АуагIа арыпхьагIв Макьар Умар – араса акIвпI ауи йуагIахъа ртурых йыхьыз пшдза шгIалахаз. ГIальма цIола змаз ари агIвычIвгIвыс йайшысыз йынцIра аурала ауагIа дырра шдирадзуш дащтата дбзазатI. Ауи дгIазлыцIыз агIмыста тгIачван, млыквла дбайан, ауи ахIатырла йара йкъарула апхьарта йыргылтI, ауаъа йцри бызшва йаквыргIапста йара-йара йгIанйыршаз ахIарыфбала асабиква айрыпхьун.
ЧкIала Георгий
Аба йшвапха дашIпшуата
Макьар Умар асквш 1847 агIан Бибаркт (ужвы – АлбыргIан кыт, Абаза район, Къарча-Черкес республика – аредакция ррытаразга) апны дйытI. МакьарргIа агIмыста ткъвымын, ажвлара рпны пха рыквын.
«Макьар Умар йаба Зальымхан дкъадын, дгвапан, хIправительства дрызцIабыргта сабап ду гIайгуан, ауи ахIатырла ашIыпIа унашвахъцIагIвчва йалкIгIата кърар йызрыман, пIатIу йыквырцIун», – араса йгIаквшватI ауи йунашва асквш 1891 агIан агазет «Къвбина шIыпIа хабарква» анапа.
Йджьаущушта йгьаъам адин цкьата йынкъвызгуз атгIачва йгIарылцIыз Макьар Умар йаба йшвапха дашIпшуата апхьара дъахънахуаз, ауи дшIадзата апхьара Константинополь дцатI. Осман паштахIыгIва аквта къала сквшпхьадзара дтабзазатI, гIарып бызшвагьи, Къвыръангьи, мсылман дин ацIасквагьи ййырдыртI.
АуагIи акъральыгIви знархараз йынхара
Йбзазара айшыс аурала Макьар Умар знархартала йапшымыз аъанатIаква нкъвигатI. Ауи апхьара даъата дангIацапах зынла аурышв ры дрылалын юнкерта къвырльыкъв йхауа далагатI, Асквшква 1877-1878 рагIан Аурышв-трыкв айсра дпшцIата Марыхв щхъа (ауи ащхъа Россия йгьи Апсны радгьыл гIвынаква ъадысылуа КIавкIаз асырт хъада амараташварта шIыпала йаъапI –аредакция ррытаразга) данхъысуаз йгIайырбаз ахъацIара гIапхьадзахауата афицар чын гIайыртатI (прапорщик чын – аредакция ррытаразга). Ауи йаццауата арра къвырльыкъвхара анджвыквицIуз агIан заманкIла йцри кыт астаршина йъанатIа нкъвигатI (акыт дахъадан, уыс щарда йырхъйун – апычIв апхьартакви апочта хъвшаракви радгалра йгIашIарышвта аналогква разкIкIри ар радгалри апныдза – аредакция ррытаразга), асквш 1869 йгIашIарышвта Йынджьыгь шIыпIа ахIаквымхарта апынгьи дкъадын.
Йжвежвхауа асквшышв агIан Осман паштахIыгIва ахьыла йакIвшуз амхIаджьырра ауыс йадынхалуа атурыхдырыгIвчва йшырпхьадзауала, йалкIгIата Макьар Умар йбзирапI Бибаркт абзазагIвчва зджьаралагьи йымквачуата рцришта йъагIатахаз, райщчва рпхыцIа хьанта йамхъвхауата йъагIащаквхаз. Здырраква цIолаз, абзазара алаща бзита йыздыруаз ари агIвычIвгIвыс-уасаражв йгIайгвынгIвуан амхIаджьырра лдзгIарата, рыцхIагIата йгIахъшахъыцIуа. Ауи йгIалцIла йылшуз зымгIва гIайрысабапын амальква найахвтI йкытлагIвчва рышта кIадымрышвуата йгIанхарныс ахъазла. Макьар Умар атачIв къральыгIва уысхартаквагьи сабапта йырзгIайгыз гьмачIым ащхъа бзазагIвчва рыжвлара бзазара хабза щата айауырныс ахъазла, ауи ащаквгылри атшауацIнарыхри дырзынхауата. Ареволюция апхъала Бибаркт ашIыпIа квтаква йрыуазакIхатI. Ари ауысгьи Макьар Умар къарута йалайцIаз гьмачIым.
ШIырпшыра змамыз апхьарта агIаныршагIвы
Ауаса Макьар Умар йалкIгIата йыхьыз злабергьльу ауагIа арыпхьара знархараз йынхара акIвпI. Къадыта данынхуз асквш 1869 агIан йцри кыт маджьгыт тайыргылтI, ауаъа мадырса гIахъитIын асабиква гIарып гIвыри адин ацIаскви дйырдыруа далагатI.
Ауи амщтахь сквшыкI анцIы, асквш 1870 агIан, апаштахI уысхагIвчва ащхъа уагIа рыбызшваква ррыдзра рыцIа йызламайрахуш амальта йырпхьадзан Бибаркт адин арыпхьара йапщылам датша апхьарта шIыцкI гIахъыртIныс йщаквдыргылтI. Ауи апхьарта асквш 1879 агIан Макьар Умар йахчала йыргылтI, чкIвынчва 60-гIв запхьауата йгьи йара араъа йбзазауата акIвын ауи шадгалаз.
