Асквшышвква руацIа апсыуаква пхIвысгIаграла рцIасква щардала тшырпсахтI, ауаса ужвы йъагIадзазгьи йджьаущушта щарда йшаъаз йгIанхахтI. Апсыуаква ртацанадылраква апхъала йшаъази ужвы йшцази АААК апортал апны йджвыквхIцIаз этнография йазынарху агIвыраква йрыуу ари апны хIаквчважвитI.
Апсыуа тацанадылраква байата уагIа щардагIвгьи рылата йакIвшалитI. ЙанакIвызлакIгьи ауаса йаъазма? Аэтнологква шаквшахIатула – момо. Тшзымпсахуа закIыпI: апхъала апшта уахьчIвагьи ачкIвынчви ахIвссакви абадыритI, йащтазлитI, йабагитI.
Этнография йазынарху агIвыракви ауыжвгIанчIви апхьахьаква йырхIвауи гIахIахвпIта апхъанчIви тацанадылща шаъаз гIахIхIырдырпI, апсыуаква ртурых йгIацIанакIуа асквшызкьква руацIа ауат ацIасква штшырпсахызгьи хIапшыпI.
Абадырра
Апсыуа жвлара шаъазла ачкIвыни апхIвыспи йабагандзкIьа йайкъащануата йгьцIасмызтI. Йщаквгылаз азазаъащаква ачкIвын йлахIвараква йхътIыта йхIварныс дгьадымрыхвитуазтI, апхIвыспа лакIвпIта – ауи лбзибара далачважварныс гьанымгIалдзузтI.
АчкIвын апхIвыспа бзибара шылзикIыз датша амальла йгIайырбун. Ажва ахъазла, дшщаласу лйырбара ахъазла бна пссгIачIвыкI гIайщуан, рызна ахча жвгъьайкI ашIайцIун, бна раса бацакI йхъайырчIвун, цIлашвырквакIгьи адзхъайцIунта йгвапхаз апхIвыспа согIата йлитуан. АпхIвыспагьи ауи лгвы шизыщтIу гIалырбауата лнапIылачпараква йзылтихуан: бльатакв, тутынтара, шIарыцкьага. Ауи амщтахь ачкIвын рыцIа чва зхъу согIакI лыйт йауан: ъахвтаныс йа датша закIы – тшынадзара. Абарауаса йджвыквылуаз абадырра тгIачва гIаныршарала йалгарныс ауашын.
Уыжв хIызту агIамта ауат рапш согIа заджвгьи йгьитйыхуам. АйхIарала ачкIвын апхIвыспа йлитуа ъатлынпI. Йара ауи аъатлын пхIвыста дангIайгуа лымачв йахъайцIахитI.
Апхъалагьи уыжвгьи ачкIвын апхIвыспа дшизаъу гIаййырдырра ахъазла йыгIвзакI ауи лыгIвза дылзищтийта дазйырцIгIагьи йауан йгьи йауитI. АгIвыджьгьи абагвапхауата йаъазтын ахIвайра йалагун.
АпхIвыспа данырхIвайуаз йайгвахуш агIвтгIачвакI ауыс йадйыргылырныс зхъвдаквыз йазалхыз гIвычIвгIвыс даъан – ақьаӷьариа (апсышвала – «айгва» – аредакция ррытаразга). Ауаса апхъанчIви заман агIан ахIвайра датшатагьи йакIвшалун.
Агара йыларкIваз рхIвайра
УахьчIва апсыуаква дара йгIалырхуа дгIаргитI, йыццитI: ачкIвынчви ахIвссакви атацанадылраква, антахьгьыт алалраква, айззартаква рпны хвитта йзабабитI, йзабадыритI, азаджв азаджв ймагIну рзыгIардыритI, рлахIвараква рзырхъвыхитI. ХIызту азаман агIан зынзамызапI ахIбачва уыста йыркIыта ачкIвыни апхIвыспи йабагарныс ахъазла йанабадырдыруа.
