыгIвпхIчви рыгIвпачви намаз рчпитI. Иналь йалкIгIата йхъа лыладупI Астомбыль апны адин апхьарта йыцIу апхIвыспахвыц Диана.

«Сара кIьасата адин садгылызтынгьи ауи сгвы арыбагъьитI, схъагвы аквыта йынкъвызгитI. Анчвата йдуу йкъаругьи йылпхагьи гIвына гьрымам. Сара сабаду йымгIвала сымгIвайситI, сгIариква йгIартынхаз асабиквагьи сыщта йтагылхуаштI», – йхIвитI багъьата Хвби Иналь.