Эсенч Тевфик йхъазын убых бызшва здыруата адуней йыквхыз. Ауи дгIадрийищтара йцIуа асквш 115 йадахIвуата АААК ахабарргарта портал Трыквшта аубых кыт Хаджи-Осман йтагылу ЭсенчргIа рунагIва апны йсасытI.

Ардзынба Аста

Аубыхква – Мараташварта КIавкIаз апны йбзазуз тачIв уагIахъан, ауат ркультуралагьи рбзазащалагьи апсуаква, абазаква, адгьаква йрапшын. КIавкIаз айсра анакIвшуз, асквш 1864 агIандза аубыхква Шахе йгьи ХIваста дзыгIвква рбжьара (уыжвгIанчIви Швача Ду ашIыпIа – аредакция ррытаразга) Амшын КвайчIва атшпы апны йбзазун. Амараташвартала аубыхква йрыгвлан ащапсыгъвква, амарагIайыртала – апсуаква.

Атурых йшаладзыз

Аурышв ры рхъада Лорис-Меликов Михаил Тариэл йпа аубыхква «айсра йазычпу, зхъа йзахъвауа тлапкъта, агвла уагIахъаква рпны йазалху азаъаща рымата йпхьадзун». ЙшырхIвузла, ухахвахара ахъазла аубыхква урылабзазумцара ауи ахIаль уылаукIра атахъын. Ага ауаса йаъазтынгьи, КIавкIаз апны айсыгIв ъазаква йрылапхьадзаз ари ауагIахъа рпхыцIа шцазла агIвычIвгIвара ртурых йаладзтI.

Аубыхква КIавкIаз айсра амщтахь Россия паштахIыгIва аунашвала Къвбина архъаква рпныла йайтыпарныс ъарымуыз йгIалцIла Осман паштахIыгIвала йахъысхра атахъхатI.

Ашвъаква йшгIадырбауала, ауат гIамта айшысла рпсадгьыл йтыцIтI. Хымчбжьа руацIала асквш 1864 апрель ацIыхъвадза Мараташварта КIавкIаз агIвадахь гьаба, Шахе, ХIваста дзыгIвква рбжьара ашIыпIаква рпны убыхкIгьи дгьгIанымхатI хIва йауаштI.

Ашвъаква йшгIархIвахуала, зпхьадзара мачIыз ари ауагIахъа уагIа зыкь 50-70 йнадзауата атенгьыз йхъысхтI. Ауат рщардагIв Азия Аргваны йгIашIарышвта Мрамор тенгьыз йгьи Балканшта рпныдза йхъылапсата йбзазауа йалагатI. Ауат мачI-мачIымца руагIахъа цIасквагьи рыбызшвагьи рчвыдзтI.

«Йгьсыздырам, ауи агIан аджвырагIв гIаншушмищтI убых бызшва йдыруата, <…> ари агвып йрыуу тлапкъ щарда «ауагIахъаква рнышвынтара» ртыпхатI», – араса йгIвытI асквш 1887 агIан йбергьльу аурышв кIавкIаздырыгIв Услар Пётр Карл йпа йкнига «КIавкIаз аэтнография. Абызшвадырра. Апсуа бызшва» апны.

Ауи йхIваз цIабыргхатI.

ЙцIыхъвахаз аубых

УыжвгIанчIви заман адуней шщаквгылула абызшваква ыдзитI. АъачIвагIагIвчва йшгIадырбауала, уахьчIвала адуней йыкву абызшваква рщарда гIащаквхарныс гьрылшушым. Ари агIаншара абзазара апхъаламгIвайсра йаквыргIапста уазхъвыц йауаштI, ауаса йухъураштылуашта йгьаъам абызшва аныдзра ауи йанкъвгагIву ауагIахъа ркультурагьи шгIащаквымхауа.

Ари акIвпI убых бызшвагьи йапхыцIахаз: уахьчIвала ауи йпсыз бызшвата йырпхьадзитI. Убых бызшва апсуа-адыгьа гвып йрыланакIитI. Ауи афонетика шIырпшыра гьамам: абыжьхъгIваква 80 йнадзитI, абыжьхътIква – хпа (йайшысу «а», йауыру «а», «ы»).

ЙцIыхъвахауата аубыхква рыбызшва здыруата адуней йыквхыз, йшбергьльула, Эсенч Тевфик йакIвын. Ауи асквш 1904 агIан Трыквшта алагъь-мараташварта шIыпIала Маньяс къала йаргвану Хаджи-Осман кыт апны дйытI. ДгIазлыцIыз аубых ткъвым йахьзын Зейшуа. Мустафа Кемаль Ататюрк акъраль унашва анахъицIуз азаман атгIачва йгIарыквшватI атрыкв тдзахьыз Эсенч.

