Июль а 24 сквшы 70 йхъыцIитI апсуа уысагIв йгьи ажвлара уыснкъвгагIв, 15 сквша Адуней апсуа-абаза уагIахъа радкIылара (МАААН – ужвы АААК) йагенеральна секретарыз, «Ахьдз апша» орден йгIвбахауа астепен зму Аламиа Геннадий.

Барганджиа Саид

АуысагIв уинымйаскIва уыла дшпагIацIаужьуа? Ажва гьалам, ауысара – алахIвараква йыртыппI. Ауаса алахIварадзаква йынкъвызгауа йквпшыра йанакIвызлакIгьи йгIаунахIвуата йгьаъазлум. Аламиа Геннадий сйынйарныс санцуз пасата закIытагьи сыла дгIацIазымжьуата данызбара зыхьыз зыргаз сайчважвалагIв бзи-бзи сипшырныс йаквскIтI.

Аламиа дъауысагIву йгьи дъагIвырагIацIщтыгIву, дъажвлара уыснкъвгагIву, КIавкIаз ауагIахъаква р-Конфедерация гIанзыршаз ъайакIву, 15 сквша райхIа Адуней апсуа-абаза уагIахъа радкIылара (ужвы – Адуней апсуа-абаза конгресс – аредакция ррытаразга) дъасекретарыз йахъазымкIва нархара щардала кIара здыруа, уыс щарда йырзычпу дгIвычIвгIвыспI. Ажва ахъазла, Аламиа, уацIыхъван йшгIасайхIвызла, асамолет хвыцквагьи нкъвицитI.

ХIальта йылам ухIвушызтын – алахIвараква днарахвуата дгьаъам. УадыргIванагьи… Ауи зквпшырала мчыкI йакIвшва, гвауаракIгьи йылата йубауа, дакъикъаквакI рахIа хIамайчважваскIва «аинтеллигентра йтымцIуа йткIьийра» гIасзырбарныс йахадзаз ауи агIвычIвгIвыс йара ауаса мчыта агвбайарагьи даквчважвитI, йбзазара агIаншараква зымгIва рпынгьи рыцIа йгIаликIгIауа ари адуней апны йара ймагIны ъагIайгвынгIвыз акIвта йпхьадзитI. Ауаса йанаъугьи йара ауи йымчра нимыжьуа – «Бзи-бзи угIасыздзыргIвума?» – хIва йызнымкIва даквазцIгIитI.

Йсабихъа ауысла азцIгIара аджьауап атарала

«Амараташван агIан амара наздаста
Ащымта ауи санапылх – ауи агIан сара сгIадритI.
ХIпны сджвылцIта мгIва саныквыл сгIайхра сгвыгъата –
Ауи агIан сара сгIадритI!..»

Арат асатырква дгIарыпхьитI Аламиа йсабихъа ауысла сазцIгIара джьауап гIайтра атарала, йаргьи зынла айчважвара анархара йпсахитI, абзазара йалалра шыншаз дакъвыцIитIта йгвбайара ащаквгылра йхIвитI. Йсабихъагьи даквчважвахуаштI, ауаса ауаъадза… Ауаъадза сара «бзи-бзи сйыздзыргIвитI», магIны зму закIгьи шагIвсымщтуаш сащтата. АгIвычIвгIвыс, ауысагIв-философ йщаквгылра – ауи магIны амапI. Йбзазара рахIа йгIалкIкIгIауа лахъвгIахъасрата йалу дазхъвыцыргьи – «ари адуней апны йхъа ангIайау» акIвпI.

«Асаби адуней дшгIаквлыз зынла йгьидыруам, дъагIаншаз зынла йгьгIайгвынгIвуам. Абарауи атшазыдырра акIвпI сбзазара – абаргвыраквагьи анамдзараквагьи алата – йангIасгвалашвахуа хъадата йгIанхауа. Ауаса сара йалыргата йгIасгвынгIвитI араъа, абзазара апны, агвыргъьара, алашара рыцIа йшщарду ахвага ацкIыс», – йгIасгвынйыргIвитI ауысагIв.

Аба йтдзы

Ауи асквш 1949 июль а 24 Аламиа ШаликIо йгьи Касландзиа Клара ртгIачва апны дйытI. Йан Лили-хIвагьи йлыпхьун, апсуа актер бергьльы Касландзиа Лео йаби лара лаби айщчван, КвтIол апхьарта апны сквшщарда урышв бызшвали литературали йалрыпхьатI. Йаба ШаликIо йъачIвагIала дэкономистын, КвтIол (Апсны, Очамчыра район апны кыт – аредакция ррытаразга) апны аколхоз сквшкъомкI унашва ахъицIатI.