Апхъала ашIаква унагIвара йалазыжьуаз ранчви рабачви ракIвын: ауат рпачви рыпхIчви йыртахъи йыртахъыми йгьазымцIгIузтI. Йыншалун анчви абачви рсабиква агара йшыларкIваз йырхIвайуатагьи: ауи йаквшахIатхауата агIвысабичвагьи ргараква тпыркъгIун (ари ацIас апсыуаква рыбызшвала агараҿаҟәара – хIва йапхьитI – аредакция ррытаразга); Ауи акIвымкIвагьи ачкIвын йаба апхIвыспа лгара хыкI ылайцIун. Ахы ангIалра шдырхъйуш арыбагъьун. АтгIачвакI ангIалра дмырхъйазтын ауи анахьани атгIачва рыхъазла тшпынхIвата йалуан, ауысгьи щахахарала йалгарныс закIы гьазхIвамызтI.
УахьчIвала ари апш хIвайща гьцIасхым, йаргьи йгьынкъвыргахуам.
Апхъазаман апсыуаква рпны хпхIвысгIагщакI аъан: йхътIу (аргама), йцIакIу (маӡала), гъычрала (амҵарсра). Арат ахпагьи уахьчIвагьи урынйалитI, ауаса мадзала апхIвысгIагракви амцIасракви агалагьи ймачIхатI.
Аргама: зымгIвагьи разыпI
Апсны апны унагIвара рыцIа йшалалуаз атгIачва рахIбачва разыта акIвын. АчкIвын йзаъаква апхIвыспа лпны хIвайра йцун. Агвып аткъвым дрыуата хвы ззырбуз заджвы йа пIатIу зкву гвлакI – дырзаъазтынгьи дырзаъамызтынгьи – ахIбата дрыцызлун. АхIвайчва рычкIвын йгвы йту рхIвун. АпхIвыспа лтгIачва ауи йшазыразу йагIарбагата ахIвайчва атаца йылчIвыта закI рыртуан, йшцузла, асогIаква амырдун – анапеимдахь еимырдон. Ари йапшу тахIацара «аргама» – хIва йапхьитI, датшата йухIвушызтын – йхътIыта, зымгIвагьи йырдыруата йгьи йразыта.
Араса йырхIвайуаз апхIвыспа лаба йтдзы дджвылырдун: ауи ачкIвын йахьыла атацагачва быжьгIвы-агIгIвы йнадзауата йлыщтагIайуанта днарахвуан.
ЙшыгIбауа апшта, апхъазаман агIан ахIвайра заныргIалща джыпхакI йтагылаз уысын. Атаца лани лаби ачкIвын йахьыла йгIайквуш рнадасра швабыжта тшаздрыхIазыруан, ачкIвынгьи йани йаби атацагачва йрыларцIуш сакъта йгIалырхуан, ауат рыхьызла – «Анчва дшвзыразхатI швпхIа шви пхи лыквта дъажвбжьаз хIаргьи дъахIызхъашвцIаз» – хIва зхIвуш ддрыбагъьун. УахьчIва апсыуа хIвсысаква айхIарала аргамта тахIа йцитI, ауаса ужвы ауи ахъаз цIас пшдзата йгIанхатI акIвмызтын апхъала цIкъьата йацIаз гьамахым.
АмцIасри мадзала абагари
АгIвхъатакI разымызтын щта? Атаца лани лаби «момо» гIазархIвыз ачкIвын ауи тшпынхIвата йпхьадзунта апхIвыспа дгIайгъычуан. Ауи ъарчпалуз ауагIа ъалалуаз агвыргъьахъвква, агвлачва ртацанадылраква рпны акIвын. Йа апхIвыспа лыгIвзачва йрачважвунта къвышрала лпны дгIаджвылддырдун. Ауи акIвпIта, апхIвыспа дгIазгъычныс хъатазкIыз ачкIвын йуыс шахъвдаквищтуаш бзита дазхъвыцуан, ауи рыцIа йанизаквшвуш дазпшуан.