Апхьарта анкъвгара 19 кыткI ркъару аларцIун, сквшыкI апны унагIвипхьадза сомкIи бжакIи аларцIун. Апхьарта йгIалгауа ачкIвын урышв бызшвала бзита дзапхьара, дзыгIвра, хIисапла пщцIаскI йдырра атахъын. Апхьарта йыцIалуаз рныбыжь жвасквша йгьайхIамызтI, ауаса ауи ауысла пырас гьгIандмыршузтI.
Макьар Умар данпсы амщтахь агазет «Къвбина шIыпIа хабарква» йшгIаквырцIазла, ауи «йкыт апны шIырпшыра змам апхьарта тайыргылтI ауи асабиква рыхъазла бзазартагьи амата, ащхъа уагIа дырра рауырныс ахъазла щарда йчпатI». ЙащтагIайуата агазет гIвыра йгIанахIвун: «Анчва йгIайылайцIаз агвыбзыгъара цIолан, йауацIыхын, йыбызшвалагIвчва адырра рауырныс гвыла-псыла дащтата… йцри бызшва йаквыргIапста йазалху ахIарыфба алайцIан ауи гIайрысабапуамцара асабиква руыс йрымайрауата адин ацIасква йырхъазымкIва анахьанат адырраквагьи ритуан… Адуней зхIваджьыз ари агIвычIвгIвыс гIарып бызшвала йалайцIан йгIвытI ауысаква, азкьырква, ауи йаццауата апхьагагьи адигалтI, ауаса йгьйызгIацIымщттI. ХъахIарата йымаз ащарда ауагIа арыпхьари арыцхIаква рцхърагIари йрыквирыдзуан, йхIальлагьи зджьара йгIанымхауата швабыж дгвчIагIвын, дгвапан йгьи дгвхътIын».
«АнцIрала ауагIа ргвы йтазлуш абзири ацIабыргри рынкъвгагIвы»
Макьар Умар йрапхIаква ахьта рыстI, дчмазагIвхан щарда днамихуата асквш 1891 февраль а 15 атшын дпсытI. Йныбыжьла сквшы 44 ахIа гьихъымцIсызтI. Агазет «Къвбина шIыпIа хабарква» анапа ауи йыхъаз гIвыра гIаквызцIаз апхьахьа-кIавкIаздырыгIв, Къвбина акъазакъ рхъвы астаршина йшигIвызла, «ащхъа бзазагIвчва дрылдзгIатI пIатIу ду зквырцIуз, цкьадзата акърар нкъвызгуз рхаквлагIв». ЙащтагIайуата арат ажваква гIацицIахтI: «Упсы анчва йыртынчтI, анцIрала ауагIа ргвы йтазлуш агIвычIвгIвыс бзи, акърари ацIабыргри рынкъвгагIвы».
УахьчIвала Макьар Умар йхъшахъыцIква рпхыцIа шцаз гьбергьльым. Ауи адуней анихIваджь амщтахь йыгIвпачва Абдулькьарими АбдульхIамиди апхьара Россия йырщтийын щарда гьынрымцIытI. АбдульхIамид унагIва даналал амщтахь щарда мцIыскIва дщхатI, йхъапщыла Аминат дкъабардыйан, ауи лпны пхIакI дйаутI, ГIайщат лыхьзын. Йаща данпсы амщтахь ауи йхъапщыла Абдулькьарим унагIвара лыцгIанйыршахын пакIи пхIакIи йаутI (ари апш цIас щаквгылан уагIахъа щарда рпны – йщхаз ахъацIа йхъапщыла йаща тагвжвата днайахвхуан –аредакция ррытаразга). Абдулькьаримгьи абзазара йгвы гьанымчвгIатI: асквш 1914 агIан ажван згIва гIайахвын дпсытI. ГIвхъачва зылдзгIаз Аминат Къабардпщ лайщчва рпны дцахтI. Йшбергьыльхазла, лпа жвыхвсквша дыртата дпсытI, Абдулькьарим йгIайхъшахъыцIыз лпхIа Апсны дталхтI. Ауи амщтахь Макьар Умар йтынхаква рылахь шцаз заджвгьи йгьидырам.
Макьар Умар йпа АбдульхIамид йыргылыз атдзы пшвымадъа йангIанха совет сквшква рагIан йапшым анархартаквала йгIарысабапхатI: рахвзгIвахьпшыртата, апхьартата, аколхоз йауысхартата, дзахыртата. Асквш 1996 йгIашIарышвта асквш 2008 агIандза ари атдзы апны йаныргIалын АлбыргIан кыт атурых амузей. ЙцIыхъвахауата ауи апшвымаква рткъвымлагIв йхвгIахтI. УахьчIвала араъа йаныргIалу ауи атдзы йкIыду агIвырачкIвын йгIанарбитI: «Макьар Зауырбакь Нанура йпа йхъатачIву апхъанчIви абаза агIмыста жвла хакв».
Акыт абзазагIвчва ауагIа арыпхьагIв ду дгьырхъаштылуам, чIахI йзырчпитI. Асквш 2013 йгIашIарышвта АлбыргIан квтанай апхьарта Макьар Умар йыхьыз ахъагылапI.
АгIвыра адгалра апны йгIарысабапхатI ТIыкIва М.Ш. йкнига «АхIчва БибардргIа ркытква», Черкесск, асквш 2016.
швталра йа тшаншвцIара атахъыпI.