«Ауат йбаргвыз асквшква рагIан ауи анхара ауи аъара гвыбзыгъата йадигалын – ауагIа КвтIол ахча гIарынхарныс йнайуан, щардагIвы бзита йбзазун. Ауи абна акыт йгьтдимыргузтI, бнапкъырта завод йыргылтI, ауагIа нхарта раутI. Ауи дгIвычIвгIвыс джьащахъван. ЙшIсырпшуаш датша заджвгьи дгьсыздырам. Ауи анахьанат ауагIа рыхъаз йбзазуз дгIвычIвгIвысын», – дгIайгвалашвахитI йаба Аламиа Геннадий.

КвтIол апны йаба йтдзы уыжвгьи йгыларкIвапI. Ауи апхъа йшаъаз йаъапI – йдууымкIва, йцрита. Геннадий ауи ужвы йгIащаквйыргылхитI. Атдзы апны йащайцIба Гиви дбзазитI.

«ХIани хIаби атдзы ахъахьла акIьышвхъа хвыц аны йыцIапI, зынзамыза саба зныкI уагIа щардагIв зыгIвнабзазуз атдзы нашхыйадза дгIапшуазшва йызбитI. Ауи акIвпI ауи агIащаквыргылхра уыста йызскIыз – са сыхъаз ауи магIын ду амапI», – йгвгIанаграква хIыцагIвишитI Аламиа.

Йаба йтгIачва рпны асабиква цгIвы йнадзун, Геннадий дахIбан.

Ауи йанакIвызлакIгьи бзита дапхьун, цIабыргыта, йара йшихIвауала, зынгьи «хвба»-гIвацала йапхьуз дгьрыуамызтI, ауаса йгьи дгьмаджьанымызтI. Данхвыцызгьи акнигаква дрыпхьарныс бзи йбун.

«Щардала кIьасата сычвхуан, апхьарта съадзацIаз гвацчпа литература щарда сапхьатI. Щарда схъа йгIатахатI», – йхIвитI ауи.

Атрактор йаквчIваз ахъадада

Дансабийыз дызднагалыз ауагIа дрыуата Геннадий рыцIа йгIаликIгIауа йцри кыт апхьарта йадиректорыз Садзба Иван Николай йпа (йбергьльу апсуа дырранкъвгагIв – аредакция ррытаразга) йакIвпI.

«Иван Николай йпа дгIвычIвгIвыс дууын. Саби йари [йацыта] нхарала апхьагIвчва ргвып гIандыршатI. ХIара гIвтракторкI хIыман. Апхынла хIара (апхьагIвчва – аредакция ррытаразга) хIынхун, чай гIахIхъвшвун. Ауи анхара ахъазла ахча гIахIыртуан, аколхоз мачIкIгьи гIаланацIахуанта гIамдара хIцун. Ауи йгIахIыртуаз ахчала апхьарта хIыцIаркIвата Совет Союз шабгаз гIамыгIдатI», – йхIвахитI Аламиа.

Зны архъа апны дынхата дшгIайхуаз Аламиа Геннадий ауат атракторква рыуа азакI йыквахъышвттI.

«Ахъададара акIвпI ауи гIазлыцIыз. СшгIайуаз хIан дшгIасызкIылпшуаз гвы асттI. Трактор шсзынкъвцауа лсырбара стахъхатI. СкачкIуамцара сшахъышвтызгьи гIасгвнымгIвуата сахъышвттI», – йгIайгвалашвахитI Аламиа анчва йбзирала цIхъватшарадъа йахъвдаквыцIыз агIаншара.

«Зынгьи дшымгIвыхуаш йашвхIвх»

Асквш 1967 агIан апхьарта дшгIалгуз Аламиа Геннадий Согъвым апедагогика институт афизика-хIисап хъвшара дыцIалтI. Ауи йхIаракIу апхьарта апны ауи йхпахуз акурсдза дапхьан уацIыхъван Москва йтагылу Горький Максим йыхьыз зхъу СССР агIвгIвчва р-АдкIылара алитература институтла йпсахтI.