ЙгIаргъычыз апхIвыспа зынла ачкIвын дъабзазауа дгьрымгузтI. Ауи аткъвым, ажвлара, акыт рпны пIату зкву заджвы йпны дадыргалуан. Араса ашIаква амакIыра апны хъахчари цхърагIари йазыпшгIун. Атаца зпны дадыргалыз ауыс шагвынйыргIвуаш ацIыхъва дтагылуан, йразымыз атгIачва драчважвун, дрангIалуан. АйхIарала ауыс тынчта йахъвдаквыцIуан.
АмцIасра уахьчIвагьи йаъазлитI. АпхIвыспа дгIаржьитIта лпны дгIаджвылырдитI: лыгIвзакI йа лахщакI зджьара длыцлырцушызшва дгIаджвыквылдитIта ачкIвын йыгIвзачва ъарызпшуа длырцитI, ауахьауатгьи ауи днарахвитIта дъадыргалуаш дыргитI. АпхIвыспа дшыргъычуаш лымдырырнысгьи ауаштI.
Датша уыспI апхIвыспа лара тахIа дцара лтахъыта лани лаби йдлымырдыруата данырдауа. ЙабагашIыцыз агIвыджь заманкIла акъраль йтыцIитI, йангIайхра руыс шагвындыргIвуаш ащта йтагылхитI. Ари мадзала абагара – ззырхIвауа акIвпI.
Апхъала мадзала йабагаз рнадылра апхIвыспа лъахIыльчви лыгIвзачви аламкIва йакIвшун, ауи лани лаби нысатынгьи гьгIарымтийуазтI, райгвачва рыхъазла согIагьи гьгIаддымрыгуазтI. Атаца лыгIвза лтарала гвла пхIвыспакI йа анхъвпхIакI длыцырцIун.
Гулиа ДырмытI йыхьыз нкъвызгауа Апсны агуманитар рхъвыхраква ринститут этнологияла ахъвшара анаука нхагIвы Сангулия Элисо ауи йапшу абагара йгIахъшахъыцIуаз аби апхIи йаквыргъвгъваз разазаъащаквала ашвапхаква гIалгитI.
«Йыншалун мадзала тахIа йцаз апхIвыспа лаба данйымуыхуазгьи, – лхIвитI ауи. – Ауи хвысквша-быжьсквша данйымбузгьи аъан. Ауаса уацIыхъван, йалкIгIата саби ангIаншарыз амщтахь, ауат ангIалхлунта йащтаныкъвауа йджвыквырцIахуан. Ауат анзыргIалхуаз акыт апны пIатIу зквырцIуз ауагIа, агвлачва ракIвын – ауат аба йпхIа йлызйыргIварныс йыхIвун. Аба ага дайрышхаргьи тшщаквикIыхуан, йлызйыргIвахуан. ЦIабыргыта, йыншалун аба йпхIагьи йылзимыргIвауата йымхIвгьи дйымбауата адуней анихIваджьуазгьи».
Нысатыни ачгIвыча пшдзакви асогIакви
Ужвы апшта апхъалагьи атацанадылра апхIвыспа дшырхIвайуаз йалагунта тшаздрыхIазыруан. ЙшцIасызла, атаца даннардылуаш амш щаквзыргылуаз ачкIвын йтгIачва ракIвын. АйхIарала ауи адзын – атшыгIвра шIыц анацIаргахра – йаквдыршвун.
Атацанадылра амш анщаквдыргылрыз амщтахь ачкIвын йани йаби ауи тшазадыргалуа йалагун: агIвдзы тарчвун, мамырса зларчпуш нартыхв ларцIун, квтIу дырхIун. Аба атацанадылра ахъазла щамакъы йырчун – айхIарала кIьыл 100-120 жьыта йгIазтыцIуаз чвчIвыс рщуанта рызкъ хъадата асасчва йырзыквдыргылуан.
Атацанадылраква уагIата йгIадгылуаз ужвы апш йгьщардагIвымызтI – 150-200-гIвкI ракIвын йнадзуз, йылрытаразитI Сангулия Элисо.