Эсенч Тевфик йылшатI адуней йгIаквйыжьныс аубых уагIахъа рыбызшви ркультури йырзынарху адырра джьащахъваква. Закъыль цIараз йгьи йлашараз Эсенч Тевфик апхьахьаква щарда райхIвтI аубыхква рыбызшва йахъазымкIва рмифология, ркультура йгьи рцIасква руысла.

ЙалкIгIата Эсенч Тевфик йакIвын афранцуз бызшвадырыгIв Жорж Дюмезиль йпны йхабархIвагIвыз. Сквшщарда йакIвшуз ауат рацынхара абзирала убых бызшви культури рырхъвыхра ауысла зыхв швабыж йхIаракIу анаука нхараква гIаншатI.

Абызшва цкьата йдыруан

Афилология наукаква рдоктор, апрофессор Чирикба Вячеслав йцIыхъвахуз убых бызшва анкъвгагIвы Эсенч Тевфик йцIыхъвахауата йыцынхуз дгIвымакъраль апхьахьан.

Ауат асквш 1991 агIан йанйатI. Чирикба йшгIаликIгIауала, Эсенч убых бызшвала ажвакви ажванахъакви здырхуаз анахьанат алыгажвква дгьрапшмызтI. Ауи йабачва рабачва рыбызшва цкьата йдыруан.

«Сара ауи пщсахIаткI раъара сйыцынхарныс сылшатI. ЙтгIачва дгIарыквчважвауата йгIахIвахра убых бызшвала йызгIвытI, ауи уадыргIвана трыкв бызшвала йатаскIхтI, йапшым атексткви ажвакви згIвытI», – йхIватI апхьахьа.

Датша интервьюкI апны Эсенч аубых бызшва адзща шцаз далачважватI.

«Аубыхква Трыквшта апны цри бызшвала йгьымчважвахуазтI, йауа ухIварыквын йызлу атрыквква рпны гIвыма бызшвала йчважварныс пхащарата йырпхьадзун.

ЙгIазцымхаз ашвхIаусыгIваква

Ауаса убых бызшва адзра рыцIа йпхатшу датша швхIаусыгIвагьи аман. Чирикба Вячеслав йшгIаликIгIазла, убых бызшва КIавкIаз апынгьи «апсыгIа гIадзахьан», апсуа бызшви адгьа бызшвакви йранкъвакъвырныс къару гьамахмызтI. Чирикба йшгIахIйыргвалашвахуала, ари аъаща ХIХ асквшышв агIан йгIаликIгIун Услар Пётргьи (Услар Пётр – аурышв айсыгIв-инженер, абызшвадырыгIв йгьи аэтнограф, ХIХ асквшышв агIан акIавкIаздырыгIв дуква дрыуазаджвын – аредакция ррытаразга). ЙгIазцымхаз швхIаусыгIва хъадата йалтI агIвымашта апны аубыхква кыт хвыц-хвыцта Трыквшта ахъатаква шабгула йъахъылапсахаз.

«Трабзон йгIашIарышвта Бурса апныдза аубых кыт хвыцква хъылапсан. Ауат гьагьата йгIакIвдыршун атрыквква, ачеркесква, апсуаква, акурдква, анахьанат ауагIахъаква. Йъащардаз апны абызшва йцIыхъвахауа агIамтадза йгIахчахун», – йгIаликIгIитI апрофессор.

Ауи апшта, убых бызшва рыцIа ауырата йъагIахчахуз Трыквшта амараташвартала Балыкесир ашIыпаква йгьи акъраль аквтала Сапанджа ашIыпIаква рпны акIвын.

Ага акультури абызшви ацыдзуата йырпхьадзазтIхIва, аубыхква рыбызшва йацта ругIахъа лкIгIараквагьи рчвыдзта ухIва йгьауашым, йрыбагъьитI Чирикба Вячеслав.

«Трыквшта апны аубыхква КIавкIаз йауата тшырпхьадзитI, йгIазлыцIыз бзита йырдырхитI. Ртацанадылраква рцIасквала йакIвдыршитI. Ауат ауагIахъа макъымква гIащаквырыжьтI, зымгIвагьи КIавкIаз гIахIвыща бзита йазычпапI. ЦIабыргыпI, рыбызшва гьырдырхуам, ауаса рпсадгьыл йызлапщылу ахацква рылархIвитI йгьи апсуакви адгьакви райщчва рапшта йырзыъапI», – йхIвитI апхьахьа.