«Физмат знызыжьхыз афакультет апны ауагIа съаранымгIалуаз акIвпI. Ауи араъа амахъарыхъвара аквырджьква йанрымаз агIан акIвын. Йаргьи Москва алитература институт сыцIалырныс лщара гIаншан», – йуысква ауаса йщцаз гIасгвынйыргIвитI ауи.

Дхвыцищтарагьи алитература йаргваныз ачкIвын йаргьи уыса йгIвуан. Ауи азамандза – асквш 1970 акIвын ауи – Аламиа Геннадий уысата йгIвыз азкIкIракI йазхъушын, йаргьи ауи Москва данца амщтахь сквшыкI анцIы йгIацIцIтI. АзкIкIра йахьзын «АжвгIванд чIыхв».

Ауи амщтахь йгIацIцIыз азкIкIраква жваба йайхIапI. Ауат ауысаква уахьчIвагьи ауагIа ргвы йазынадзауа йрыпхьитI. Ауи акIвымкIвагьи Аламиа Геннадий адуней классикква ргIвыра щардагьи апсыуа бызшвала йатайкIтI, анаука статйаквагьи йгIвытI.

АуысагIв йапхъахуз йуыса турых джьащахъва амапI. Ауи зныкI КвтIол апхьарта агазет йгIанырцIатI, заман анагIвс Аламиа Геннадий ауи йхъаштылхтI.

«Москва апхьара салган сгIайххьан. [Апхьарта адиректор] Садзба уысакI йызгIвыз дгIасайымхIвуата йгIасйырбатI. БзиракI азысхIварныс дгIасыхIватI. Саргьи сапхьан Иван Николай йпа ауи згIвыз ауи ахIа зынгьи дшымгIвыхуаш йайхIвырныс сйыхIватI, йауа ухIварыквын ауи уысагIвракIгьи гьйылам. Ауаъа Иван Николай йпа ахъыччара дакIын закIыта щарда дхъыччан!.. ТшанщаквикIых ауи згIвыз сара шсакIву гIасайхIвхтI. Ауи апхьарта сыцIаркIвата йызгIвыз ауыса акIвта йгIацIцIтI», – дхъыччитI Аламиа Геннадий.

Ажвлара хабарргагаква рпны анхари «Аидгылара» мгIвайсра агазети

ЙхIаракIу апхьарта дангIалга Аламия йара Москва апны «АуагIахъаква райгвара» журнал нхара тшазибжьарныс дырщтитI, уацIыхъван Москва йаргвану Раменское къала апны йгIацIцIуаз агазет апны дынхатI, сквшквакI анцIы Апсны дгIайхтI. Гулиа ДырмытI ймузей апны, уацIыхъван «Амцабыз» саби журнал, «Апсны къапщ» газет рпны дынхатI, 80-хуз асквшква рцIыхъваква рагIан азаман йаквыргIапсыз ауагIагьи рыцIа йыртахъыз агIацIщтра – «Аидгылара» газет апны йгвгьи йпсгьи азыщтIата анхара далагатI.

Ауи гIацIнащтуан йара ауи ахьыз зму адемократ жвлара мгIвайсра (Апсны ауагIа рфронт «Аидгылара» («Адгылара») асквш 1988 декабрь а 3 атшын Согъвым апны йайззан Апсны ахъахвитра азабакIра йаднакIылыз ауагIа йрымгIвайсрахатI – аредакция ррытаразга. Аламиа Геннадий ауи джьгарта йалаз дрыуан).

«МшкIы «Аидгылара» газет ахъсрышвтхуан. Сынхара сазыразпI. Ага баргвыра аъазтынгьи агазет ахъа йахвитын. ХIара анахьанат агазетква здымсылуаз зауысква гIащтIыхIхуан. ЗаманкI анагIвс хIара ауагIа гIахIыцIагылтI. Ауи аъара хIымч шаквхъаз джьасщитI. Абарауаса хысквша хIынхатI», – йхIвитI Аламиа.

Айсри абджьари «анартыхврхарджьгакви»

Асквш 1992 агIан Апсны ауагIа р-Абашта айсра гIалагатI. Аламиа Геннадий ауи джьгарта далан. АуагIа рфоруми ахъахвитра йазынархаз ауагIахъа мгIвайсри рхъа гIаджвыквызцIаз йрыуаз ауи агIвычIвгIвыс айбащраква анагIалагушызсахIат Апсны абджьар гIагра дадынхалуан. Айсра ауи «Ардзынба Владислав йынхарта пещ дыгIвната» йгIалагатI.