«ЙгIадрайгвуз йырзаъадзакву ракIвын, атацаныдылра адгалра агвлачва рыхъвда йыквын. Анадылрадза мшквакI ангIанхарыз акытква зымгIва ахIвачIвыгIвчва рзырщтийуан, унагIвара йалалуаз ачкIвын йыгIвзакI дйыцта аъахIыльчва йгIарыкIвшунта ахабар рархIвуан. Йара ачкIвын атдзы дгьнамшылуазтI, ауи зчпуз йыгIвза йакIвын. Йатахъызтын азаъачва закIыла йацхърагIун – азджьакI агIвдзы гIаргуан, азджьакI рахвы рщуан – заджвгьи хъатакIла дгьгIанымхузтI», – йгIалылкIгIитI аэтнолог.
Атаца лнысатын лара-лара йадылгалуан: лани лаби йгIалыртуаз – аихраҵага – гьакIвым, лара лнапIыла йылдзахуаз, йтылдзахгIуз атутынтараква, амъаква, ашIарыцкьагаква. ДанырхIвайра амщтахь ауи лзаман айхIара анапIылачпараква дрыдзхъачIвата йылгун: йрайгвахуш атгIачва согIа рзылрыхIазыруан. Ауи ауыс апны лыгIвзачвагьи гIалцхърагIун. Йылчпаз зымгIва даннардылуаз амш йлыцналахвуан. Ауат ахъвмарра йаланакIуаз анкъвакъвраква рпны йайгIайуазгьи согIата йрыртуан – тшы гIазрыгIвуаз, тшуратлас йасуаз.
Атаца лнадылра йазалхта фаша гьаъамызтI, йаъазтынгьи аэтнографква зджьарагьи йгьгIарнапIыцIамшватI. Ащардала ауи лъахвтан данырхIвайра амщтахь ачкIвын йлызгIайгуаз асхъа (аматырбага) йгIалырхуан. Ачваквпшыра магIны гьазырымбузтI, ауаса айхIарала аъахвтан шкIвокIван. Ауи апхIвыспа лыщхъва йтасуата йауыран, ацIахьыла йауацIыхыз апсыуа ъахвтанын, ахъвда гылан, багъьатагьи йырхъан, амыгъра ауква тшашIадырпун (аԥсуа ҵкы). Атаца йылшвырцIуз ачгIвыча лкIгIарата йамаз лхъа уалагата лщапIквадза дхъызгIвуз акIас акIвын – «аҭаца касы».
Йбергьльу апхьахьа-этнограф Малиа Елена йшылгIвуала, апхъапхъа акIас шкIвокIван, ауи йазалхта рахъва чыльа шкIвокIвала йырдзахуан, ауаса ХХ асквшышв аквтаква рагIан йкIылкIкIауа асхъа квайчIвала йырпсахтI. ХIызту агIамта атацанадылра атшын атаца ллакта гьхъылгIвахуам, дангIардбыргра фата апырапсазлитI акIвмызтын.
Асасчва атаца согIа лыртуанта – айхIарала ахчата – лыгIвзачва акIас такIв йхъаргылуанта ллакта ддырбун. Апхъапхъа ауи йылпшуаз ачкIвын йани йаби ракIвын. Абхъва ащардала атаца согIата жвыкI йа кIамбыщкI йа тшыкI литуан, анхъва рыцIа йлылтуаз хъыгIвцIгIвын. Ауат асогIаква атаца лхъатала йылчIвхун.
«Уаридада», апыргъаква йгьи анадылра чIахъва
Атаца йазалху атацанадылра ашва «Уаридада» лзырхIвауа амхIара (йабагаз ачкIвыни апхIвыспи йырзалху атдзычкIвын – аредакция ррытаразга) дшнардылуаз асасчва зымгIва закIы-гIвба мшыла йдыргылуаз абакъ (ашьаԥа) апны йхъгIваз айшва йадзхъадырчIвун.
Ахъачвакви апхIвыскви кIьыда-кIьыда йдырчIвун, чкIвыныргIа ауат йырхъадзгылан. ЗымгIва ахIбара-айцIбарала йалачIвун. ЙхIвара атахъыпI уахьчIвагьи апсыуаква ачаражвраква рагIан ауат ацIасква шынкъвыргауаркIвауа.