«Сара спсадгьыл збатI, ужвы спсы тынчхатI»

Асквш 1990 агIан Эсенч Тевфик КIавкIаз апны даъан: Нальчик, Швача йгьи Атшшарта Къапщы рпны.

«Апхъала щарда цIуата, санчкIвыныз агIан, бзи йызбун сылаква хъызгIвата сабаду йпсадгьыл дшаквчважвуз апшта сыла йгIацIазжьырныс. Ащхъаква, ауат рымщтахь атенгьыз, йъакIвызлакIгьи ацIлаква щардата: ашвчIвква, аназъайква, акыбква… Ужвы йызбитI сыла йшгIацIазжьуаз йапшдзата йшаъу… ЗакIыпI йгвасру: слымхIаква бзита йъарымгIахуа, сылаква бзита йъарымбахуа, сщапIква бзита йъасымхъвахуа. Ага ауаса йаъазтынгьи, ужвы спсы тынчхатI. Спсадгьыл сыла йабатI», – араса йхIвун Эсенч араъа дангIамдуз асхъан.

ЙалкIгIата Эсенч Тевфик йакIвпI апсуа уысагIв, агIвгIвы Щынквба Баграт йагIвсыз асквшышв 60-хауа асквшква рагIан йгIацIцIыз йроман гIальамат «АцынчIварах» афыр хъада йтурасы гIазхъихыз. Ари ароман трыкв бызшвала «ЙцIыхъвахуз аубых» (Son ubih) ахьызта йатаркIтI.

«Vubıh dilini ölümsüzlestiren bu dili yazıp konusabilen son Vubıh», ари ажванахъа йгIаныцIитI «Араъа дщтIапI Эсенч Тевфик, йцIыхъвахауата убых бызшва йанкъвгагIвыз агIвычIвгIвыс». Абараса йаныпI Эсенч Тевфик йцри кыт Хаджи-Осман анышвынтара апны йгылу йхъадаса.

Эсенч Тевфик йунагIва апны

Ужвы аубых кыт Хаджи-Осман апны йдучвам унагIва гIвышвкI раъара тапI. Ащарда ртыдзква мцырапI. Акъала щарда цIуата йталхыз абзазагIвчва рызджьакI апхын араъа йгIайлитI. ЙтымцIуата араъа гIважвагIвыкI раъара табзазитI, ауат зымгIвагьи пенсионерпI ухIва йауаштI.

Эсенч Тевфик дъагIадзынгылыз атдзы акыт аквтабырг апны йаъапI. Ужвы араъа йпа Зеки дбзазитI.

Атдзы апещ ду апны атгIачва рсуратква кIныхIапI: Зеки йпхIа США апны дбзазитI, йпа Сингапур дтапI. Абльын апны Квыквщ зхьзыз йабаду йаба йсурат кIныхIапI. ЙалкIгIата ауи йан лабаду йбзирала Эсенч Тевфик бзита йдыруан цри бызшвагьи аубых уагIа ршIалахIварагьи. Квыквщ Убыхшта апны дйытI, ауаса йгIариква агIвымашта апны акIвпI адуней йъагIаквлыз.

Хвду азырбауата араъа йынкъвыргитI Жорж Дюмезиль йпортрет. СахIатпхьадзарала ари атдзы йыгIвната йацынхун Эсенч Тевфики афранцуз бызшвадырыгIви.

«ХIаби Дюмезильи Астомбыль апны апшта араъагьи йацынхун. АцIлауатра апны тшпсырщарныс бзи йырбун», – йхIвитI Зеки.

Абар аджьузым къвадама гIазхъыкIвшауа ацIлагьи. Трыквшта апны аубыхква чагIыр гьрымчпузтI амсылман дин ауи йъапшIагылуаз ахъазла, ауаса ацIла йакIвыршу аджьузым агIарийрала ацIас гьдымрыдзтI. Ауаса ауи аджьузым къвадама анахьанат йгьрапшым.

«Сара саба йабачва ари аджьузым КIавкIаз йгIатырган йгIаргтI, – йгIахIгвынйыргIвитI Зеки. – Къвадама хвыцкI рыкIва джьып йтата йгIахъыстI. АуигIваца акIвпI КIавкIазла йрызгIагыз».

Хаджи-Осман апны уахьчIвала цри бызшва здыруа убыхкIгьи дгьгIатамхатI. Йарауаса акIвпI йшаъу Трыквшта анахьанат аубых кытква рпынгьи. Апхьадзараква йшгIадырбауала, ужвы араъа убыхта жванзыкьыгIв раъара бзазитI. Ауаса ауат цри бызшвала йгьчважвахуам.