«ХIара йгIахIархIвтI ауат [аквырджьква] шгIаджвыквлыз, мшквакI руацIа сара Чачаншта сырщтийырныс щаквдыргылтI. Айсра апхъала сара КIавкIаз ауысла мчыта сынхун, щардагIвы срабадыруан, йсыцызкIуаз сщардан, ауи йгIалцIла акIвпI КIавкIаз са сзырщтийыз».

Араъа йхIвара атахъыпI Аламиа Геннадий ауи апхъала КIавкIаз ащхъа уагIахъаква р-Ассамблея шгIанйыршаз, асквш 1992 агIан ауи КIавкIаз ауагIахъаква йыр-Конфедерацията йырчпахтI. Ассамблея апны йызлачважвуз ауысква йрыуан СССР ареспубликаква рпны ажвлара демократия амгIва йтаргылра, йауа ухIварыквын акъраль апны ауи агIан апсахраква йрыгIамтан.

А-Конфедерация акIвпI Апсны ауагIа р-Абашта айсра агIан КIавкIаз йауата згвы йызшIнатуаз ауагIа Апсны айсра йцара йацхърагIуз. Йаргьи Аламиа КIавкIаз багъьата дшапщылу гIарпхьадзан акIвпI ауи ауаъа дзырщтийыз. Ауи айсра рахIа йбаргвыз асквшква рагIан зтахъырала Апсны айсра йцуз ауагIа руыс аныргIалра дадынхалуан, Апсны абджьарла йадгалра дацхърагIун.

«Сара зынла спссгIатI, ссабиква ъанызнадзара гьсымдыруазтI, – йгIахIвахра найырдзахитI Аламиа. – Айсра йапхъахуз амш спахIба АцхIа къапщы апны дызбатI. Ауи дайсуан, анахьанат хвыцыркIван. Абарауаса спссгIатI», – йхIвитI Аламиа.

Абджьар Россия аштаква йгIартыргунта «анартыхврхарджьгаквала» (акыт млыкврхIара йазалхыз асамолетква ауагIа ауаса йрыпхьун – аредакция ррытаразга) Апсны йхъыргун. Ауаъадза йанатахъха Аламиа Геннадий «анартыхврхарджьга» анкъвцарагьи тшазибжьатI йгьи дгьпилот гвымхамызтI.

«ЙгIауахвырквын «анартыхврхарджьга» нкъвуцарныс гьбаргвым – амашина йапшпI ухIва ауаштI. ЙгIауырчIварныс акIвпI йбаргву», – йхIвитI ауи.

Зны абарауаса йангIапссгIахуаз пхаста ншатI.

«Сара пилот хъадата Абдула йыхьызта чачанкI дсыцын. Са тутын счвара стахъхан анкъвцара ауи йнайахвныс сйыхIватI. ДакъикъаквакI анагIвс асамолет алапIатIауа йцатI. Абдула ауи гIайырчIварныс далаган апхьынцIыгIвала чва хIаджвкI гIанайыркIытI, хIаргьи хIгIакIашватI. Сара тшыздыруан, тутын шсчвуз схъа йгIанагхтI, ауаса йанаъазара лахъвгIахъасраквакIла асамолет йаласныс закIы шазхIвам гIасгвынгIвытI. Сыдзхъа Абдула дымпIатIауа дщтIан. Дащыдзсщан, ауаса уацIыхъван дбзата йгIацIцIхтI. Сара сгIатыцIын ауыгьи дгIатсхIватI», – йгIайгвалашвахитI Аламиа.

МАААН аунашвахъцIара апны анхара

Асквш 1992 октябрь а 7-8 агIан Лыхны кыт апны апсуа-абаза уагIахъа йапхъахуз рдуней конгресс акIвшатI. Ауи анхара йалан йаргвану йгьи йхъару агIвыма къральква рпны йту адиаспораква ргIащтийыгIвчва, Къабардпщ, Адыгея, Щапсыгъвшта, Абазашта йгIартыцIыз аделегатква. Ауи агIаншара асквшква 1992-1993 рагIан йакIвшаз Абашта айсра апны Апсны ауагIа ргвы агIащтIыхра швабыжта йахъватI.

Аконгресс даунашвачпагIвхатI Шамба Тарас. Аламиа Геннадийгьи Апсуа-абаза уагIахъа рдуней адкIылара (МАААН, ужвы Адуней апсуа-абаза конгресс ахьызпI – аредакция ррытаразга) гIанзыршуз ауысхагIв хъадаква дрыуазаджвын. 15 сквша райхIа ауи МАААН анхара ащата агвынйыргIвуата, адкIылара ззынхауа ауысква лихуа генеральна секретарта дынхатI.