Атацанадылра айшва мамырса, жьыжвхьа, асызбал (хIваса сса йгIалху дзырдза), арашых (раса дзырдза), квтIужь аджьыкIа ацта, амыгъ йа акъвыд йгIалху ачапIа, ашвы гIаквдыргылуан, ачара йаналгауа акалмыш, аджинджухуа, нартыхвжвы, къабжвы рызгIаргуан.
Атацанадылра гъныта йакIвшузтын йанхъвлара асасчва ахьта йащыта йамцIымцIхра ахъазла пыргъа гIаргуанта рщапIква йрыцIарпсун – тшдырпхара ахъазла.
Апхъала ачараду гIвымшкI йакIвшун, ауи апсыуаква рапхъанчIви дин йапщыллаз цIас щарда ацдырцун.
Ауи апшта аэтнолог Сангулия Элисо йгIалылкIгIатI «атаца лчIахъва птшра» ацIас – атацанадылра ахъазла йдрыдзыз ачIахъва атаца лхъа ахъахь йыркIуанта йакъвыртшуан: апсыуаква йазхъарцIун ауи амщтахь атаца сасчва бзи йылбауата дцушта, лунагIва апны ауаъа йнанаркIыта «аджькIахбаста зымгIвагьи йрызхъушта, атгIачва зымгIвалагьи йнахъауата йбзазушта». Ауи ачIахъва йа амгьал (ачашәмгьал) апхъала ари йапшу ауысква рыхъазла йазалхта йдрыдзуан. Атацанадылра чIахъва уагIахъа щарда йрымапI. Ажва ахъазла, апхъанчIви славянква ртацанадылракIгьи чIахъва гьагьа аламкIва йгьакIвымшузтI.
Анадылра алгата асасчва анамцIыцIхрыз, аунагIва йгIанхазгьи анычвхрыз амщтахь акIвын ачкIвын алащцара тшылайрыдзуа амхIара днашылхта атаци йари йанырхъазхуз.
Араъа апсыуаква ртгIачва бзазара йауата апхьахьа Инал-ипа Шалва дызквчважвуз ужвыгьи закIы гIалукIгIушта йаъапI: ачкIвын йапхъахуз ауахъ йхъацIа турасы дтагылныс йанымгIалуата йырпхьадзун.
АмхIара, йа йдагву атып
УахьчIва заджвгьи йазалхта мхIара гьйыргылхуам, ауат атдзычкIвынква рквпшырагьи сквшщарда зхъыцIхьаз асураткви атгIачва цIасква зырхъвыхуа апхьахьаква рынхаракви рпны акIвпI уъарынйуш.
«АмхIара рыцIа йхвыцпI акIвмызтын ауахьауатква зымгIвалагьи атгIачва зыгIвнабзазуз атдзы йапшыз уыхваран. Ауи атыдз ду ащтахьла, ауи жвачIвырхъакI - чIвырхъа гIважвала йачвыхъарата йдыргылуан», – йгIвуан Инал-ипа.
Апхъазаман амхIара ауыхвара уахьчIва тгIачва шIыц йалалуа рыхъаз фатар хвгIара йагIвызапI.
Ауат атдзычкIвынква андыргылыркIвуз атаца лнадылра атшын ауаъа днардылуан. Апсыуа литератури этнографии рыщатащтIацIагIв Гулиа ДырмытI йгIвуан: «АмхIара – йабагагIвацаз агIвыджь йырзалху тдзычкIвынпI, ауи ахьыз йгIаныцIитI – «уъарымгIуш». Ауи ауыхвара здыргылуаз унагIвара йалалшIыцыз ачкIвыни апхIвыспи йкIылдзыргIвгIарныс бзи йызбуз зджьакIы йхъатарымкIырныс, рыгIвзачва йа датша чкIвынчваквакIи хIвсысаквакIи йырчвдрыхъарарныс ахъазла акIвын».
АмхIара ауыхвара ащата унагIвара йалалыз агIвыджь тшыркIра шатахъу щаквзыргылуаз ацIасква райшата йгьырпщылам, ага ауагIа ауаса йрылархIвузтынгьи. Йапхъахауата амхIараква дыргылуа йаналага атаца лымцIасра рыцIа йанщардаз агIан акIвпI: ачкIвын йгIайгъычыз апхIвыспа «заджвгьи йъайымдыруазла» дигунта амхIара апны дкъайчIвахуан. Ауи йгIалцIитI амхIара ахьыз йгIвбахауа амагIны – «йдагву тып».
АмхIара апны атаца анадылра амщтахь гIвымчыбжьа раъара дгIанхун, анапIылачпараква дрыдзхъачIван, лунагIва шIыц анлыргIалуан. АхIбачва дрыуата заджвгьи – дхъацIазтынгьи дпхIвысызтынгьи – амхIара дгьнамшылуазтI. Ауаъа йнашыл йауаз ахIвссаква ракIвын. АчкIвынгьи ауагIа дырбауата ауаъа днашыл йгьамуазтI. Ауи ахIбачва рпахь айцIбачва тшыркIра шатахъыз ацIасква йырпщылан. ГIвымчыбжьа агIвста ъахIыльчвати сасчвати йаъаз зымгIва анамцIыцIхрыз атаца амхIара дгIаджвылырдахуан. Ауи ацIас йахьзын «атаца амхIара дгIаджвылдара» – амҳараҭыгара йа «атыдзду днадылра» – аҩнду аҩнагара. Ауи атыдз ду даннардылуаз швокьла йхъахсылуан, Бзыпла йбзазауа апсыуаква зныкI йырхIвуз йазалхыз ашва «ахуласенза» рхIвун.
АмхIара дангIаджвылырдара амщтахь атаца атгIачва дрыуа заджвхунта лхъвдаквцIараква лырхъйауа йджвыквылцIун.
АпхIвыс шIа
АтурыхдырыгIв Инал-ипа Шалва йшихIвуз апшта, атаца дыздмырхвитуата багъьата йщаквгылаз йрыуан уахьчIва йъагIадзазгьи (апхъала йшаъадзаз йапшхмызтынгьи) узынйауа ауи лмырчважвари ахьызква лмырхIвари.
АхъацIи апхIвыси зынгьи, йыншалакIгьи азаджв азаджв йыхьыз рхIва йгьамуазтI. Азаджв азаджв «уара», «бара» – хIва акIвын штшизынадырхуз. АхъацIа йпхIвыс лани лаби рыхьызква гьйымхIвузтI. АпхIвысгьи лабхъва, ланхъва, лхъацIа йтгIачва апны йахIбакваз рыуа заджвгьи рыхьыз лхIварныс дгьахвитмызтI. Абхъва ауи «хIахI» – хIва дйыпхьун, анхъва – «акIважва» – хIва. Ужвы «мама», «папа» – рхIвитI.
Йара ауи апшта йымчын атаца ахIбачва драчважварныс дазымрыхвитуаз ацIас. Атаца лабхъва йхIвалакIгьи джьауап гьалымтуазтI, закIгьи лымхIвауа даздзыргIвуанта йлырхъйун. Аэтнологква йшырпхьадзауала, ауи амырхвитра ахIбачва хвы шрыквырцIауа йагIарбаган.
ХIызту азаман абхъва атаца дйачважварныс йтахъызтын длыхIвитIта дйырчважвитI. Ауаса йаъапI апхъанчIви цIасква нкъвызгауаркIвауа атгIачваквагьи: ауат рпны атаца дгьчважвум, айшва дгьадзхъачIвум, лхъацIагьи ахIбачвагьи рыхьызква гьылхIвум.
Ауи акIвпIта, уахьчIвала цIас щарда рынкъвгара тгIачвипхьадза дара йыруыста акIвпI йшаъу.
Всё очень сложно!
швталра йа тшаншвцIара атахъыпI.