«Джьащахъвазлушын ауи йхIаль хIатламзарквын»

Апсны ауагIа р-Абашта айсра аналга амщтахь Аламиа Геннадий ахъахвитра йазабакIуаз анахьанат ауагIа дрыцта Апсны ахъахвитра арыбагъьара дазынхун. Ауи Апсны ЙхIаракIу асовет аунашвачпагIв дитарагылыгIвта, АуагIа Райззара давице-спикерта дынхатI, заманкI АуагIа рфорум «Аидгылара» дахъадан.

Сквш 40 райхIа Аламиа Геннадий аргваныта дйабадыритI датшагьи политика йгьи жвлара уыснкъвгагIвкI, амакъымршIыйагIв, адирижер, акомпозитор, Апсны Республика ауагIа рартист Чанба Нодар. Абар ауи Аламиа йыхъаз йхIвауа: «ХIара хIабанпара аквырджькви хIари хIазазаъаща баргвква хIрылата хIгIадзынгылтI. ЗуагIа рылахь ахъаз згвы зхьуаз ауагIа аргванхун, ауи йара-йара ауаса йцун. Ауи дуысагIвпIта – араъагьи хIадызкIылуаш аъан. Ауи азъазара, акультура дагIвычIвгIвыспI».

ЙыгIвза йхIаль даквчважвауата Чанба ауи дшгIвычIвгIвыс хIатлу, дшымчу, дшайрышу гIаликIгIитI.

«Ауи йхIаль хIатлапI. Ауи йшIгъвычвра, йайрышра рпынгьи тшгIанарбитI. Джьащахъвазлушын ауи йхIаль хIатламзарквын, ауи азъазара дагIвычIвгIвыспI – азъазара йачIвдзу ауагIа рдунейпшыща датшапI. Ауыгьи йдунейпшыща датшапI, йамуата йбауа зымгIва йалкIгIата йгвы йалситI», – йгIахIгвынйыргIвитI Чанба Нодар.

Ауии Аламиа Геннадийи ужвы йацыта йыздынхалуа уыскI рымапI. Апсны адрама театр апны Шекспир йтрагедия «Ромео йгьи Джульетта» шIыцта йдыргылуаштI. Аламиа Геннадий йакIвпI ауи алитература гIвыра ду апсыуа бызшвала йатазкIыз. ХIызту асквш август агIан ауи пычIвта йгIадырбарныс йаквдырпшитI, анбжьагIвчва ауаъа йаццарныс ргвыгъапI.

АтгIачви уачIвы амши

АгIвычIвгIвыс дуква уанрачважвауа йгIаугвынгIвлитI: ага ауат рбзазара уыс джьащахъва щардала йырчвызтынгьи ртгIачва ауат зымгIва рапхъа йшгылу йгIанхитI. Ауи акIвпI Аламиа Геннадий йуысгьи зкву. УахьчIва ауи йгIарикви ауат йгIадрихызи рбзибарала дкIвыршапI, йайщчви йахщчви гIайайгвгIвитI. ЙпахIба йтгIачвагьи йыцта Бельгия апны дбзазитI. Ужвыгьи йыгIвпачвакI – Согъвым апны: азаджв прокуратура дынхитI, азаджв йара йхъатачIв уыс йымапI. ЙпхIа Москва апны дбзаззитI, дынхитI.

ДангIадрийыз амш йадахIвуата рыцIа йтлапIу согIата йзалыз бзидздза йбауа йпа йпхIа Нариа лыйра акIвпI. Ауыгьи июль а 24 дгIадритI. Нариа асабигIзарта дцитI, дадагьи зымгIва рацкIыс бзи дылбитI. АпсышваламкIва дгьчважвум, лабаду йапшта зджьакI алалцIарнысгьи далагитI. Хвысквша ахIа йыртам ари апхIвыспачкIвын, ауи лгвыгъараква, анчва йгIалылайцIаз ахъвы, дгIакIвзыршауа зымгIва дшырзаъу – аратква ракIвпI Аламиа Геннадий йара йуачIвымшта, йынасыпта йбауа, ауи дылпшыпхьадза багъьата йзызхъайцIауа йара йажваква – абзазара апны ахвага ацкIыс агвыргъьара рыцIа йшщарду – даквшахIатхитI.